فرش ورامین

شهر ورامین در40 کیلومتری جنوب شرقی تهران در دشت بزرگی بر سر راه مشهد قرار گرفته است. رونق و اهمیت آن از زمان حمله مغول به دنبال ویرانی شهر ری آغاز می شود.
در منطقه ورامین نیز قالیبافی همچون بسیاری از مناطق دیگر همواره در جوار کشاورزی مد نظر بوده است لیکن مردم این منطقه بلحاظ استعداد خاک و نزدیکی به تهران بیشتر به کشاورزی و شغل های حرفه ای روی نموده اند و قالیبافی نیز نه بصورتی جدی بلکه به عنوان ممر درآمدی در جوار سایر حرف دنبال شده است.
شهرستان ورامین به علت قرارگیری بر سر راه مهاجران و کوچ نشینان، انواع مختلفی از جمعیت را در خود جای داده است، این کوچ نشینان و مهاجران به تبع زندگی کوچ نشینی خود و بنا به حرفه اصلیشان (دامداری) در اوقات فراغت خود محصولاتی زیبا را خلق می کنند که ریشه در فرهنگ قومی و قبیله ای آنان دارد.
اقوام مختلف کرد، لر، ترک و عرب در ورامین ساکنند، مهاجران کرد و لر در شمال ورامین، عربها در جنوب و ترکها در شرق و غرب آن ساکنند. دو قوم لر و کرد از پر سابقه ترین عشایر ورامین هستند، چنانکه ورود اولین دسته لرهای هداوندی مصادف با قرن هشتم هجری است، کردها نیز در دوران صفویه و اوایل قرن دهم به ورامین مهاجرت کردند. (کردهای ورامین به دسته پازوکیها، چشمگزکها و کردهای شمال خراسان یا قوچان تقسیم می شوند.) اقوام ترک از لحاظ تنوع بیشترین رقم را دارند و تقریباً از همه اقوام ترک ایران از جمله شاهسون، قشقایی و افشار در بین آنها یافت می شود.عربهای ورامین نیز از منطقه فارس به این نقطه آمده اند و اکثراً از دو قوم عرب جباره و عرب شیبانی می باشند.
تقریباً اکثریت اقوام ساکن در ورامین به کا ر بافندگی مشغولند. بافته های کردهای ورامین آن سهولت تشخیص و ارتباط ریشه ای را که لرهای ورامین با سرزمین اجدادی شان حفظ کرده اند، را ندارند، اما به خوبی از بافته های اقوام دیگر به ویژه ترکها و عربها قابل تشخیص اند.
تشخیص بافته های اقوام ترک ورامینی از اقوام لر و کرد و یا الیکایی مشکل نیست اما تشخیص آنها از یکدیگر بسیار پیچیده است. بافته های ترکی و فارسی ورامین از لحاظ ویژگیهایی چون ظرافت، سختی و نرمی با هم متفاوتند. عربهای ورامین نیز سهم عمده ای در بافندگی ورامین دارند و برخی از ظریفترین فرشها را بافته اند.
فرشهای ورامین را می توان به دو گروه تقسیم کرد، یکی فرشهای ایلاتی که خود ورامینی ها آن را “زمین بافت” می نامند. دیگر فرشهای سفارشی (به سفارش تهرانیها) است، که در اینگونه فرشها همه نوع نقشه شهری یافت می شود. شاید آسانترین قالیچه جهت طبقه بندی، قالیچه های خود ورامین باشد. معمولاً قالیچه مدرن ورامینی، نقشه میناخانی را نشان می دهد که بسیار خوب کار شده است و دارای چله نخی است و بافته ها تا حدودی ریزتر از بافته های متوسط قم است، این مشخصه، این قالیچه ها را یکی از نمونه های شهری ایران کرده است.

ساختار
در سرزمین ورامین اقوام مختلفی ساکنند و هر کدام از آنها روشهای بافت مخصوص خود رادارند. هر کدام از این اقوام توشه ای از سرزمین اجدادی خود به ورامین آورده اند و با دیگران در میان گذاشته و به جای خود از دیگران نیز سهمی برگرفته اند، برخی از این داد و ستدها جنبه فنی و ساختاری داشته است، از جمله این تبادلات، باید از ساختار پود جایگزین سخن گفت.
این ساختار، مخصوص بافندگان شرقی ایران است و در غرب ایران، زاگرس نشینان غربی از آن آگاهی ندارند. مقدار کاربرد این بافت در کار اقلیمهای مختلف ورامینی متفاوت است و گاه به یک ردیف و گاه چندین ردیف در بافته هایشان می رسد.
بافت ساختاری دیگری که بافندگان ورامینی از آن استفاده می کنند نوعی بافت پود متعارف است که این نوع بافت را بافندگان کرمانی به ورامین آورده اند.
تار و پود قالیهای ورامین از پنبه است و قالیچه های عشایری ، معمولا ساختاری پشمی دارند. پرز قالیهای ورامین از پشم مرغوب است، کم گوشت چیده می شوند ولی پرز قالیچه های عشایر کمی بلندتر چیده می شود. پشمهای مصرفی براق و نرم اند و وقتی رنگ می شوند درخشش خاصی دارند.
آرمن هانگلدین در کتاب قالیهای ایرانی بافت فرشهای ورامین را اینگونه توصیف می کند.”
بافت قالی های ورامین دارای ضخامت متوسطی است. تار آن از نخ پنبه ای و رشته های تار آن یکی در میان زیر ورو هستند. پود آن از دو رشته تشکیل شده است: اولین رشته از جنس پنبه و به رنگ سفید، که بطور نامنظمی تابیده شده و تقریباً در بین تارها پنهان است و به پشت قالی حالت خاص نقطه نقطه سفیدی می دهد. دومین رشته پود، که از قبلی نازکتر است، به رنگ آبی و در پشت قالی دیده می شود. گره های آن از نوع فارسی باف (از 2500 تا 3600 گره در دسی متر مربع) و پرزهای آن درخشان و کیفیت پشم آن بسیار عالی است.
همه اقوام کرد و لر و شاهسون و عرب، گره متقارن را در فرشهای خود به کار برده اند و بافت تخت را به لول یا نیم لول ترجیح داده اند. اکثر آنها دو ردیف پود بین هر رج گره می اندازند، اما گهگاه کردها و عربها از یک پود استفاده کرده اند. پودها اغلب از پشم رنگ نشده قهوه ای سیر است. اما لرها و شاهسونها پود قرمز نیز به کار برده اند.
کیفیت قالیهای ورامینی، بسیار عالی و دارای دوام زیاد می باشد. ابعاد قالیهای ورامین بیشتر در اندازه مخصوص اتاق (23 متر) است. کناره های قدیمی عشایری در اندازه 2 متر مربع خیلی کم است. البته لازم به ذکر است که اندازه قالیها برحسب نوع استفاده از آنها متغیر بوده و معمولاً اکثر اندازه ها بافته می شود.
بافته های روستایی ورامین از گلیمهای بزرگ در طرحهای “چشم گیر” و رنگهای تیره تا مفرشها و خورجین هایی که اغلب ریشه های پشمی تیره دارند و طرحهایی که حاکی از منابع گوناگون چادر نشینی هستند را در بر می گیرد. ازجمله بافته هایی که نام فرش بر آنها اطلاق شده و در ورامین بافته می شوند،می توان به مفرش اشاره کرد.” بیشتر مفرشهای ورامینی مفرشهای فرشی است یعنی یک یا سه پانل اصلی آن از فرش گره دار بافته شده و بهترین آنها کار عربها است. خورجین هم از جمله بافته های ورامین است. خورجین های فرشبافی شده یک پود دارد و تقریباً همان پالت رنگ فرشهای کرد آن مناطق را دارد و بافتشان نسبتاً زمخت است. خورجینهای ترکیب گلیم و فرش نیز در آنجا بافته می شود. پوششهای اسب و شتر نیز از دیگر بافته های فرش ورامین است.

طرحهای رایج
نقش ها و نگاره ها هم در سرزمین ورامین مورد تبادل مردمان مختلف قرار گرفته است. نقشهای مکرر هندسی که در بافته های شهرهای حاشیه کویر به کار برده می شود، در بافته های اقوام ترک زبان ورامینی یافت می شود. نگاره های ستاره ای بافندگان آذربایجانی (شاهسون و کرد) هم در ورامین مورد توجه همه بوده است. این ستاره ها که به اشکال مختلف در می آیند، در ورامین کاربردهای مختلف پیدا کرده اند. از جمله ستاره هشت پر و ستاره خرچنگی که در گروه بزرگی از گلیم های گرمساری ورامینی که به دست همه اقوام ورامین بافته شده، دیده می شوند.
به رغم گوناگونی طرح، یک اصل در همه فرشهای ورامینی و با لااقل اکثریت قریب به اتفاق آنها مشترک است و آن “نقش مکرر” است. بیشتر فرشها نقششان تکرار یک نگاره است که یا همه متن را پوشانده و یا در وسط در اندازه های بزرگتر تکرار شده است، به ندرت به تک ترنج توجه شده واغلب از نگاره هایی چون میناخانی و یا انواع ستاره های هندسی استفاده شده است.
مشخصات طرح میناخانی به این شرح است: گل کوچک چند پری که در اطراف آن چهار عدد گل سفید، که یادآور گل نرگس است، قرار دارد. نقشهای مختلف روی این قالیها توسط یک حرکت زیبا و هم نوای شاخه های نازک به همدیگر متصل شده اند. این نقشها روی زمینه آبی رنگ قالی که معمولاً عاری از لچک و ترنج می باشند، خود را برجسته می نمایند. این نقشها به نوعی، حالت یک شبکه گل آذین را تشکیل می دهند.
از جمله های طرحهای مورد استفاده دیگر، طرحهای افشان، شاه عباسی، گلدار یا ترنجی و ظل السلطانی و قلم سرمه ای می باشند. نقشه قلم سرمه ای که گاه به آن گلدانی و یا نخلی نیز می گویند رابطه معقولی با نام آن ندارد و اهالی خود نیز دلیل روشنی بر این نامگذاری ندارند. در این طرح گلدانها در صفوف نظم قرار داشته و ما بین آنها را برگهای نخلی برنگ قرمز زینت می دهد.
نقشه شاه عباسی که خود اهالی آنرا بنام شاه عباسی بندی و پا شتری می نامند، در زمینه ای شامل گل و بوته و پرندگان جلوه گر می شود.
نقشه “دارخلی” طرحی هندسی و ره آورد منطقه ترکمن نشین ورامین است. کارگران این منطقه اکثراً آنرا بصورت نامرغوب و نازیبا می بافند. طرح زمینه شامل گل و بوته و اشکال برگ نخلی و طرحهای هندسی منظم در زمینه قرمز می باشد. در بافته های اصیل و ایلاتی ورامینی از نقشهای مختلفی استفاده شده است

رنگبندی
اصولآً مایه عمومی رنگ قالی ورامین به دلیل رنگ آبی تیره زمینه توسط رنگهای نسبتاً زنده نقشها روشن است. از رنگهای سرمه ای و آبی در قالی های ورامین استفاده زیادی شده است. قرمز و نارنجی و سبز و قهوه ای و بادمجانی هم به مقدار متعادلی کار شده، حال آنکه به رنگ زرد توجه کمتری گردیده و به جز لرها، بقیه اقوام از زرد، حداقل استفاده را کرده اند.
اریک آشنبرنر در کتاب قالیها و قالیچه های شهری و روستایی ایران رنگ قالیهای ورامین را اینگونه توصیف می کند: نیلی، قرمز تیره گرم و گاه آبی سلطنتی اغلب رنگهای زمینه را تشکیل می دهند. بژ روشن، قهوه ای، قرمز و مخلوطی در این رنگها، طلایی و گاه سبز برای آرایش و طرحهای داخلی قالی استفاده می شوند