صنایع دستی استان ایلام

خطه قهرمان پرور ایلام که قدمتی به بلندای تاریخ کهن ایران وسابقه ای درخشان در فرهنگ، هنر وتمدن جهان دارد از دیر باز یکی از مراکز مهم تولید صنایع دستی (منجمله زیراندازهای سنتی ) بوده است واز گذشته های دور تا به امروز ، صنعتگران سختکوش و با ذوق ایلامی کوشیده اند تا با تولید زیرا اندازه هایی نظیر قالی وگلیم ودستبافته های دیگر چون احرامی وسیاه چادر ونیز آثاری ـ همچون ساخته های فلزی وزیور آلات ، اندیشه ها وافکار ، ذوق وخلاقیت ودر نهایت ایمان خود به خالق هستی واعتقاد خویشتن به فرهنگ بومی را در قالب محصولی که در عین زیبایی ـ واجد ارزشهای کاربردی ومصرفی نیز هست بیان دارند .

صنایع دستی استان ایلام ، علیرغم آنچه گفته شد کمتر موضوع تحقیقی مستقل بوده ودر رابطه با صنایع دستی این منطقه از کشورمان ، پژوهش هایی که بتواند بازگو کننده خصوصیات و ویژگیها و جایگاه فرهنگی واقتصاد این «هنر صنعت » باشد به انجام نرسیده است ولذا بسیار لازم و ضروری می نمود که با عنایت به نقشی که صنایع دستی در این استان می تواند در زمینه تعمیق مبانی فرهنگی وتوسعه اقتصادی واجتماعی بواسطه توسعه صنعت توریسم ومبادلات فرهنگی داشته باشد مورد بررسی ومعرفی قرار گیرد.

لازم به یاد آوری است که برخی از رشته های صنایع دستی توسط مدیریت صنایع دستی استان جهت پاسخگویی به سلایق مختلف راه اندازی شده وبا توجه به نوپا بودن این رشته ها در حال حاضر شرایط عرضه رسمی در بازار فروش را ندارند ولی با این وجود علاقمندان به بازدید وخرید محصولات صنایع دستی می توانند به نمایشگاه وفروشگاه دائمی صنایع دستی زیر نظر مدیریت صنایع دستی استان واقع در بلوار مدرس شهر ایلام مراجعه نماید

معرفی صنایع دستی استان ایلام

استان ایلام فروزان از تمدن دیرپای سرزمین ایلام باستانی است ؛ این استان بخشی از عیلام بوده که در حدود 3000 سال قبل از میلاد بوجود آمده وتا سال 640 قبل از میلاد به حیات اجتماعی خود ادامه داده است. ایلام که در کتیبه های بابلی آلامتو یا آلام آمده است به قولی معنی کوهستانی یا کشور طلوع آفتاب را می دهد.

استان ایلام در غرب کشور واقع شده واز شمال به استان کرمانشاه ، از جنوب به خوزستان وکشور عراق ، از شرق به لرستان وقسمتی از خوزستان ، از مغرب به کشور عراق مرتبط است .

زندگی عشیره ای وسنتی در استان ایلام باعث رشد ورونق صنایع دستی مرتبط با‌آن شده است ؛ از دیرباز بافت قالی کردی (قالیچه درشت بافت ) ، سیاه چادر ،جاجیم ، گلیم ساده ، نمد مالی ، چیغ بافی وگیوه دوزی در استان مرسوم بوده است ؛ امروزه رشته های مختلف بومی موجود در استان پس از شناسایی وارزیابی قابلیت های توسعه آموزشی آن رشته ها با رشته های مرتبط وعلاوه بر آن جهت پاسخگویی به سلایق مختلف ، رشته های دیگری نظیر احرامی بافی ، گلیم نقش برجسته ، معرق روی چوب ، منبت چوب، سفال وسرامیک ، طراحی روی سفال ، قلمزنی روی فلز مس و… در این استان راه اندازی شده است که درزیر به شرح مهمترین آنها پرداخته می شود :

قالی بافی

مواد اولیه بکار رفته در این گونه زیر اندازها عمدتاً ابریشم بوده که در بیشتر موارد به صورت تمام ابریشم ودرپاره ای از مواقع از کرک وابریشم با هم در بافت فرش استفاده می شود برای بافت از دارهای فلزی عمودی وسایر ابزار نظیر دفه (دفتین ) ، قیچی ، قلاب و چاقو استفاده می شود امروزه بخش عمده ای از زیر اندازهای سنتی را فرشهای گل ابریشم بارج شماره بالای 40 وگلیم نقش برجشته (بعنوان اصیلترین صنعت دستی استان ) را تشکیل می دهد که از اقبال خوبی نیز در بازارهای جهان برخوردارند.
فرشهای تولیــــــدی استــــان غالباً قالیـــچه (Cm 140×220) وذرع ونیم (cm 100×150) است که عمدتاً در شهرستانهای دره شهر وایوان بافته می شوند.

گلیم نقش برجسته از نظر اصالت وتولید مهمترین وشاخص ترین صنعت دستی وبومی استان ایلام است که با توجه به نل چیز بودن سابقه بروز خلاقیت بافندگان چیره دست این استان در امر بافت گلیم نقش برجسته که تلفیقی از گلیم ساده وگره قالی در متن آن است ،صحنه نمایان پهن دشت گلیم است که بافندگان بارعدهمت دستهایشان باران جبین را بر آن باریده وگلستانی از گلها رویانده اند تا چشمها را نوازش داده وروح را جلا بخشند.

گلیم نقش برجسته احیاء کننده گلیم 8000 ساله مکشوف در آناتولی ترکیه (قدیمترین گلیم ) وقالی 2500 ساله پازیریک ( قدیمترین قالی ) است که تکامل آنها را امروزه با نوآوری حفظ کرده وتواماًُ ترویج می بخشد . در این نوع گلیم زمینه ، بافت گلیم ساده ونقوش آن گره کامل قالی است که طبیعتاً بعد از بافت ، نقوش آن برجشته تر از زمینه است زندگی عشیره ای وپرورش دام برای تامین معثیت زندگی مردم منطقه ایلام از دیر باز تاکنون موجبات استفاده از پشم ورشد ورونق صنایع دستی مرتبط با آن خصوصاً گلیم ساده را فراهم آورده است آنان پشم مصرف در گلیم را از دامهای خود تامین ودر کارگاهها رنگرزی کوچکی رنگ نموده ودر تولید مورد استفاده قرار داده اند. عشایر به دلیل کوچ نشین بودن وحرکت های مداوم معمولاً از دارهای افقی که براحتی جمع شده ودر مناطق اسکان ایل قابل استقرار بوده است استفاده کرده اند . از نظر مصرف نیز قسمت عمده ای از گلیم های ساده تولید شده توسط زنان جنبه خود مصرفی داشته ودر زندگی روز مره آنان مورد استفاده قرار گرفته است .

بدنبال همین روند خانم بافنده ای به نام سحر چلانگر ساکن روستای زنجیره (از توابع شهرستان سرابله استان ایلام ) در قسمتی از گلیم بافته خود موفق به اجرای نقشی برجسته با استفاده از گره قالی می شود که از آن پس زمینه ای برای رشد وترویج گلیم نقش برجسته فراهم می آید.

آنچه مسلم است اینست که در سایر مناطق ایران از جمله اراک نیز بافت اینگونه گلیم انجام می شود ولی با این وجود در همه جا اصالت آن متعلق به ایلام است ؛ چرا که برای اولین بار بافت آن در ایلام شروع شده است .

از جمله وسایل مورد نیاز برای بافت این نوع گلیم می توان به کارد ، قلاب ، دفتین ودار اشاره کرد که معمولاً از دارهای فلزی که بصورت عمودی نصب می شوند ، استفاده می‌شود.

از جمله طرحها ونقشه های مرسوم در گلیم نقش برجسته ایلام می توان به نقش های لچک ترنج ، گل فرنگ ، هندسی ، تصویری و… اشاره کرد که به دلیل کاربرد گره قالی در اجرای آنها ، بصورت برجسته بر سطح گلیم به چشم می خورند .

زندگی عشایری این منطقه وسنخیت اینگونه صنایع با آن می تواند از جمله عواملی باشد که به تداوم وترویج این دستبافته ها کمک کرده است و علاوه برجنبه مصرفی موجبات کاربردهای تزئین آن را نیز فراهم آورده است ، یکی دیگر از عوامل که در ارتباط با توسعه وترویج بافت گلیم نقش برجسته می توان برشمرد نوع معیشت بافندگان آن است که اکثراً زنان را شامل شده وبادریافت دستمزد موفق به گذراندن زندگی روزمره هستند در مجموع می توان به بحث اشتغال آنان در آن خصوص پرداخت که به عنوان شغل اصلی یا جانبی منجر به تامین درآمد خانواده ها می شود .

در حال حاضر بافندگان بسیاری به امر بافت گلیم نقش برجسته اهتمام ورزیده وبا سعی وتلاش وافر باعث رشد ورونق آن در سطح استان و علاوه بر آن در کل کشور شده اند، بطوریکه عرضه مناسبی در بازار فروش داشته ودارد. بی شک گلیم نقش برجسته در این استان از اهمیت شایانی برخوردار است واین مهم که از جهت فرهنگی می تواند به عنوان لوحی بازکننده ی نقشمایه های اصیل وسنتی این مرز وبوم به تمام نقاط داخل وخارج از کشور باشد ودر کل اقتصاد منطقه را بهبود بخشد وبه رفع مشکل بیکاری وبالا بردن سطح اشتغال کمک نماید قابل بررسی است

نمدمالی

بدلیل بافت عشایری این استان وتامین مواد اولیه (پشم ) مورد نیاز برای نمدمالی در داخل منطقه ، از رونق خوبی برخوردار است البته بدلیل تاثیرات جوی این حرفه فصلی بوده واز اول تابستان تا ابتدای ماه سوم پاییز به مدت 5 ماه در سال انجام می گیرد وفرایند تولید شامل تنیدن الیاف طی مراحل حلاجی کردن پشم لوله کردن وکوبیدن آن است که در نهایت منجر به تولید نمد زیراندازه ، کلاه نمدی وپالتونمدی (کینک ) خواهد شد .

احرامی بافی

یکی از دستبافته های داری است که ماسوره اساس کار آن است وماکو با الیاف نخی در داخل آن جای دارد . در این نوع بافته از خامه پشمی رنگ رزی شده بعنوان مواد اولیه استفاده می شود مراحل کلی فرآیند تولید احرام به شرح زیر است :

1ـ مرحله ایجاد دهانه کار

2ـ مرحله پودگذاری

3ـ مرحله دفتین زدن

قابل ذکر است با توجه به تعیین شهر مرزی مهران بعنوان مسیر ترد زائرین کربلای معلی این گونه بافته توانسته بعنوان سجاده ، سوغات ارزنده ای باشد علاوه بر آن از این «هنر صنعت »کیف وسایر محصولات نیز ساخته وپرداخته شده وبه قیمت مناسب به بازار فروش عرضه می‌شود.

گیوه بافی

کوهستانی بودن منطقه ونیاز به پای افزار راحت و سبک در گذشته انگیزه بافت گیوه را فراهم آورده است این «هنر ـ صنعت » که هم اکنون نیز رواج دارد طی سه مرحله زیر تهیه می شود :

1ـ آماده کردن تخت گیوه (آجیده ) ، که این کار توسط تخت کش انجام می شود.

2ـ بافت رویه گیوه (گیوه بافی )، که معمولاً برای بافت از نخ پنبه ای وابریشم استفاده می‌ود.

3ـ دوختن رویه گیوه به تخت گیوه که این کار توسط فردگیوه دوز انجام می شود .

امروزه از تکنیک بافت گیوه نمونه صندلهای زیبایی با طرح ورنگ متنوع ساخته وپرداخته شده وباقیمت مناسب به بازار عرضه می شود .جالب اینکه در زندگی آپارتمانی نیز به عنوان روفــرشی مورد استفاده قرار می گیرد .

معرق روی چوب

با توجه به مستعد بودن زمینه رشد این «هنر ـ صنعت » در استان وبرای پاسخگویی به سلایق مختلف طرح معرق روی چوب از چند سال پیش تا کنون در این استان راه اندازی شده ودر بیشتر مناطق این مرز وبوم از رونق خوبی برخوردار است.

ابزار کار مورد نیاز برای این رشته علاوه بر میز مجهز به وردست شامل کمان اره ، اره مویی، مته دستی یا برقی بوده که از مواد اولیه ای نظیر تخته سه لایه وچوبهای رنگی ودرپاره ای از موارد از تلفیق چوب وفلز استفاده می شود که در نهایت کار انجام شده پولیستر می شود .

این «هنر ـ صنعت » دارای کاربردهای مصرفی وتزئینی فراوانی است ؛ تابلوهای معرق با طرح های ظریف ، تابلواشعار ، آیات قرآن، تصاویر ، انواع رومیزی ودرپاره ای از موارد ساخته وسایل سرگرمی نظیر شطرنج وتخته نزد ، تزئین قلمدان ودکوراسیون منازل ، آرم ادارات بصورت تابلو نصب در محل تریبون و … از جمله مواردی است که با استفاده از تکنک معرق تهیه وتولید می شود وچون در همین استان تهیه می شود با نازلترین قیمت به بازار فروش عرضه می شود.

بافت سیاه چادر

در اصطلاح محلی به آن دوار (davar) گفته می شود که معمولاً توسط زنان عشایر استان وبا استفاده از موی بز بافته می شود .

از جمله ویژگیهای سیاه چادر می توان به خواص فیزیولوژیکی موی بز اشاره کرد که برخلاف بقیه مواد در گرما منقبض ودر سرما منبسط می شود واین به کاربرد ممتاز آن در سیاه چادر کمک کرده تا در تابستان منافذ سیاه چادر باز شده وهوای سیاه چادر خنک شود ودر زمستان منافذ آن بسته شده تا از ورود سرما و باران جلوگیری شود.

چیغ (چیت ) بافی

از جمله متعلقات سیاه چادر است که در اطراف آن زده می شود. چیغ با استفاده از الیاف گیاهی (نی ) وهمچنین موی بز و در پاره ای مواقع با استفاده از نخ پشمی رنگی بافته می شود. ضمناً نقوش در جیغ ، به سبب ماهیت بافت آن بصورت هندسی است. ناگفته نماند در کاربردهای امروزی ازآن می توان بعنوان پارتیشن در خانه های آپارتمانی استفاده کرد .

جاجیم بافی :

جاجیم بافته ای از پشم تابیده رنگی است که اغلب بافتی خشن دارد ؛ درمنطقه ایلام عموماً از الیاف لطیف پشمی دربافت جاجیم استفاده شده که بعنوان رختخواب پیچ کاربرد دارد. در اکثر خانواده های ایلامی از این نوع دستبافته ها برای پیچیدن یک دست رختخواب اضافی (جهت مهمان ) استفاده می شود.

لازم به ذکر است که در گذشته های نه چندان دور از این بسته های رختخواب که در کنار دیوار پیچیده می شده به عنوان تکیه گاهی مناسب برای مهیمان مورد استفاده قرار می گرفته است. علاوه بر این به دلیل تنوع رنگی جاجیمها. اتاق مهمانخانه زیبایی خاصی پیدا می کرده است چنانکه از گفته های جاجیم بافان منطقه بر می آید حاکی از آن است که هنر جاجیم بافی از دیرباز در منطقه ایلام رواج داشته است.

سفالگری

«هنر ـ صنعتی » پر پیشینه در تاریخ هنر ایران است که با استفاده از مواد اولیه نظیر گل رس تهیه وتولید می شود.

این گونه فرآورده ها با تکنیک ساده دستی وکار با چرخ سفالگری ساخته وپرداخته می‌شوند که مدت 3 سال (از سال 80 ) است که در استان ایلام رواج خوبی یافته است .

محصولات سفالی دارای کاربردهای مصرفی وتزئین هستند وبا استفاده از این تکنیک فرمهای مختلف از جمله کوزه ، کاسه ، بشقاب ، گلدان ، لوح های نقش برجسته وانواع مجسمه های سفال ساخته وپرداخته می شود. ناگفته نماند که در بیشتر موارد فرم های سفالی پس از تهیه وپخت در کوره نقاشی می شوند.

قلمزنی روی مس

هنر تراش ، نقر ، ایجاد وانتقال طرحها ونقشهای سنتی بر فلز در اثرضربات چکش بر قلم های مختلف را قلمزنی می گویند در این هنر ، پس از تهیه زیر ساخت که در ایلام بیشتر از جنس فلز مس است ، طرح را روی بدنه کار می کشند وبا ضربات چکش که برروی قلم فرود می آید طرح بربدنه نقش می بندد.

با استفاده از این تکنیک فرم های مختلف حجمی وپلاک با نقش و نگارهای اصیل وامروزی قلمزنی شده وبا ارزش افزوده بالا ارائه می شود.

ساخت سازهای سنتی (سه تار )

در طول دوران مختلف انسان بنا به محیط زندگی و اعتقاداتی که داشته سازهای متعددی را ابداع نموده است . سه تار ساز ایرانی می باشد که برگرفته از ساز تنبور است که قدیمترین سازی بوده که بشر ابداع نموده است . سه تار از دسته سازهای رشته ای مقید می باشد و با انگشت اشاره دست راست نواخته می شود.

این ساز دارای سه قسمت اصلی کاسه ، صفحه ودسته می باشد. کاسه وصفحه از جنس توت ودسته از جنس گردو می باشد و ساخت آن مدت 3 سال (از سال 1380) است که در ایلام رواج یافته است و با توجه به گرایش علاقمندان بسیاری به نوازندگی این ساز ، ساخت آن از رونق خوبی برخوردار بوده و با قیمت مناسبی به بازار فروش عرضه می شود.