این رویداد که بیش از هر چیز بیانگر بی‌کفایتی آل‌سعود در مدیریت حرمین شریفین بود، می‌توانست درسنامه عبرت تاریخ شود؛ آن زمانی که قبل از هشدار رهبر انقلاب حتی از ورود وزیر و هیات ایرانی به عربستان جلوگیری شد ولی بیان عبارت «برخورد سخت و خشن» از دهان رهبر انقلاب خطاب به طرف سعودی، تمام معادله‌ها را تغییر داد تا تکریم دولت ایران در اهم وظایف مقامات سعودی قرار گیرد. امسال در حالی وارد دومین سالگرد فاجعه منا می‌شویم و مسائلی نظیر غرامت و تعداد دقیق شهدای این حادثه دلخراش همچنان بلاتکلیف مانده است که به نظر می‌رسد یکی از اصلی‌ترین عواملی که باعث بی‌دغدغه شدن طرف سعودی از پرسشگری جوامع اسلامی شده، به فراموشی سپرده شدن این رویداد در انبوه حوادثی است که هر روز رخ می‌دهد. موضوعی که مقام معظم رهبری پیش از این و در جمع دست‌اندرکاران حج نسبت به آن اینگونه هشدار داده بودند: «این حادثه به هیچ وجه نباید فراموش شود و دستگاه دیپلماسی و سازمان حج موظف هستند این موضوع را به صورت قاطع دنبال کنند».
اما فاجعه منا اتفاقی نیست که به‌راحتی بتوان از آن عبور کرد و از اصلی‌ترین کارهایی که اینگونه حوادث را در تاریخ ماندگار می‌کند، بازنمایی هنرمندانه آن در مدیوم‌های مختلف رسانه‌ای و هنری برای مخاطب عام و مردم است. سینما، رمان، تئاتر، هنرهای تجسمی و... می‌توانند هر رویدادی را در سال‌های طولانی جاودان کنند و از سویی بزرگ‌ترین وقایع در عصر جدید می‌توانند با گذشت روزها از خاطر بروند. به همین بهانه نگاهی خواهیم داشت به آثار هنری پیرامون این واقعه که در طول 2 سال اخیر خلق شده‌اند. نگاهی که از همین ابتدا چندان امیدوارانه نیست و حداقل نمی‌توان حتی یک اثر شاخص و برجسته پیرامون این واقعه در خاطر آورد.
تقریباً هیچ!
«محسن حاجی‌حسنی‌کارگر» یکی از شهدای شاخص فاجعه منا بود که ویدئوی قرائت ادعیه او در ساعات نزدیک به حادثه فضای مجازی را تسخیر کرد. این قاری بین‌المللی قرآن، صبح روز واقعه در صحرای منا مشغول ادعیه‌خوانی و لبیک‌گویی بود که دست قضای الهی ساعاتی بعد او را در زمره شهدای منا گنجاند. زندگی محسن حاجی‌حسنی دستمایه ساخت اثری سینمایی شد. فیلمی که بنا بود به کارگردانی چهره گمنام 24 ساله سینمای کشور به نام «مریم ابراهیم‌وند» تولید شود. اما این فیلم که با چهره‌های برجسته سینمای کشور تصویربرداری شده بود به سرنوشتی نامعلوم دچار شد. در فیلم «سادات خانم» که به «24 سپتامپر» تغییر نام داد، امین زندگانی، آفرین عبیسی و بهمن زرین‌پور به ترتیب به ایفای نقش شهید حاجی‌حسنی‌کارگر و مادر و پدرش پرداختند. گلاره عباسی، مریم امیرجلالی، شهره لرستانی و... نیز از دیگر بازیگران این فیلم هستند. «24 سپتامبر» که پس از تولید به‌رغم حضور چهره‌های سینمایی مطرح به نظر دارای کیفیت پایینی بوده است، با اعتراض خانواده شهید محسن حاجی‌حسنی کارگر روبه‌رو شد و پدر این شهید عوامل این فیلم را تهدید به شکایت کرد. محمدمهدی حاجی‌حسنی‌کارگر، پدر شهید محسن حاجی‌حسنی هنگام ضبط فیلم با بیان اینکه از لحاظ روایت به فیلم «خانم سادات» که بعدها به «24 سپتامبر» تغییر یافت، معترض است. وی در این زمینه اظهار داشت: در همان ابتدای شهادت فرزندم، کارگردان این فیلم (مریم ابراهیم‌وند) به منزل ما در مشهد آمد و گفت که می‌خواهد فیلمی درباره فرزند من بسازد تا به نوعی گوشه‌ای از زندگی این شهید را به تصویر بکشد؛ البته در آن زمان وی فیلمنامه‌ای به ما نداد که بخوانیم و نسبت به کلیت کار اشراف داشته باشیم اما با گفت‌وگوهای زیاد فیلمساز، ما راضی شدیم که این فیلم به شرط حفظ حرمت این شهید ساخته شود. حتی وی به من و همسرم تاکید کرد فیلمی در حد یوسف قرآنی می‌سازند اما اکنون که فیلم جلوی دوربین رفته است، بسیاری از مردم از هر قشری با من تماس می‌گیرند که در این فیلم روایتی نادرست از زندگی این شهید مطرح شده و به نوعی ارزش‌های والای شخصیتی وی زیر سوال رفته است. برای مثال فرزند من هیچ‌گاه به صورت نامحرم هم نگاه نمی‌کرد اما در این فیلم روایتی نادرست در این زمینه مبنی بر مسائل عشق و عاشقی رایج در فیلم‌های سینمایی مطرح می‌شود. در مقابل نیز مریم ابراهیم‌وند کارگردان «24 سپتامبر» این اختلافات را ناشی از «برداشت آزاد» خود از این فیلم دانسته و گفت: هنگامی که می‌خواستیم پروانه ساخت این فیلم را بگیریم دیداری با خانواده حاجی‌حسنی در مشهد داشتم و به آنها گفتم قرار است فیلمی درباره شهدای منا و یکی از قاریان قرآن ساخته شود، همچنین به آنها گفتم این داستان مستند زندگی شهید نیست بلکه برداشتی آزاد از زندگی شهید است. آنها هم نه‌تنها هیچ اعتراضی نداشتند بلکه رضایت‌شان را از ساخت فیلم اعلام کردند. هم‌اکنون 2 سال از تولید این فیلم گذشته و در یک سال اخیر هیچ خبری از وضعیت آن به گوش نرسیده است.
همچنان پیشتازی مستندسازان!
جشنواره مقاومت سال گذشته «حادثه منا» را یکی از موضوعات محوری خود قرار داد و 5 مستند به عنوان فیلم‌های بخش مسابقه به نمایش درآمدند. مستند «آقای سفیر» به کارگردانی ناصر نادری و تهیه‌کنندگی موسسه فرهنگی روایت فتح، درباره زندگی و فعالیت‌های سیاسی غضنفر رکن‌آبادی و جان باختن او در فاجعه منا است. غضنفر رکن‌آبادی دیپلمات و سفیر سابق ایران در بیروت بود که سال‌های زیادی را در خدمت به نظام اسلامی و در جبهه سیاسی به سر برد. شهادت مشکوک رکن‌آبادی از جمله مسائل حاشیه‌ای فاجعه منا بود که هنوز پرونده‌ای مبهم و بسته نشده دارد. در این مستند علاوه بر پخش برخی مصاحبه‌های قدیمی خود او، با اعضای خانواده و دیگر نزدیکان، دوستان و همکاران و همچنین برخی کارشناسان عرب زبان درباره شخصیت رکن‌آبادی و همچنین فاجعه منا گفت‌وگو شده است. «عروج بی‌خروش» به کارگردانی امیر مهریزدان و تهیه‌کنندگی مصطفی خیرپور، مستندی تحلیلی درباره فاجعه مناست که در آن به عملکرد آل‌سعود درباره فاجعه منا و حج پرداخته می‌شود. در این مستند از مصاحبه با افراد این حوزه و موشن‌گرافیک برای ارائه تحلیلی از این موضوع بهره گرفته شده است. مستند «آنجا کربلا شد» به کارگردانی محسن جهانی و محسن عقیلی این حادثه را از زبان خاطرات تیم امدادی و پزشکی اعزامی به سرزمین وحی روایت می‌کند. «خیابان 204» به کارگردانی محمدامین امامی و تهیه‌کنندگی خانه طراحان انقلاب اسلامی و «می‌کشیم» به کارگردانی سیدمهران علوی و تهیه‌کنندگی سازمان هنری- رسانه‌ای اوج از جمله پویانمایی و نماهنگ‌های مرتبط با این حادثه هستند. به نظر می‌رسد هنرمندان به‌رغم واکنش‌های روزمره و اینستاگرامی خود نسبت به این قتل‌عام، تعهد و علاقه چندانی به بازنمایی و روایت این فاجعه در آثار هنری خود ندارند و معدود آثار هنری تولید شده در ارتباط با این فاجعه دردناک ملی نیز محدود به همان سال نخست وقوع آن است و با این وجود نمی‌توان انتظار داشت که مخاطب عام در انبوه اخبارهای روزانه، این حادثه و پیگیری آن را در اهم دغدغه‌های خود قرار دهد. از سوی دیگر نیز نهادهای دولتی هیچ اقدام پررنگی در این زمینه نداشته و عمده محصولات هنری- رسانه‌ای پیرامون این فاجعه، آتش به اختیار و توسط گروه‌های خودجوش فرهنگی تولید شده است.
* وطن امروز
