کاربندی؛ هنری در خدمت معماری

قسمت حد فاصل بین طرح چهار ضلعی تا جایی که ساقه گنبد از آنجا شروع می‌شود ، در صورتی که از تقاطع قوس‌های فرعی به وجود آید ، کاربندی گویند . یا بعبارت دیگر کاربندی سازی ، نوعی پوشش است متشکل از لنگه طاق هایی با قوس معین که تحت قواعدی هندسی همدیگر را قطع می کنند و قواره اصلی پوشش را به وجود می آورند . کاربندیها ، متشکل ازباریکه ها یا لنگه طاق هایی هستند که از تقاطعشان ، استخوان بندی پوشش برای سقف به وجود می آید و اکثر مواقع به صورت اسکلت پوشش دوم و کوتاه تر نسبت به سقف اصلی هستند و گاهی بعنوان سقف اصلی نیز مورد استفاده قرار می گیرند .

پیشینه تاریخی

نمونه کامل کاربندی را در قرن چهارم هجری در گنبد مقصوره‌ مسجد جامع نایین می‌بینیم . در قرن سوم هجری در مسجد جامع شیراز به نمونه‌ای بر می‌خوریم که اگرچه کاربندی نیست ولی شباهت کاملی به کاربندی دارد و مقدمه‌ای است برای آغاز کاربندی .

فرم تپکانه (طاق بندی) را هم که مقدمه‌ای برای ‌آغاز کاربندی است در قرن سوم هجری در مقبره امیر اسماعیل سامانی در بخارا می‌بینیم . از نمونه‌های کاربندی در قرن پنجم می‌توان کاربندی شبستان شرقی گنبد خواجه نظام الملک مسجد جامع در اصفهان نام برد .

آغاز قرن هفتم مصادف است با حمله‌ مغول به ایرانی‌ها و خرابی‌های بسیار و به دنبال آن نیاز شدید برای ساختن در حد رفع حوائج ضروری و فوری لذا برای استاد فن نه حوصله‌ای است و نه فرصتی که در هر بنائی هنر نمایی کند در نتیجه باید طرحی یکنواخت را رواج داد که در تعداد زیادی بنا بدون نقص و اشکال اجرا شود . در اینجا کاربندی به عنوان راه چاره و ضرورت به میان می‌آید .

به نظر می‌رسد کاربندی ابتدا در جنوب و مرکز ایران آغاز شد و رفته رفته در دوران تیمور توسط معمارانی نظیر قوام الدین شیرازی و پسرش غیاث الدین به سمر قند و بخارا و خراسان رفت و کم کم در تمام ایران گسترش یافت .

یکی از دلایل رواج کاربندی در مرکز و جنوب ایران وجود مصالح عمده و اصلی خشت خام و سنگ لاشه بود که در آغاز به وفور یافت می‌شد .

کاربندی چون ایجاد پوشش دومی برای طاق اصلی می‌کند عایق حرارتی خوبی محسوب می‌شود راه‌حل‌های اکوستیکی جهت جلوگیری از طنین نامناسب از جانب معماران به صورت‌های مختلف ارائه شده است . استفاده از گره سازی‌های آجری برجسته و فرورفته در بنا (که به آن هشت و گیر شیرازی گویند) از انعکاس نا مطلوب صدا جلوگیری کرده است و ایجاد انواع سقف‌های کاذب که به عنوان خوانچه پوش نامیده شده‌اند در ایجاد اکوستیک نقش عمده‌ای دارند .

کاربندی‌ها هم به خاطر شکست‌های متنوعی که در پوشش داده‌اند به‌عنوان جاذب طنین محسوب می شوند . از مدارک موجود بر می‌آید که شکل کاربندی از یزد توسط معمارانی که برای جهان شاه قراقویونلو کار می‌کردند به کاشان می‌آید و رایج می‌گردد . دالان و در کاروانسرائی جنب مسجد میر عماد کاشان که از تناسبی بسی زیبا برخوردار است نمونه کاربندی یزدی در کاشان است و مسجد کبود تبریز را باید نمایانگر رواج و کمال این شکل در تبریز دانست و نیز نمونه خوب آن در مسجد شیخ لطف‌الله نمایانگر آن است که به تدریج استفاده از کاربندی یزدی چنان فراوان شد که هر زمان و هر جا گنبدی می‌ساختند اکثراً شکنج آن را به همین گونه اجرا می‌کردند .

کاربندیها در اکثر بناها به شکل مؤثری عمل کرده‌اند . همچنین در بناهایی که استفاده از پنجره و دیوارها ممکن نیست مثل بازارها و سایر بناهای عمومی ، معماران در قسمت خورشیدی کاربندی (دایره‌ مرکزی) روزن‌هایی ایجاد کرده‌اند که عبور نور مناسب و تهویه را به بهترین نحو ساخته است و به آن در اصطلاح روشندان گویند .

اجزا و ساخت کاربندی

کاربندی مجموعه باریکه طاق‌های موربی است که هم دیگر را قطع کرده و از تقاطع آنها (‌ضلع‌ها) جهت زدن طاق به منظور ایجاد پوشش استفاده می‌کنند قالب این باریکه طاق‌ها با استفاده از نی و گچ به دست می‌آید (این باریکه‌ها را تویزه می‌گویند و در بعضی نقاط ایران لنگه هم نامیده می‌شود) طرز عمل به این ترتیب است که ابتدا دو یا چهار طاق کامل به عنوان تونیزه اصلی و باربر با مصالح بنائی اجرا کرده و بقیه باریکه طاق ها را به آن متصل می کنند سپس درون آنها طاق می زنند .

یک کاربندی معمولی از بخش‌های زیر تشکیل شده است :

1-    یک سری سمبوسه (مثلث منحنی‌الاضلاعی که بالاترین قسمت کاربندی را تشکیل می‌دهند .)

2-    یک یا چند ردیف شاپرک (چهار ضلعی منحنی‌الاضلاع) که قسمت‌های میانی را درست می‌کنند .

3-    یک سری پا باریک (چهار ضلعی‌های انتهایی که به پا طاق منتهی می‌شوند .)

کاربندی‌ها به دو بخش عمده تقسیم می‌شوند :

1- کاربندی قالب شاغولی

2-  کاربندی قالب سرسفت

1- این کاربندی‌های در فضا نسبت به صفحه‌ زمین به‌طور عمودی واداشته می‌شوند بنابراین اکثرا قابلیت حمل بار را دارند و در حالتی که کاربندی‌ها خود پوشش اصلی باشند مثل چهارسوق‌ها و بازارها حتماً از قالب شاغولی استفاده می‌شود .

2- کاربندی‌هایی هستند که قالبشان در فضا نسبت به صفحه زمین به طور مایل است در کاربندی های قالب شاغولی در هر سطح که بخواهیم کاربندی کنیم بزرگترین دهانه مبنای کار خواهد بود به این ترتیب از نقاط مختلف سطح طاق هادی می‌زنیم که همه به اندازه طاق بزرگترین دهانه باشد به این ترتیب تیزه همه طاق‌ها در یک طراز قرار می‌گیرد .

این تیزه‌ها پا کار طاقی خواهد شد که کوتاه تر از سقف اصلی است و به آن شمسه می‌گویند . به باریکه طاق کامل کاربندی زیر هفتی گویند ، به پاره ای که بین طاق ها دهانه عرضی سطحی و زیرین کاربندی می‌خورد سینه باز می‌گویند همچنین طاق روی کاربندی    نامیده می‌شود .

کاربندی قالب شاغولی بر دو نوع است :

1- کاربندی رسمی

2- کاربندی اختری

          1-2. اختری گسیخته

          2-2. اختری پیوسته

1- کاربندی رسمی همانطور که از اسمش پیداست نوع کلاسیک و معمول است که خطوط کاربندی به موازات اضلاع رسم می‌شود . در این کاربندی پس از تقسیم‌بندی دایره محیطی مستطیل با در نظر گرفتن اینکه طول مستطیل چند تا از تقسیمات دایره را در بر می‌گیرد ، نقاط تقسیم دایره را به همان تعداد به هم وصل می‌کنیم .

2- در کاربندی اختری نقاط تقسیم دایره محیطی را به طور دلخواه سه به سه یا چهار به چهار یا … به هم وصل می کنیم شکل به دست آمده کاربندی اختری است . در کاربندی اختری اگر شکل از تقاطع اضلاع تعداد کثیر اضلاع (بیشتر مربع) به دست می‌آید اختری گسیخته است . ولی اگر این کثیرالاضلاع‌ها از یک نقطه در محیط دایره شروع و بعد از تکرار به همان نقطه برسد ، اختری پیوسته یا متصل است .

رسمی بندی  یا کاربندی

بطور کلی رسمی بندی و کار بندی دارای اصولی کلی هستند ، در رسمی بندی فضاها ، از استقرار بین کمانهای قوسی که در نتیجه استقرار لنگه قالبها به وجود می آید و سطوح منحنی پیروی می کنند ، با حجمهایی به نامهای زیر هفتی – سوس – نیم سوس – گوش فیل- ترنجی و شمسه .

در کاربندی قطعات کمان قوسهای بزرگ از فضاهای ذکرشده در رسمی بندی ، بسته به نوع کاربندی می باشد که به نسبت مشخص خرد شده و فضاهایی که اصطلاحا سینه باز – پا باریک – شاپرک – پرک – سمبوسه – عرقچین – نیم شمسه و سروی خوانده می شوند به وجود می آیند که درواقع تفاوت چندانی با یکدیگر ندارند .