گردشگری سلامت ظرفیتی که باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد

زائران و گردشگران خارجی را علاوه بر حرم مطهر امام رضا(ع)، اطراف آن و نیز اماکن تفریحی و پارکهای مشهد می توان در مراکز درمانی و بیمارستانها نیز مشاهده کرد. این یعنی ظرفیت پزشکی مشهد به حدی است که گردشگران خارجی را از کشورهای مختلف به سفر به این شهر و درمان ترغیب می کند.
مشهد پایتخت معنوی ایران و دومین شهر پرجمعیت کشور پس از تهران است. موقعیت سیاسی این کلانشهر به عنوان مرکز استان موجب تمرکز بالای خدمات و امکانات درمانی و پزشکی خراسان رضوی در مشهد شده است.
این شهر به واسطه وجود حرم امام رضا علیه السلام هشتمین امام شیعیان سالانه پذیرای بیش از 25 میلیون زائر داخلی و دو میلیون مسافر خارجی است.
همچنین وجود مناظر طبیعی بکر، دشتهای وسیع، آب گرم و چشمه های آب معدنی و کوهستانهای شگرف در سراسر خراسان رضوی همواره سیاحان را برای حفظ سلامت و یا درمان به این منطقه فراخوانده است. این ظرفیت به خوبی می تواند در عرصه تعریف و تبلیغ طب اسلامی سنتی و گردشگری سلامت پیشگیرانه مورد بهره‏گیری قرار گیرد.
خراسان رضوی با ظرفیت پذیرش افزون بر 200 هزار نفرشب اقامت در واحدهای اقامتی رسمی در سطح استان، اقامتگاههای بوم گردی و ظرفیتهای طبیعی منحصر به فرد در بسیاری از شهرستانها قابلیت پذیرش گردشگران سلامت در تمامی زیربخشهای درمان، تندرستی و پیشگیری از بیماریهای جسمی و روحی را دارد لذا اکتفای صرف به ارائه خدمات پزشکی و بی توجهی به سایر زمینه های این نوع از گردشگری در سرمایه گذاریها و تامین زیرساختهای لازم موجب از دست رفتن این منابع خواهد شد.
این ظرفیت و امکان موجب شده عبارت ‘گردشگری سلامت’ و لزوم توجه به آن بارها از زبان مسئولان شنیده شود اما ماهیت گردشگری سلامت چیست؟ مسئولان توافقی بر سر ماهیت آن دارند؟ چه اقداماتی برای شکل گیری این نوع از گردشگری در مشهد و کشور انجام داده اند؟
چه انتقاداتی بر عملکردشان وارد است؟ آیا آمار دقیقی از میزان سالانه گردشگران سلامتی که به مشهد و خراسان رضوی وارد می شوند در اختیار هست؟ الزامات و بایدهای گردشگری سلامت در مشهد و خراسان رضوی چیست؟
گزارش ذیل کوشیده است پاسخی باشد به این پرسشها.

* ماهیت گردشگری سلامت
معاون گردشگری سلامت اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی در خصوص چیستی و ماهیت گردشگری سلامت می گوید: بطور کلی ارائه خدمات پزشکی و سلامتی به مسافران خارجی را گردشگری سلامت می گویند. به خصوص اگر مسافر به قصد استفاده از این خدمات به شهر یا کشوری سفر کرده باشد.
معصومه توانگر افزود: البته بهتر است موارد اورژانسی پزشکی که برای سایر گردشگران پیش می آید را در این حوزه حساب به حساب نیاوریم.
وی گفت: در تعاریف بین المللی ‘گردشگری سلامت’ را به سه شاخه تقسیم می کنند. شاخه نخست ‘گردشگری پزشکی’ است که اصلی ترین شاخه گردشگری سلامت و شامل ارائه خدمات درمانی توسط پزشکان، کلینیکها و بیمارستانها است.
معاون اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی افزود: شاخه دوم ‘گردشگری طبیعت درمانی’ شامل درمان برخی بیماریها و یا گذراندن دوران نقاهت پس از بهبود با بهره گیری از منابع طبیعی مانند چشمه های آب گرم و یا غار نمک است.
وی گفت:شاخه سوم ‘گردشگری تندرستی’ است که تشابه زیادی با طبیعت درمانی دارد و برپایه استفاده از منابع و آرامش موجود در طبیعت شکل می گیرد اما مختص گردشگرانی است که دچار بیماری و یا عارضه خاصی نیستند و صرفا جهت پیشگیری و تمدد اعصاب سفر می کنند.
عضو هیات علمی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی مشهد نیز به خبرنگار ایرنا گفت: اینکه در یک تقسیم بندی از گردشگری سلامت یا گردشگری اکوتوریستی یا گردشگری پزشکی سخن بگوییم بیشتر به هدف خود گردشگر بر می گردد.
دکتر هادی رفیعی افزود: گردشگر کسی است که به قصد اهدافی خاص 24 ساعت یا بیشتر بخواهد به منطقه ای سفر کند. حال اگر هدف نخست این گردشگر زیارت باشد به او گردشگر مذهبی می گوییم. اگر طبیعت گردی باشد به او گردشگر طبیعت گرد می گوییم. اگر بخواهد روستایی را ببیند گردشگر روستایی تلقی می شود و اگر اقامت کند بحث بوم گردی پیش می آید اما اگر قصد داشته باشد که به مزرعه ای برود و در عمل ببیند کشاورزان چه می کنند و کشاورزی را لمس کند جنس گردشگری اش گردشگری کشاورزی است.
وی ادامه داد: در موضوع تشخیص جنس گردشگری هدف نخست گردشگر خیلی مهم است مثلا یک گردشگر اگر قصدش از سفر به مشهد درمان باشد و بخواهد عمل جراحی انجام دهد یا خدمات دندانپزشکی بگیرد گردشگر پزشکی است.
عضو هیات علمی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی مشهد گفت: گردشگر پزشکی بطور قطع اهداف دیگری هم دارد و سایر خدمات چون حمل و نقل، تغذیه، زیارت و هتل را هم استفاده یا طلب می کند.
وی افزود: فردی که به قصد دیدن اماکن تاریخی اصفهان به آن شهر سفر می کند اگر دو کیلومتر آن طرفتر رفت و از رودخانه یا آبشاری هم بازدید کرد و به فضای اکوتوریستی اصفهان هم سر زد چون هدف اصلی و اولش دیدن اصفهان بوده گردشگر تاریخی محسوب می شود نه گردشگر اکوتوریسم.
دکتر رفیعی ادامه داد: گردشگری سلامت فضای خیلی کلی تری است و در برخی تقسیم بندیها گردشگری پزشکی در ذیل گردشگری سلامت قرار می گیرد.
وی گفت: گردشگری پزشکی خاص فعالیتهای پزشکی است مثلا اگر فردی به آبگرم شاهان گرماب برود رفتن به داخل آبگرم یک اقدام پزشکی نیست اما برای سلامت خوب است که گردشگری سلامت محسوب می شود.
او افزود: گردشگری پزشکی اما مختص گردشگری است که خدمات تخصصی بیمارستانی مثل جراحی یا خدمات آزمایشگاهی دریافت می کند یعنی اخذ فعالیتی که با پزشکان سر و کار دارد.
عضو هیات علمی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی مشهد ادامه داد: الان در مشهد بیشتر تاکید بر روی گردشگری پزشکی است چون ظرفیت زیادی برای گردشگری سلامت وجود ندارد و افرادی که به مشهد می آیند بیشتر به بحثهای پزشکی توجه دارند و موضوعاتی چون گل درمانی یا زالودرمانی فاصله عجیبی با وضعیت گردشگری پزشکی در مشهد دارد.

* گردشگری سلامت در مشهد و خراسان رضوی
معاون گردشگری سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی نیز به خبرنگار ایرنا گفت: با توجه به چند بعدی بودن فعالیتهای حوزه گردشگری سلامت، ارتباط بخشهای پزشکی، گردشگری و خدمات کمیته ای به همین منظور در اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی تشکیل شده است.
توانگر افزود: این کمیته در معاونت گردشگری اداره کل اقدامات قابل توجهی را ترتیب داده است که از آن جمله می توان به تشکیل کمیته های کارشناسی بررسی درخواستهای تشکیل شرکت توسعه گردشگری سلامت اشاره کرد.
وی گفت: برگزاری همایشهای گردشگری سلامت در مشهد، اولویت بندی کشورهای هدف با همکاری نمایندگی وزارت امور خارجه در شمال و شرق کشور، پیگیری عقد تفاهمنامه جهت اجرای بیمه گردشگران سلامت و رفع این معضل با همکاری شرکتهای بیمه استان از جمله اقدامات صورت گرفته تاکنون است.
معاون اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی افزود: تبلیغات و بازاریابی برای حضور در نمایشگاههای گردشگری سلامت توسط بخش خصوصی، معرفی و شناساندن تواناییهای گردشگری سلامت خراسان رضوی در سطوح ملی و بین‏المللی از طریق استفاده از ظرفیت ترفیعی سفارتخانه ها و ایجاد پرتال اطلاع رسانی در زمینه گردشگری سلامت کارهای دیگری بوده اند که در خصوص گردشگری سلامت انجام شده است.
وی گفت: استفاده از ظرفیت تبلیغی گردشگران فعلی اعم از گردشگران سلامت و غیره برای معرفی توانمندیهای استان در زمینه پزشکی و گردشگری مانند بروشورها و لوحهای فشرده که در اختیار آنها قرار داده شده، ترتیب دادن سفرهای آشناسازی برای گروههای هدف و تامین اعتبار در این خصوص بخش دیگری از اقدامات صورت گرفته هستند.
توانگر افزود: با هدف ساماندهی وضعیت گردشگری سلامت اموری همچون ساماندهی سامانه آماری این حوزه بر حسب نوع آنها، هزینه ها و خدمات، نظام ‏مندی فرایند جذب گردشگران سلامت از طریق ایجاد و اعمال ضوابط و شرایط لازم جهت فعالیت نهادهای توزیعی خدمات سلامت، بهبود همکاریهای بین بخشی از طریق تعیین وظایف بخشها و رفع مشکلات و موانع قانونی، تدوین شیوه نامه تاسیس دفاتر و شرکتهای گردشگری سلامت از جمله اقداماتی است که توسط این کارگروه پیگیری و اجرا شده اند.

* کاستیها و انتقادات
مدیر پژوهشی و آموزشی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان رضوی نیز درباره کاستیهای موجود در این بخش و انتقادات وارده بر اقدامات صورت گرفته، به خبرنگار ایرنا گفت: در این بخش برنامه واحدی که دستگاههای متولی گردشگری سلامت را در بر گیرد وجود ندارد.
هادی رفیعی افزود: این در حالی است که باید یک چشم انداز یا یک راهبرد اصلی که سه حوزه پزشکی، میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و وزارت خارجه را در بر گیرد وجود داشته باشد.
وی گفت: هم اکنون یک برنامه منسجم با یک مدیریت واحد که بخواهد گردشگری سلامت را در این سه حوزه سر و سامان دهد وجود ندارد و اگر وجود داشته باشد عملیاتی نشده است.
مدیر پژوهشی و آموزشی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان رضوی افزود: متولی خدمات گردشگری مشخص است، متولی خدمات پزشکی هم مشخص است اما هماهنگ و همراه کردن اینها شکل نگرفته است. همین موجب شده خدمات گردشگری سلامت به شکل سنتی ارائه شوند که به شدت آسیب زاست.
وی ادامه داد: الان گردشگرانی که وارد مشهد می شوند با یک سری دلال سر و کار دارند که به آنها خدمات حمل و نقل، رزرو هتل و حتی رزرو قسمت پزشکی ارائه می دهند. این یعنی هنوز بخش خصوصی به این مسیر شفاف نرسیده که بخواهد در حوزه گردشگری پزشکی ورود پیدا کند.
او گفت: بخش خصوصی باید بداند که اگر بخواهد به این بخش ورود پیدا کند با چه مسیر شفافی مواجه است و اصلا چه خدماتی باید بدهد که بتواند از ابتدا تا انتها را به شکل بهینه و حرفه ای پوشش دهد.
وی افزود: گردشگر سلامت هم باید بداند وقتی می خواهد وارد ایران شود به کجا می خواهد برود، هتلش کجاست، بحث حمل و نقلش چه می شود و این خدمات هم باید در سطحی ارائه شود که اعتبار و آبروی ایران و مشهد را تامین کند.
رفیعی ادامه داد: در شرایط کنونی هنوز بخش خصوصی نفهمیده که اگر بخواهد ورود پیدا کند به کجا باید ورود پیدا کند؟ آیا این که فقط از یک درمانگاه تخصصی پذیرش بگیرد کافی است؟ در حالی که داشتن هتل تخصصی کافی نیست و در گردشگری پزشکی باید زنجیره خدمات شکل بگیرد.
وی گفت: در همه بخشهای حمل و نقل، اقامت، هتل و بیمارستان باید پرسنل حرفه ای داشت که قطعا به زبانهای خارجی یا حتی چندین زبان بر اساس گروه هدفی که دارند مسلط باشند مثلا اگر برنامه بازاریابی هدفمند این باشد که از کشورهای عربی یا آسیای میانه یا اروپا گردشگر گرفته شود قطعا پرسنل هم باید به زبانهای این مناطق آشنایی داشته باشند.
مدیر پژوهشی و آموزشی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان رضوی افزود: گردشگری پزشکی وقتی شکل می گیرد که یا خدمات خیلی تخصصی باشد و یا قیمتها ارزان. خدمات تخصصی در عرصه گردشگری پزشکی یعنی خدماتی ارائه شود که کشور میهمان قادر به ارائه آن خدمات نیست مثلا مزیت ایران و مشهد نسبت به کشورهایی چون افغانستان، تاجیکستان و یا برخی از کشورهای عربی خدمات تخصصی اش است.
وی ادامه داد: هم اینک یک مزیت تخصصی اصلی که نسبت به خیلی از کشورها مثل کشورهای تا حدودی شرقی داریم این است که قیمتهای خدمات پزشکی در ایارن به نسبت آنها پایین است.
رفیعی گفت: طبق آخرین آمار متوسط ماندگاری گردشگر در مشهد کمی بیش از چهار روز و نیم است ولی یک گردشگر پزشکی می تواند 10روز، 20 روز یا حتی یک ماه به تناسب خدماتی که نیاز دارد ماندگاری داشته باشد.
وی با تاکید بر ارائه همه جانبه خدمات پزشکی به گردشگران گفت: وقتی رضایت یک گردشگر جلب شود بهترین تبلیغ برای گردشگری پزشکی مشهد است.
مدیر پژوهشی و آموزشی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان رضوی همچنین گفت: قسمتی از بخش پزشکی که به گردشگران خارجی خدمات می دهد یارانه می گیرد که باید از بخش پزشکی داخلی جدا شود چون ما تعهدی به یارانه دادن به اتباع خارجی نداریم و باید برسیم به این سطح که بیمارستانی داشته باشیم تا تعرفه هایش جدای از یارانه باشد.

* آمار گردشگران سلامت و پزشکی
مدیر پژوهشی و آموزشی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان رضوی همچنین گفت: اخیرا در این پژوهشکده طرحی اجرا و با وزارت بهداشت و وزارت امور خارجه نیز مکاتبه شد. بر این اساس به این نتیجه رسیدیم که آمار دقیقی از میزان گردشگران سلامت و پزشکی خراسان رضوی و مشهد وجود ندارد.
رفیعی افزود: آمارهایی هم که در این زمینه وجود دارد در حد گمانه زنی یا یک سری برآوردهای کلی است مثلا می گویند از هر 10 نفر یا 20 نفری که برای کسب خدمات پزشکی به مشهد می آیند یک نفر گردشگر پزشکی است ولی نمی توان آمار دقیقی ارائه داد. این در حالی است که در بحث گردشگری نخستین پایه، برنامه ریزی مبتنی بر آمار است.
معاون گردشگری اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی هم در جواب این پرسش که در سال 1395 و چهار ماه نخست سال 1396 چه تعداد بیمار خارجی در بیمارستانهای خراسان رضوی پذیرش شده اند تنها آمار دانشگاه علوم پزشکی مشهد را آن هم در سال 1395 در اختیار داشت.
وی گفت: طی سال 1395 حدود شش هزار بیمار خارجی در بیمارستانهای استان بستری شده اند.
توانگر در خصوص میزان درآمد خراسان رضوی و نیز شهر مشهد از محل گردشگری سلامت در سال 1395 و چهار ماه نخست سال 1396 هم گفت: در این مورد به علت فقدان آمار مستند و اجرا نشدن مطالعه و پژوهش علمی ارائه آمار ممکن نیست.
وی حتی بیان رتبه خراسان رضوی در جذب گردشگر سلامت در سطح کشور را با همین استدلال ناممکن دانست.
معاون درمان دانشگاه علوم پزشکی مشهد اما در خصوص آمار بیمارستانهایی که مجوز پذیرش گردشگر سلامت را دریافت کرده اند گفت: تاکنون 12 بیمارستان فعال در مشهد در محدوده شمال شرق کشور مجوز پذیرش گردشگری سلامت را دریافت کرده اند.
شاپور بدیعی افزود: بر این اساس بیمارستانهای رضوی، جواد الائمه(ع)، بنت الهدی، سینا، مهر، طالقانی، پاستور، اکبر، امام رضا(ع)، قائم، آریا و امام زمان(عج) از وزارت بهداشت مجوز آی.پی.دی به معنای جواز پذیرش بیماران خارجی را گرفته اند.
وی ادامه داد: سالانه شش هزار گردشگر سلامت از کشورهای مختلف در بیمارستانهای مشهد پذیرش و بستری می شوند. این تعداد با احتساب خدمات سرپایی که به گردشگران سلامت ارائه می شود به 20 هزار نفر می رسد.
معاون دانشگاه علوم پزشکی مشهد گفت: بیشتر گردشگران سلامت از کشورهای کویت، بحرین، قطر، عراق، افغانستان، تاجیکستان و ترکمنستان با هدف بهره مندی از خدمات درمانی به مشهد سفر می کنند.
وی افزود: جراحی قلب باز، جراحی عروق، جراحی عمومی، اورتوپدی، خدمات پوست، مو و زیبایی، خدمات دندانپزشکی، زنان و نازایی بیشترین نیازهای درمانی گردشگران سلامت را تشکیل می دهند.
بدیعی ادامه داد: نرخ خدمات درمانی ارائه شده به گردشگران خارجی تقریبا حدود دو برابر سایر بیماران است.
وی همچنین دانشگاه علوم پزشکی مشهد را در زمینه گردشگری سلامت پیشگام توصیف و بیان کرد: با وجود بارگاه منور رضوی، توانمندی بالای پزشکان، مراکز تشخیصی و درمانی مجهز و وجود منابع طبیعی متعدد، جذب گردشگر سلامت یا توریسم درمانی یکی از توانمندیهای ویژه مشهد در حوزه سلامت است.
معاون درمان دانشگاه علوم پزشکی مشهد گفت: هم اینک 14 شرکت گردشگری سلامت در خراسان رضوی دایر است که این شرکتها حلقه واسط بین بیماران و مراکز درمانی هستند و خدمات درمانی و گردشگری را از مبدا تا مقصد به بیماران خارجی ارائه می دهند.
وی افزود: با این وجود بسیاری از گردشگران سلامت از مسیرهای غیرحرفه ای به پزشکان معرفی می شوند که اقدامی آسیب زاست به همین خاطر به تدریج بیمارستانها و مراکز درمانی مجاب خواهند شد به جای پذیرش بیماران از طریق واسطه های بدون مجوز، از طریق شرکتهای گردشگری بیماران را پذیرش کنند.

* الزامات بهبود وضعیت گردشگری سلامت
معاون گردشگری سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی در خصوص بایدهای حوزه گردشگری سلامت معتقد است باید به مشکلات و چالشهای موجود حوزه گردشگری سلامت در استان خراسان رضوی با دیدی کلان و در سطح ملی نگریست.
توانگر گفت: در راستای اصلاح و بهبود فرایندهای جذب گردشگر سلامت و ارتقاء جایگاه ایران و به ویژه شهر مشهد در عرصه جهانی تجارت سلامت و توسعه گردشگری سلامت باید برنامه ریزی دقیقتری طرح ریزی و دنبال شود.
وی افزود: بدین منظور در ابتدا باید سهم و نقش گردشگری و انواع آن در نظام اقتصادی کشور از جمله در تولید ناخالص داخلی، تولید ناخالص ملی، صادرات خدمات و دانش فنی و تولید شغل و همچنین سهم و جایگاه جهانی ایران در توسعه صنعت گردشگری سلامت در سیاستهای کلان ملی تعیین شود.
او گفت: پس از آن با ایجاد ساختار و نظام جامع گردشگری سلامت در سطح ملی، تغییر و وضع قوانین مشخص و نظارت دستگاههای مسئول بر امر گردشگری سلامت کشور و پاسخگویی دستگاههای رسمی در قبال این موضوع، اختصاص بودجه و سرمایه گذاری در زمینه تامین زیرساختهای گردشگری سلامت صورت گیرد.
وی افزود: در مرحله بعد باید بر اساس پتانسیلهای طبیعی و زیرساختهای پزشکی مناطق به منظور توسعه انواع گردشگری سلامت از جمله گردشگری صحت، بازتوانی، درمانی و تلفیق آن با طب سنتی و گیاهی مناطق جغرافیایی کشور و از جمله استان خراسان رضوی اقدام شود.
توانگر تاکید کرد: بدین اعتبار ساماندهی گردشگری سلامت در استان خراسان رضوی بخشی از پازل مدیریت گردشگری سلامت در کشور است و به نگاهی جامع، خردورزانه، علمی، منطقی و مبتنی بر توانهای محیطی، اعم از طبیعی و انسانی نیازمند است.