حمام شیخ بهایی

حمام شیخ بهائی مربوط به دوره صفوی است و در اصفهان، خیابان عبدالرازق، کوچه شیخ بهائی واقع شده و این اثر در تاریخ 29 تیر 1377 با شمارهٔ ثبت 2063 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.حمام شیخ بهائی معروف‌ترین حمام شهر اصفهان، توسط شیخ بهائی (م1030ق) در1025ق در عهد شاه عباس، طراحی و ساخته شده است. حمامی تاریخی که میان مسجد جامع و هارونیه در بازار کهنه، نزدیک بُقعه معروف به «درب امام» واقع شده است. به واسطه ویژگی منحصربه‌فرد خود با افسانه‌ها و داستان‌های گاهی متناقض آمیخته شده است.

سوخت گرمخانه

مردم اصفهان از دیرباز عقیده داشته‌اند که گُلْخَن (آتشخانه) این گرمابه را شیخ بهائی چنان ساخته که با شمعی گرم می‌شد و در زیر پاتیل گُلْخَن، فضای تهی تعبیه کرده و شمعی افروخته در میان آن گذاشته و آن فضا را بسته بود و شمع تا مدّتهای مدید همچنان می‌سوخت و آب حمام بدان وسیله گرم می‌شد. در باب سوخت این گرمخانه نظرات متفاوتی ارائه شده است که به واسطه نبود شمع گرمخانه و عدم انجام تحقیقات جامع از نظریه فراتر نرفته و قابل اثبات نبوده.

جدی‌ترین نظریه در باب سوخت این گرمخانه، سیستم سفالینه لوله کشی زیرزمینی هست که حد فاصل آبریزگاه مسجد جامع و این حمام وجود داشته که احتمالاً با روش مکش طبیعی گازهایی چون متان و اکسیدهای گوگردی به مشعل خزینه حمام هدایت می‌شده و به عنوان منبع گرما در مشعل می‌سوخته و یا این که مستقیماً این گازها را از مواد زاید دفع شده در خود حمام جمع‌آوری می‌کردند و مورد استفاده قرار می‌دادند. همچنین بنا بر صحبت ساکنین قدیمی محله، در پشت گرمخانه مُردابی دست ساز موجود بوده که آب فاضلاب به آن جاری بوده و می‌توان این احتمال را داد که گاز مورد نیاز از این مُرداب دست ساز تأمین می‌شده است.

در ارتباط با شمع ساخته شده به دست شیخ بهائی هیچگونه اطلاعاتی در دست نیست به جز اینکه از جنس طلا بوده که احتمالاً همین عامل باعث سرقت آن شده. به طور خاص در 100 سال اخیر با بی‌توجهی و تغییر کاربری بخش‌هایی از فضای گرمخانه و الحاق شدن عناصر جدید، شناسایی و درک فضاها و سیستم سنتی گرمایش گرمخانه غیرممکن شده است.

گرماخانه شیخ بهائی دارای دو سربینه (رخت کن حمام) که سربینه بزرگ متعلق به مردان و سربینه کوچک متعلق به زنان است تشکیل شده. دارای استخر و تعداد خزینه و آب‌انبار هست.

بخش استخر آن اکنون در تصرف بخش خصوصی هست و به عنوان کارخانه ریسندگی استفاده می‌شود. تا 20 سال پیش همچنان این بنا به عنوان حمام استفاده می‌شده تا سرانجام تعطیل شده و بعد از 10 سال رها شدن در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت.گرم شدن مخزن حمام شیخ بهایی با یک شمع و روشن بودن دائمی آن مطلبی است که در آن شکی وجود ندارد اما هنوز نمی‌توان درباره چگونگی این موضع مطلبی قطعی بیان کرد و تمام موارد بیان شده از حدسیات با توجه به شواهد پیرامونی به دست آمده است.

وی افزود: این احتمال وجود دارد که یک سیستم سفالینه لوله کشی زیرزمینی در حد فاصل آبریزگاه مسجد جامع و این حمام وجود داشته که با روش مکش طبیعی، گازهایی مانند متان و اکسیدهای گوگردی را به خزینه حمام هدایت می‌کرده و طبق محاسبات دقیقی که شیخ بهایی انجام داده بود و با طراحی خاص خزینه، این فاضلاب تبدیل به گاز متان شده و به عنوان منبع گرما در مشعل خزینه می‌سوخته است.

معاون میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان بیان داشت: با توجه به مجاورت عصارخانه جماله با این حمام که در آن از دانه‌های گیاهی، روغن تهیه می شده است ممکن است این سوخت منبع تهیه انرژی این شعله قرار گرفته باشد.

وی ادامه داد: بسیاری از بناهای اصفهان دارای معماهایی بوده که پس از مدتی کشف شده است؛ به طور مثال راز حرکت مناره‌های منار جنبان از نظر سازه‌ای اکنون برای ما مکشوف است اما در ارتباط با حمام شیخ‌بهایی هنوز هیچ چیز به شکل قطعی مشخص نشده است.

کشف تنپوشه‌های سفالی و چاه‌های مرتبط در مجاورت حمام شیخ بهایی

در جریان مرمت خانه شیخ بهایی در مجاورت این بنا در کف زمین تنپوشه‌های سفالی و چاه‌های مرتبطی پیدا شده است که نظریه نخست را در ارتباط با تامین انرژی این شعله تایید ‌‌می‌کند ضمن اینکه با مطالعات باستان‌شناسی در این منطقه مشخص شد که فاضلاب شهر اصفهان توسط لوله‌های جمع آوری فاضلاب وارد خزینه حمام می‌شده است.

امروزه تولید گاز از فاضلاب با عنوان بیوگاز نامیده می‌شود که یکی از تخصص های مهندسین بهداشت و محیط زیست است و در کشورهای اروپایی و آمریکا از این سیستم بعنوان بازیافت فاضلاب و تهیه سوخت استفاده می‌شود ولی متاسفانه در ایران کاربرد زیادی ندارد .

اقدامات استحکامی و حفاظتی حمام شیخ‌بهایی به پایان رسیده است

طاهری در ارتباط با مرمت حمام شیخ بهایی بیان داشت: این بنا دارای 30 تا 40 وارث مدعی بوده است که به تدریج خریداری و هم اکنون به طور کامل در مالکیت میراث فرهنگی اصفهان قرار دارد.

وی ادامه داد: هرسال بنا بر میزان اعتباری که به این بنای تاریخی بین 50 تا 100 میلیون تومان اختصاص داده شده اقدامات مرمتی در آن انجام شده اما همچنان این حمام نیازمند اقدامات مرمتی است.

معاون میراث فرهنگی اصفهان بیان داشت: تاکنون عملیات های مرمتی ضروری برای استحکام و حفاظت این حمام تاریخی و خارج کردن از وضعیت خطر انجام شده اما اکنون با وجود اینکه طرح مطالعاتی تعمیراتی این بنا تهیه شده است تعمیرات آن تا زمان مشخص شدن الحاقات و کاربری نهایی متوقف است.

راز گرم شدن مخزن حمام شیخ بهایی با یک شمع

اما معمای دیگر این حمام این است که چگونه یک شمع می‌تواند یک مخزن آب را گرم کند؟

در سال‌های اخیر یک مخترع مشهدی پس از 300 سال با شبیه سازی حمام شیخ بهایی احتمال دیگری مطرح کرد.

علی‌اصغر برهمند، رئیس انجمن مخترعان خراسان رضوی و طراح شبیه سازی حمام شیخ بهایی مدعی شد که منبع آب این گرمابه از طلا بوده و با توجه به این که طلا رساناترین فلز انتقال گرما است با حرارت کم انرژی زیادی تولید و آب منبع گرم می‌شده است.

در طرح شبیه سازی شده به علت دسترسی نداشتن به طلا از مس استفاده شده که در حمام منازل هم قابل استفاده است و موجب صرفه جویی 30 درصدی در مصرف سوخت می‌شود.

این اثر پژوهشی که به تایید انجمن مخترعان خراسان رضوی رسیده موفق به کسب دو نشان طلای سوئیس در سال 2006 و مدال طلای مسکو 2007 شده است.

در واقع بنا بر نظر برهمند شیخ بهایی با استفاده از طلا که رسانایی بالایی دارد و در انتقال گرما نقش موثری ایفا می‌کند منبع این حمام را ساخت و به دلیل استفاده از طلا و جلوگیری از سرقت آن، راز ساخت آن را پنهان نگه داشت.

سرنوشت نهایی حمام شیخ‌بهایی

ناصر طاهری معاون میراث‌فرهنگی و گردشگری اصفهان با اشاره به اینکه کاربری آینده این حمام می تواند به شکل حمام سنتی، نمایشگاه یا موزه و مجموعه‌های پذیرایی گردشگری باشد و بر این اساس ادامه مرمت‌های این بنا انجام می‌شود، گفت: کاربری فرهنگی برترین تصمیم در مورد این حمام است چرا که بنایی معمولی نیست و باید به تناسب شخصیت علمی و تاریخی شیخ بهایی درباره آن تصمیم گیری می شود.

وی افزود: بر این اساس می توان کاربری حمام را به گونه‌ای درنظر گرفت که زندگی شیخ بهایی و آثار این دانشمند بزرگ در بنای آن درنظر گرفته شود.

معاون میراث فرهنگی و گردشگری اصفهان درارتباط با سخن برخی افراد به ظاهر کارشناس در ارتباط با اینکه این حمام ارتباطی با شیخ بهایی ندارد، بیان داشت: در مرتبط بودن این حمام با شیخ بهایی هیچ شکی از نظر تاریخی وجود ندارد ضمن اینکه حمام در محله‌ای قرار دارد که دیگر آثار مرتبط با شیخ بهایی همچون عصارخانه شیخ بهایی (جماله) و خانه شیخ بهایی و موارد دیگر مرتبط با زندگی این فرد نیز در همین محله است.

دلیل خاموش شدن شمع حمام چیست؟

گرماخانه شیخ بهایی دارای دو سربینه است که سربینه بزرگ متعلق به مردان و سربینه کوچک متعلق به زنان است و دارای استخر و تعدادی خزینه و آب انبار هست.

در ارتباط با این حمام نکته مهم این است که آب دیگ‌های آن تا اواسط دوره پهلوی با شعله‌ شمع به جوش می‌آمده است اما اکنون این سیستم کارآیی ندارد که دلایل مختلفی برای این امر ذکر شده است.

اما یکی از مشهورترین دلایل ذکر شده برای خاموشی شعله شمع این حمام این است که تعدادی از محققان خارجی در زمان صفویه و قاجار برای پی بردن به راز شمع، بخشی از سازه‌ اصلی را تخریب و پس از آن شمع خاموش شده است.

گفتنی است ساخت حمام شیخ بهایی 29 تیر 1377 با شماره 2063 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده و تا 20 سال پیش همچنان این بنا به عنوان حمام استفاده می‌شده است.