آشنایی با فیروزه

آشنایی با سنگهای تزئینی (فیروزه)
فیروزه یک فسفات آلومینیوم { CuAl6(P04)8.4H20 } با سختی حدود 6 می باشد. با این حال به طور قابل ملاحظه ای از کوارتز نرمتر است.

این کانی به طور طبیعی در طیف وسیعی از رنگها٬ از آبی آسمانی روشن تا سبز خاکستری یافت می شود …
در بسیاری از فرهنگهای قدیم و جدید ، از فیروزه به عنوان سنگی مقدس و طلسم خوشبختی و خوش شانسی یاد شده است . صنایع دستی ساخته شده از فیروزه نیر که در طی کاوشهای باستانشاسی در کشور مصر ، در مقبره هایی مربوط به سه هزار سال پیش از میلاد مسیح یافت شده است ، قدیمی ترین گواه بر این مطلب است و نشان می دهد که مصریان باستان ، فیروزه را گوهری معنوی و مقدس می دانستند .
پادشاهان ایران باستان ، از گوهرهای آبی آسمانی مانند فیروزه ، برای تزئینات دست و گردن استفاده می کردند و براین باور بودند که این گوهر خوش رنگ آنها را در برابر مرگ غیر طبیعی یا به قولی ، «اجل معلق » محافظت خواهد کرد از این رو تغییر رنگ گوهرهای به کار رفته در گردن بندها و دستبندهای آنها ، خوش یمن نبوده و علامت خطری برای شخص استفاده کننده از آن به شما می رفت ، اما امروزه بر کسی پوشیده نیست که عواملی همچون نور٬ مواد آرایشی ، گرد و غبار و چربی و میزان HP پوست و برخی عوامل شیمیایی دیگر ، باعث تغییر رنگ فیروزه می شوند که هیچ کدام از آنها نیز زنگ خطری برای استفاده کننده از این سنگ قیمتی و زیبا نیست.
استفاده از نگین فیروزه همراه با رشته هایی از مروارید در تزئین عمامه ها به منظور حفاظت از شخص و مصونیت از چشم زخم و همچنین آرایش دادن خنجرها و زین اسبان و شتران با این سنگ به منظور طلسم یکی دیگر از رسم ها و کاربردهای متداول این گوهر آسمانی در نزد پیشینیان بوده است .
فیروزه در طی جنگهای صلیبی به اروپا راه یافت و از آن زمان با نام Turquios یعنی سنگ ترکی در میان انگلیسی زبانان شناخته شده . ساکنان قدیمی نواحی جنوب مرکز و شمال آمریکا نیز در دیر باز فیروزه را می شناختند و به خاطر رنگ و ویژگیهای خاص این گوهر از آن لذت می بردند. آنها در تزئین ماسکهای مراسم مذهبی خود از تکه های فیروزه استفاده می کردند . گروهی از بومیان شمال آمریکا حتی امروزه نیز بطور انحصاری جواهرات گرانقیمت و خاصی را که دارای ارزش تجاری بالایی هستند تولید می کنند. این جواهرات ترکیبی از فیروزه و نقره هستند و به میزان بسیار محدود و کم تولید می شوند. بومیان یاد شده بر این باورند که رنگ آبی فیروزه به کار رفته در این جواهرات می تواند ارتباط مستقیمی میان آسمان و دریاها برقرار کند.تبتی ها نیز در ماسم مذهبی خود از این گوهر استفاده میکنند. از دیگر باورهای قدیمی این است که فیروزه می تواند سوار کاران را از خطر افتادن از روی اسب محافظت نماید. جالب اینجاست که بسیاری از کارکنان خطوط هوایی و هوانوردان امروزی نیز به پیروی از این باور قدیمی یک تکه فیروزه را به عنوان سنگ خوش شناسی همیشه همراه خود دارند.
فیروزه بر اساس یک باور جهانی سنگ ماه دسامبر یا آذرماه بوده واستفاده ازآن رابرای متولدین این ماه خوش یمن٬وباعث خوش شناسی میدانند. همچنین استفاده ازاین گوهر در روز چهار شنبه نیز توصیه شده است. اروپاییان از حلقه های ساخته شده از فیروزه به عنوان هدیه فراموش نشدنی) forget-me-not gifts) استفاده می کنند.

شرایط تشکیل فیروزه
فیروزه یک فسفات آلومینیوم { CuAl6(P04)8.4H20 } با سختی حدود 6 می باشد. با این حال به طور قابل ملاحظه ای از کوارتز نرمتر است این کانی به طور طبیعی در طیف وسیعی از رنگها٬ از آبی آسمانی روشن تا سبز خاکستری یافت می شود.
فیروزه در مکانهایی بوجود می آید که میزان مس موجود در منطقه به میزان بالایی باشد بر اثر تاثیر محلولهای سطحی مس دار بر روی سنگهای غنی از Al2O3 و غنی از فسفر ( فسفر بصورت آپاتیت در درون سنگهای آذرین وجود دارد ) . فیروزه بوجوی می آید گاهی نیز بر اثر تاثیر محلولهای سطحی مس دار٬ بر روی فسیلهای استخوانی جانوران فیروزه به وجود می آید.
فیروزه با رنگ آبی خوشرنگ بهترین کیفیت راداراست وبسیار کمیاب میباشد ودر حالیکه رنگ سبز یا آبی کمرنگ که از ارزش کمی برخوردار می باشد فراوانی بیشتری دارد. رنگ آبی فیروزه به خاطر وجود عنصر مس و رنگ سبز از عناصر آهن (Fe) یا کرم Cr) ( بوجود می آید ، آنچه در اغلب فیروزه ها عمومیت دارد وجود رگه یا رگچه هایی سیاه یا قهوه ای رنگ برجسته است که مربوط به سنگ مادر تشکیل دهند فیروزه می باشد .
این رگه ها گاه در طرحهای منظم و غیر منظم شکل می گیرند که در چنین حالتی به آن شبکه عنکبوتی (Spider web) و در اصطلاح بازار ایران به آن فیروزه شجری می گویند. اگر این طرح منظم و زیبا باشد باعث افزایش ارزش فیروزه خواهد شد در حالیکه اگر این شبکه نامنظم و به صورت نقطه و لکه ای باشد از ارزش فیروزه خواهد کاست .
کریستالهای موجود در فیروزه اکثرا” بصورت میکروکریستالین بوده و تقریبا” با چشم غیر مسلح قابل مشاهده نیستند . فیروزه اکثرا” به صورت لایه یا رگچه و یا نودول ( شکل غده ای ) و نوگت (تکه ای ) در سنگهای تیپ آندزیتی یافت می شود کشورهای امریکا ، مکزیک ، فلسطین اشغالی ، افغانستان ، چین دارای منابع معدنی فیروزه می باشند. اما آنچه قابل توجه و مهم است این است که زیباترین و با کیفیت ترین نوع فیروزه با رنگ آبی آسمانی بی نظیر در شمال شرق ایران در نزدیکی شهرستان نیشابور یافت می شود.
فیروزه به ندرت به صورت تراش دار می باشد اکثرا” بصورت برش کبوچان (Cabuchan) است همچنین برش بید یا دانه تسبیحی (Bead) و برش فانتزی (Fancy) (شکل 3 ) نیز کانی فیروزه برش داده می شود.

انواع فیروزه نیشابوری
▪ فیروزه عجمی: گرد و درشت است و دارای فیروزه خالص به رنگ آبی سیر که گران قیمت ترین نوع فیروزه است.
▪ فیروزه عجمی نیم رنگ: از نوع قبلی کم رنگ تر است.
▪ فیروزه عربی: فیروزه ای تخت با رنگ آبی سیر است.
▪ فیروزه توفال: مانند عربی است ولی سنگ آن از میان رفته و فقط لایه ای از فیروزه با رنگ آبی سیر باقی مانده است.
▪ فیروزه توفال نیم رنگ: از نوع قبلی کمی روشن تر است.
▪ فیروزه توفال سفید رنگ: رنگ آبی خیلی روشن دارد.
▪ فیروزه چغاله: فیروزه ای است درشت شبیه فیروزه عجمی اما به رنگ آبی کم رنگ.
▪ فیروزه شجری: فیروزه رگه دار را گویند.
▪ فیروزه شکوفه: فیروزه ای است ریز تر از چغاله و فیروزه کمی دارد.
▪ فیروزه چال یا نرم: این فیروزه کمی بزرگتر از عدسی در سنگهای معدن دیده می شود.
▪ فیروزه درشت: سنگهای نسبتا درشتی است که در آن رگه های باریک و پراکنده و نازک فیروزه دیده می شود که از نازلترین نوع فیروزه نیشابوری است.
شاید باور کردنی نباشد ولی فیروزه عجمی به اندازه ناخن انگشت یک انسان بالغ در آمریکا تا مرز 2000 دلاربه فروش می­رسد.

معدن فیروزه نیشابور
تنها معدن فیروزه ایران با ذخیره 9 هزار تن و ظرفیت تولید سالانه 19 تن در 55 کیلومتری شما لغربی نیشابور قرار دارد به طور تقریبی از هر تن سنگ فیروزه خام این معدن 8 تا 10 کیلوگرم فیروزه حاصل می گردد که به منظور گوهر(gem) برای زیور آلات٬ تزیینات و مصارف دیگر مورد استفاده قرار می گیرد . معدن فیروزه نیشابور نه تنها مهمترین معدن فیروزه کشور است بلکه در سطح جهانی نیز بدلیل کیفیت عالی آن بخصوص انواع عجمی و شجری ممتاز و از معروفیت خاصی بر خورداراست . نمونه های به نمایش گذاشته ایی از سنگ طبیعی فیروزه این معدن در موزه های زمین شناسی و معدنی دنیا مانند موزه زمین شناسی لندن وایران مانند موزه سازمان زمین شناسی تهران ومشهد خود گواه بر ارزشمندی این سنگ قیمتی است.متاسفانه امروزه این گوهربوسیله واسطه های عرب٬ ترک ومالیزیایی باقیمت نازل از بازار ایران خریداری شده و پس ازدرآمدن بصورت زیور آلات با قیمتهای گزاف به کشورهای اروپایی وامریکا صادر میشود .

راههای افزایش عمر فیروزه
فیروزه ها جواهرات نسبتا” نرمی هستند و همچنین کاملا” حساس می باشند بدین معنی که رنگ فیروزه می تواند در طی استفاده از آن کم رنگ شود. به همین دلیل امروزه حتی برای فیروزه هایی با کیفیت عالی یک مرحله به سازیtreatment) )شامل واکس زدن در نظر گرفته می شود عمل واکس زدن به فیروزه باعث می شود تا ضمن افزایش سختی و در نتیجه آن افزایش دوام کانی ، از محو شدن رنگ فیروزه به مرور زمان نیز جلوگیری شود. واکس فیروزه یک نوع رزین مصنوعی است که در طی روشی خاص با فرو بردن فیروزه داخل رزین مورد نظر صورت می گیرد. تقریبا” امروزه اکثر فیروزه ها با این روش به سازی می شوند و این عمل حتی باعث افزایش قیمت و ارزش فیروزه می شود.

نکات قابل توجه در مورد فیروزه
متاسفانه در سالهای اخیر بعضی افراد سودجو در بعضی نقاط دنیا با سوء استفاده از نام و شهرت جهانی فیروزه نیشابوری اقدام به تغییراتی روی فیروزه نامرغوب و بدون کیفیت خود کرده و با انجام عملیاتی آن را به شکل فیروزه نیشابوری تبدیل می­کنند. چند نمونه از این روشها به شرح زیر است.
Wax treated: بسیاری از فیروزه­هایی که چین صادر می­کند با استفاده از نوع خاصی از واکس رنگ ثابتی (البته به مرور زمان کم رنگ خواهد شد) به خود می­گیرد که اثر آن فقط در سطح فیروزه نمایان می­شود.
▪ stabilization : در این روش از مواد به چسبناک استفاده می­شود و در طی فرآیند فشار و گرمادهی حفره­های درون سنگ که بسیار ریز است را با یک سری رزین پر می­کنند. این روش از تغییر رنگ فیروزه جلوگیری کند.
در هر دو روش بالا فیروزه بدست آمده مناسب جواهر سازی نیست ولی متأسفانه برخی با سوء استفاده از عدم اطلاع مشتری سنگهای کم ارزش را با قیمت بالا و به اسم فیروزه­ نیشابوری به مشتریان می­فروشند.
▪ Block : در این روش مخلوطی از رزین پلاستیک و رنگ بصورت بلوکهای کوچکی با هم مخلوط می­شوند. در این روش اصلاً از هیچ فیروزه­ای استفاده نمی­شود و تنها با مخلوط کردن، مواد را به شکل فیروزه در می­آورند که می­توان آن را به هر رنگ دلخواه دیگری نیز در می­آورد.
در خرید ونگهداری فیروزه همیشه نکات فوق را مد نظر داشته باشید فیروزه با رنگ آبی آسمانی روشن و شفاف که در بازار ایران به نام فیروزه عجمی معروف است بهترین نوع فیروزه می باشد که بصورت عددی خرید و فروش می شود ومیتواندبسته به رنگ ٬اندازه و کیفیتی که داراست قیمتی بین 5000 ریال تا میلیونها تومان داشته باشد. افزایش رنگ سبز ٬ پریدگی رنگ و وجود ناخالصی عواملی هستند که در این نوع فیروزه ها باعث کاهش کیفیت فیروزه می شوند.
اما فیروزه واجد خطوط سنگ مادر و مشبک (Spider web) که در بازار ایران به نام فیروزه شجری معروف است بصورت گرمی خرید و فروش شده و بسته به رنگ خود فیروزه و منظم و زیبا بودن این شبکه ارزش گذاری بر روی آن صورت می گیرد که می تواند قیمتی بسیار ناچیز تا 10 هزار تومان در هر گرم داشته باشد.
در شناخت یک فیروزه در هنگام خرید باید دقتی خاص مبذول داشت زیرا گاهی اوقات سنگ های فیروزه قبل از مرحله واکس خوردن رنگ می شوند یا اینکه برخی فیروزه ها ترمیم شده هستند بدین صورت که فیروزه های در اندازه کوچک و غیر قابل استفاده را پودر می نمایند و سپس فشرده کرده و با قالبهای مخصوص قطعات جدید در طرحهای معمول کبوچان( cabchan) و دانه تسبیحی (Bead) ساخته می شوند. بنابراین سعی کنید از یک گوهر فروش قابل اطمینان سنگ فیروزه خود را تهیه کنید تا در خرید خود دچار مشکل نشوید .
فیروزه بایستی از تماس با مواد آرایشی محافظت شود گرما واسیدیته بیش از حد پوست و نور مستقیم دائمی خورشید نیر باعث تاثیرات نامطلوب در این گوهر می شود و بنابراین این باور که قرار دادن فیروزه در آفتاب باعث بهبود رنگ و افزایش قیمت آن خواهد شد باور نادرستی است . برای تمیز کردن فیروزه بهتر است هر چند یک بار تنها از یک پارچه نرم و تمیزکمی مرطوب استفاده کنید و از به کار بردن مواد شوینده و صابونها معطر کاملا” پرهیز کنید

منبع : سایت اوشیدر