هنرهای دستی جلوه‌ای از فرهنگ درخشان گذشتگان است که بی‌تردید فصلی با اهمیت از تاریخ هنر سرزمین ما را رقم زده‌اند.
سالیان درازی است که مردم کرمان در کنار سایر فعالیت‌های اقتصادی، و اجتماعی به قالیبافی، شال‌بافی، پته‌دوزی و ترمه‌بافی پرداخته‌اند و توانسته‌اند شهرتی جهانی کسب کنند.
یکی از صنایع دستی کرمان، همان هنر قدیمی و اصیل ایرانیان یعنی قالیبافی است که افزون بر ارزش اقتصادی، مظهر میراث فرهنگی و ملی ایران است.
قالی کرمان، این گوهر گرانبها که همه شیفته آن هستند و بر تارک زیباترین و گرانبهاترین فرش‌های جهان درخشش همیشگی دارد، هنری که در ظرافت، رنگ‌آمیزی و کیفیت در دنیا همتا ندارد و به‌طور قطع از نفیس‌ترین صنایعی است که در جهان رقیبی ندارد. این هنر در گذر زمان با فراز و نشیب‌هایی روبرو شده و گویی در سال‌های اخیر، تا حد زیادی از اهمیت آن کاسته شده است.
کرمان در زمینه بافت قالی، تاریخ مدونی ندارد و تاریخ آن سینه به سینه نقل شده است و به روایتی باسابقه پانصد ساله یکی از مناطق قدیمی، قالیبافی در ایران به شمار می‌رود. در عهد صفویه که اوج شکوفایی هنر در ایران بود، قالی هم مانند دیگر هنرها در این دوره بیشتر شکوفا شد. این صنعت در اوایل دوره قاجاریه رو به زوال رفت. شروع انقلاب صنعتی و ورود پارچه‌های نساجی و ماشینی که کاهش تولید انواع منسوجات دستی را در پی داشت عامل اصلی گرایش به هنر قالیبافی در کرمان بود و در واقع بعد از انقلاب صنعتی اروپا، یکی از پررونق‌ترین دوره‌های قالیبافی در کرمان آغاز شد.
شهرت و آوازه قالی کرمان بیش از هر چیز به دلیل درآمیزی رنگ و طرح آن است. طرح و رنگ قالی کرمان یکی از نفیس‌ترین، زیباترین، و خوش‌سبک‌ترین بافته‌های جهان به شمار می‌آید به‌طوری که کمتر می‌توان دو قالی از نظر رنگ و نقشه شبیه به هم پیدا کرد.
طراحی و نقشه‌کشی قالی کرمان هم قدمتی دیرینه دارد، گرچه به جز نامی که از چند تن از نقاشان منطقه کرمان به جای مانده، تاریخچه چندان دقیقی درباره چگونگی رونق طراحی نقشه‌های قالی و چگونگی نام نهادن به طرح‌های این منطقه در دست نیست.
پیدایش و رونق طرح‌ها
پیش از پیدایش نقشه، قالی با نقشه و طرح‌هایی که بافندگان در ذهن داشتند و سینه به سینه از نیاکان خود فراگرفته بودند، بافته می‌شد.
طراح کرمانی، که با سر انگشت ماهر و توانای خود همواره زیبایی آفریده است، هیچگاه خود را محدود در چند رنگ و نقش نکرده است و همین بدعت‌ها و نوآوری‌هایش سبب شده تا از رقبای خود پیشی گرفته و در بافت قالی‌های نفیس و زیبا، شهرتی بی‌مانند کسب کند.
مردم کرمان قبل از قالیبافی به کار شال‌بافی می‌پرداختند و در طرح‌های قدیم فرش کرمان جای پای طرح‌های شال‌بافی کرمان هویدا است، اما به تدریج در طرح‌های قالی، تنوع ایجاد شد و طراحان معروفی چون حسین، امیر و احمد شاهرخی کارهای زیبایی خلق کردند که کرمان را از دیگر مناطق بافت متمایز کرد و به تدریج طرح‌های باب بازار خارج از کشور رایج شد و طرح‌های گل‌فرنگ، گلدانی، ظل‌السلطان و تصویری بوجود آمدند به‌طوری که خاندان شاهرخی را از پیشکسوتان هنر طراحی قالی کرمان قلمداد کردند. البته کاظم راد، شکرالله پاک‌گوهر، رضاخان‌زند، محمود ارجمند، محمد سام، حسن رسولی و میرزاعلیرضا مایل از دیگر طراحان مشهور و معاصر قالی کرمان هستند.
از میان تولیدکنندگان بزرگ قدیمی قالی کرمان نیز می‌توان از احمد یزدان‌پناه معروف به دیلمقانی، محمد ارجمند کرمانی، ملقب به سلطان قالی کرمان، برادران رشید فرخی، برادران اژدری و ژان‌تیمویاناکی نام برد و ابوالهادی، فتحی، نصیری و وزیری هم از مهمترین تولیدکنندگان فعلی قالی شهری‌باف استان کرمان هستند.
مهمترین طرح‌های قالی
شرکت سهامی فرش کرمان نیز با بیش از 60 سال سابقه از قدیمی‌ترین تولیدکنندگان فرش‌های اصیل کرمان است. از جمله طرح‌های معروفی که در کارگاه‌های قالیبافی کرمان بافته می‌شود به طرح‌هایی چون سبزی‌کار، طرح‌های تصویری و افشان می‌توان اشاره کرد که بهترین طرح‌های سبزی‌کار اغلب در حوزه قالیبافی راور بافته می‌شود و مهمترین آنها عبارتند از: طرح حافظ، لیلی و مجنون، خیام و منظره.طرح‌های افشان به ویژه افشان شاه‌عباسی که شاید بدترین آنها در دورة معاصر، حاصل دست توانای طراحان خاندان شاهرخی بوده است و نیز نقوش قاب قرآنی، انواع درختی، گلدانی تلفیقی از دیگر طرح‌های معروف کرمان است و انواع گل فرنگ طرح‌های گوبلنی در اوایل سده سیزدهم هجری شمسی بخش مهمی از طرح‌های منطقه کرمان را به خود اختصاص داد که برگرفته از هنرهای تزئینی غیرایرانی بود و طرح‌های شکارگاه، بازوبندی، خشتی و لوزی خاتم از دیگر طرح‌های این منطقه هستند.
نزدیک به یک قرن پیش کار چهره‌بافی در کارگاه‌های بافندگی کرمان رونق گرفت و از این زمان به بعد هنرمندان کرمانی با مهارت تمام، تصویرهایی از شخصیت‌های مذهبی، تاریخی و سیاسی بر فرش‌های خود نقش کردند. در گذشته که مراکز قالیبافی کرمان در اختیار تجار و خوانین روستاها بود، کودکان را از پنج سالگی، اجیر ارباب‌ها می‌کردند و آنها را بدون حامی رها می‌کردند تا به قولی، قالیباف شوند.
بافت قالی و قالیچه که در روستاها بیشتر به عهدة زنان و دختران است در کارگاه‌های شهری حرفه‌ای است که بافندگان زن و مرد به آن می‌پردازند. دختران و پسرانی که در کنار دارهای قالی هزاران هزار گره را با انگشتان هنرمند خود در دل تارهای قالی جای می‌دهند و سرانجام به علت شرایط سخت کاری و محیط‌های نامناسب و غیربهداشتی کارگاه‌ها، به بیماری‌هایی چون کم‌بینایی، رماتیسم و جهاز تنفسی مبتلا می‌شوند. به‌طور کلی قالی‌های کرمان را می‌توان به دو گروه شهری‌باف و عشایری‌باف تقسیم کرد که شهر کرمان مهمترین مرکز عرضه قالی‌های شهری‌باف و سیرجان مهمترین مرکز عرضه فرش‌های عشایری هستند.
قالی‌های راور
قدیمی‌ترین نوع قالی کرمان به «قالی راور» مشهور است که تاریخچه بافت آن به سال 1866 میلادی برمی‌گردد.
راور شهری کوچک در حاشیه کویر لوت با تولیداتی نه‌چندان زیاد ولی بسیار حائز اهمیت از نظر کیفیت است و قالی آن در بازارهای داخل و خارج از شهرت بی‌مانندی برخوردار است، به‌طوری که قالی‌های مرغوب و استثنایی کرمان را به نام «قالی راور» می‌شناسند.
به غیر از راور و شهرهای رفسنجان و ماهان که در آنها قالی‌هایی برابر با الگوهای بافت کرمان در سبک طرح‌های گلدار بافته می‌شود، در سایر شهرهای این استان از جمله سیرجان، شهر بابک، زرند و بردسیر نیز قالیبافی به شکل دیگری انجام می‌شود. در تمامی این مناطق از پشم مرغوب برای بافت قالی‌های درجه یک استفاده می‌شود و تار و پود تمامی تولیدات از نخ پنبه‌ای است این قالی‌ها عموماً دو پوده بافته می‌شوند و فقط در منطقه راور گاهی قالی‌های بسیار مرغوب سه‌پوده تولید می‌شود.
از مهمترین رنگ‌های مورداستفاده در قالی کرمان می‌توان به رنگ‌های لاکی سیر و روشن، بِژ، عنابی، مِسی، آبی سیر و روشن، سُرمه‌ای، صورتی و سبز سیر و روشن اشاره کرد و به‌طور متوسط در هر قالی بین 15 تا 30 رنگ به کار می‌رود.
قالی‌های ایل‌باف
در کرمان ایل‌های بزرگی وجود دارد که شهرت قالیچه‌های آنان از شهرت زیادی در داخل و خارج از کشور برخوردار است. این ایل‌ها عبارتند از: ایل افشار، ایل پیچاقچی، ایل جبال‌بارزی، ایل منهی، ایل لرها و اعراب.
ایل افشار طایفه‌هایی از ایل ترک‌زبان هستند که در بیشتر خاک ایران از جمله آذربایجان و کرمان پراکنده‌اند. افشاری‌های کرمان از طایفه افشاری‌های آذربایجان هستند که در زمان شاه‌طهماسب صفوی به نواحی کرمان کوچ کردند. مهمترین مراکز بافت قالیچه‌های افشار عبارتند از: شهر بابک، سیرجان، بافت، رابر، نواحی غرب جیرفت، بیلوردی، اسعدی، بیلری، کوتلو، سرآباد، دشتاب، پاریزی، ده‌شتران و دحلج. طرح قالیچه افشار به‌طور کلی شکسته است. زیباترین نگاره‌ای که در آنها به کار می‌برند نقش مرغ است که به آن نقشه مرغی نیز می‌گویند یا نقش ترنج بر متن ساده و درختانی که گاه از گلدان سر برآورده‌اند و پرندگانی که بر روی این درختان نشسته‌اند.
طرح ها
به‌طور کلی طرح‌های افشار عبارتند از: انواع ترنجی مانند سه‌کله، چهارکله، پنج گل، گلدانی و موسی‌خانی، گل سماور، کتری و مکه‌ای، گل حشمتی و بابابگی، درختی و صورتی، طرح ابری و منبری.
رنگ بندی
کاربرد رنگ‌های لاکی، قهوه‌ای، کرم مشکی، سرمه‌ای در انواع مختلف از ویژگی‌های این گروه از فرش‌های استان است. رج شمار اغلب قالیچه‌های اصیل افشار بین 15 تا 25 رج متغیر است. نوع گره مورد استفاده در آن ترکی است و برخلاف عشایر، بافندگان دیگری از طوایف غیرافشار هستند که در قالیچه‌های خود از گره فارسی استفاده می‌کنند. درحال حاضر برخی از قالیچه‌هایی که به نام افشار در روستاهای حومه سیرجان بافته می‌شوند دارای گره فارسی هستند.
نوع دار قالی، زمینی است که یکی از مهمترین ویژگی‌های قالی عشایری استان کرمان است.
ابعاد
ابعاد فرش‌های عشایری استان عموماً در 3 اندازه پشتی، ذرع و نیم و حداکثر دو ذرع است و در دهه‌های اخیر ابعاد بزرگتر توسط برخی از بافندگان سیرجانی رواج یافته است. در سال‌های اخیر، نبودن بافنده و به روز نبودن تولید با نیاز بازارهای جهانی از جمله مواردی است که قالی کرمان را بطور جدی با رکود روبرو کرده است.
