خبرگزاری مهر - گروه استان ها - سمیه اسماعیل زاده: بزرگترین طاق طبیعی دنیاست، غاری با عمر 300 میلیون سال که در دوره ساسانی، اسپهبدان مازندران، در آن دژی برای مقاومت در برابر بیگانگان ساختند؛ این داستان دژی تسخیرناپذیر است که پایان خوشی نداشت و سرانجام نه با نبرد که با تزویر فتح شد.
چنین داستانی، آدمی را برای دیدن شکوهِ دژی باستانی و طبیعت بکر یک غار، به‌سوی دژ غار اسپهبد خورشید می‌کشاند، طاقی بزرگ که در مسیر سوادکوه به تهران، پس از پاسگاه دوآب، در سمت چپ جاده در میانه خطیر کوه خودنمایی می‌کند.
بهتی غم‌انگیز، اولین احساسی است که آدمی را پس از رسیدن به‌پای کوهی که در آن اسپهبد خورشید قرارگرفته، در برمی‌گیرد، انگار هم‌اکنون نیز، این کوه و این غار، صحنه نبرد و هجوم است؛ هجومی دیگرگونه، هجوم بولدوزرها و ماشین‌های کوه تراش که تا دامنه کوه پیشروی کرده‌اند.
در حریم منظر و روبروی غار، کوهی قرار دارد که پله‌پله در حال تمام شدن است و این‌یکی از چندین معدنی است که در این حوالی در حال کوه‌تراشی‌اند و سؤال اینجاست که چگونه می‌توان فردا و پس از اتمام کار این معادن، بر دامنه کوهی که دیگر نیست، گیاهان بومی کاشت و آن را دوباره احیا کرد؟
سروصدای ماشین‌ها و گردوغبار برخاسته از فعالیت معادن بیداد می‌کند و اگر لحظه‌ای برای نظاره کوه بایستی، لایه‌ای از گردوخاک به روی آدمی می‌نشیند و در بالای کوه نیز همه‌چیز آشفته است! هنوز سروصدا به گوش می‌رسد، بیشتر مصالح مسیر ارابه‌رو ورودی غار فروریخته و برای رفتن به درون غار باید راه دیگری برگزید، در بدنه بیرونی غار و دیواره آب‌انبار بیرون غار، از یادگاری نوشتن‌ها زخمی شده است؛ فرهنگ اشتباه یادگاری نوشتن که در بدنه تمام آثار باستانی این مرزوبوم به چشم می‌خورد!
باوجود تمام هجوم‌ها و بی‌مهری‌ها، اما هنوز هم، هنگامی‌که وارد غار شوی، می‌توان شکوه گذشته را از پس هزار سال گذر زمان، در بقایای ساخت‌وسازهای داخل غار دید و ترکیب تومان طبیعت و تاریخ در این دژ غار افسانه‌ای، مسحورکننده است.
مهدی عابدینی عراقی، در بازدید از غار اسپهبد خورشید، بابیان اینکه اسپهبد خورشید اثری تاریخی-طبیعی است، گفت: این غار با ابعاد دهانه 95 در 85 بزرگترین طاق طبیعی دنیاست و ازاین‌رو، علاوه بر قدمت تاریخی ازلحاظ طبیعی نیز، منحصربه‌فرداست.
سازه‌ها بسیار خوب و محکم ساخته‌شده و اگر شرایط انسانی دخیل نبود، پس از حدود یک هزار و 500 سال نیز، سلامت خود را حفظ می‌کرد
کارشناس اداره میراث فرهنگی استان مازندران، بابیان اینکه در اواخر دوره ساسانی در داخل این غار یک قلعه چهار طبقه در سمت چپ و یک شاه‌نشین در سمت راست ساخته شد، گفت: سازه‌ها بسیار خوب و محکم ساخته‌شده و اگر شرایط انسانی دخیل نبود، پس از حدود یک هزار و 500 سال نیز، سلامت خود را حفظ می‌کرد.
وی بابیان اینکه با حمله اعراب، در قرن دوم هجری به منطقه، اسپهبد خورشید، آخرین اسپهبد مازندران، همسر و فرزندان و بخشی از سپاه خود را در این دژ مستقر کرد، افزود: اعراب حدود 2 سال و 7 ماه اینجا را محاصره کردند و سرانجام با آلوده کردن چشمه‌ای که آب غار را تأمین می‌کرد، توانستند ساکنان آن را مسموم و غار را تسخیر کنند.
عابدینی ادامه داد: اسپهبد خورشید که به دیلمان گیلان رفته بود تا با دو هزار نیرو بازگردد و مازندران را باز پس گیرد، در هنگام بازگشت در منطقه رحیم‌آباد امروزی، باخبر شد که غار شکست‌خورده و همسر و دخترانش اسیر و به عقد حاکم ری (مهدی فرزند خلیفه) درآمدند؛ این فشار چنان سنگین بود که وی با زهر به زندگی خود خاتمه دادو این غار نیز متروکه شد.
وی بابیان اینکه صعود به غار سخت بوده و باید از طناب استفاده کرد، افزود: اولین بار در سال 36، چنگیز شیخلی، از غارنوردان قدیمی ایران، از این غار تصاویری تهیه کرد و در سال 81، ثبت ملی و برای ثبت جهانی آن اقدام شد اما متأسفانه در بازدید یونسکو، به دلیل وجود معادن در حریم منظر غار و آلودگی صوتی، از گزینه ثبت جهانی خارج شد.
کارشناس اداره میراث فرهنگی استان بابیان اینکه در اولین بازدیدی که در سال 76 از این بنا داشته، بنا بسیار سالم‌تر و حریم منظر بسیار خوب و هنوز پای این غار خاک‌برداری نشده بود، افزود: اکنون در هر بازدید، شاهد تخریب جدیدتری هستیم و معادن کوچکی که در پایین‌دست بودند؛ مانند قارچ زیاد و بزرگ شدند و به عرصه هم تجاوز کردند، هرچند اکنون جلوی پیشروی آن در عرصه گرفته‌شده است.
عابدینی بابیان اینکه اردیبهشت امسال، حریم و عرصه این غار مصوب میراث فرهنگی کشور شد، افزود: عرصه به بیش از 210 هکتار رسید که در آن هر نوع ساخت‌وساز، خاک‌برداری و عملیات راه‌سازی کاملاً ممنوع است و حریم درجه‌یک آن نیز از پای کوه تا جایی که چشم کار می‌کند، مشخص شد که درنتیجه آن معادن اطراف باید جمع‌شوند.
کارشناس میراث فرهنگی استان بابیان اینکه مقرر بود این مصوبه از اردیبهشت سال جاری تا 15 روز بعد، از سازمان میراث کشور به استانداری مازندران ابلاغ گردد، افزود: اما تاکنون و پس از گذشت چندین ماه، هنوز این مصوبه ابلاغ نشده است.
ما می‌خواهیم که این معادن جابجا و اینجا دوباره با بوته‌های این منطقه درختکاری شود و ترمیم این مکان به ابلاغ این مصوبه بازمی‌گردد
وی بابیان اینکه در این مصوبه مقررشده بود تا سازمان میراث، زمین معوض به معادن دهد و بحث بر سر جابجایی و نه توقف معادن است، افزود: ما می‌خواهیم که این معادن جابجا و اینجا دوباره با بوته‌های این منطقه درختکاری شود و ترمیم این مکان به ابلاغ این مصوبه بازمی‌گردد.
عابدینی در رابطه با میدان تیر که در سمت دیگر غار وجود دارد، گفت: در این زمینه با ارتش صحبت شده است و آن‌ها همکاری بسیاری با ما داشته‌اند و مقرر شد که هر زمان ما اعلام کنیم، میدان تیر جمع شود.
وی بابیان اینکه این اثر تنها اثر باستانی در این محور نیست، از بالای خطیر کوه تا قلعه کنگلو را یک حوزه فرهنگی و مسیر تاریخی برشمرد و بر لزوم استعلام معادن از میراث در این حوزه تأکید کرد و افزود: اما ازآنجاکه معادن این بخش از قدیم بوده و تاکنون هستند، برای تمدید مجوز از ما استعلام نمی‌گیرند.
عابدینی با تأکید بر حفظ اثر باستانی اسپهبد خورشید گفت: شاید محیط طبیعی در طول چند هزار سال دوباره احیا گردد، اما اثر باستانی اگر از بین رود، دیگر بازنمی‌گردد.
یداللهی، در بازدید از غار اسپهبد خورشید، بابیان اینکه غارهای این منطقه آهکی بوده و در اثر بارندگی و پی. اچ. خاک ایجادشده‌اند، بر لزوم حمایت از غارها به‌عنوان یک پدیده طبیعی که احیای دوباره آن نیازمند میلیون‌ها سال است، تأکید کرد.
معاون فنی اداره محیط‌زیست مازندران در رابطه با دژغار اسپهبد خورشید گفت: این دژ، نیاکان ما را برای مدت‌زمان زیادی حفظ کرده است و اکنون با توجه به معادن روبروی غار، می‌توان دید که تا پای کوه هم برداشت انجام‌شده و هدف ما یافتن یک راهکار و حفظ میراثی است که برای ما مانده است.
وی بابیان اینکه درگذشته، این طبیعت شمال بوده است که موجب پایداری و حفظ آن از گزند بیگانگان شده، افزود: طبیعت بکر شمال، مانند باتلاق‌ها، دره‌ها و جنگل‌های انبوه همچون پدافند غیرعامل در برابر هجوم بیگانگان عمل کرده و اکنون هدف ما، حفظ آن‌هاست.
معاون فنی اداره محیط‌زیست استان بابیان اینکه در حال حاضر، تهدیدکننده این غارها، کوه‌خوارها و غارخوارها هستند؛ بر توقف این روند تأکید و خاطرنشان کرد: هدف ما جلوگیری از توسعه نیست، بلکه هدف حداقلی ما، حفظ حریم این مکان و جابجایی معادن از حریم غار است.
یداللهی بابیان اینکه فاصله معدن روبروی غار اسپهبد با آن، حدود 500 متر است، خواستار آن شد تا با مشخص شدن حریم و حفظ فاصله قانونی غارها، در مسیرهایی که غار وجود دارد، اجازه برداشت به معادن داده نشود.
، فرماندار سوادکوه در بازدید از اسپهبد خورشید، ازجمله دغدغه‌های اصلی‌اش را در بدو ورود به شهرستان، حفظ منابع طبیعی و میراثی برشمرد و افزود: اراده در شهرستان و استان برای حفظ این اثر ایجادشده و ما حساسیت‌های لازم را در شهرستان ایجاد کرده‌ایم تا آنچه داریم را حفظ کنیم و منظر غار بیشتر از این تخریب نشود.
عبدالجواد توحیدی مقدم با اشاره به اینکه سوابق پیشین یک ماجرا زنجیره به هم متصل است و نمی‌توان بی‌توجه به حواشی و عواقب بود، افزود: مجوز معادن اطراف اسپهبد خورشید زمانی صادر شد که حریم اولیه 90 متر بوده و حریم منظر نیز تصویب نشده بود و برای صاحبان کارگاه حقی ایجادشده و ما نمی‌خواهیم اجحافی در حق کسی صورت گیرد.
وی بابیان اینکه دیگر مجوز جدید صادر نمی‌شود، گفت: معادن موجود نیز در یک بازه زمانی جابجا می‌شوند و ما منتظر ابلاغ حریم منظر هستیم تا به‌محض ابلاغ، ظرف چند ماه، جابجایی این دو معدن نزدیک را در دستور کار قرار دهیم و محدودیت‌هایی ایجاد شود.
توحیدی در رابطه با تمدید مجوز معادن موجود گفت: اکنون مدت‌زمان تمدید مجوز این معادن به سه تا شش ماه کاهش‌یافته و نگاه ما این است که حداکثر سه بار بیشتر تمدید نشود اما باید به تبعات اجتماعی و کارگران هم توجه کرد و به سرمایه‌گذاران برای جانمایی و جابجایی فرصت داده شود.
فرماندار سوادکوه افزود: این غار در دنیا منحصربه‌فرد است و می‌تواند به‌عنوان یک برند استانی و کشوری مطرح شود.
ماندگاری میراث‌های طبیعی و باستانی همچون دژ غار اسپهبد خورشید نیازمند آگاهی‌بخشی و تلاش‌گری برای ایجاد حساسیت و تعهد نسبت به حفظ آن‌ها است؛ چراکه نتیجه سکوت در برابر هجوم کوه‌خوارها، تمام شدن کوه‌هاست و اگر کوهی نباشد، دیگر غاری نخواهد بود که دژی در دل آن نهفته باشد.
اکنون نیز، همچون پیشینان باید در برابر هجوم ایستادگی کرد و از پس تلاش و فریاد برای حفظ این میراث کهن، تنها می‌توان امیدوار بود که این بار و در این هجوم، پایان خوشی از تاریخ دژ غار اسپهبد خورشید برای آیندگان به یادگار بماند.
