میلانی و راه‌های نرفته‎اش در موج سوم فمینیسم/ گزارشی از برای ارائه به دادگاه!

سینما در قالب یک ابزار فرهنگی، نقش مهمی در ارائه الگوهای جامعه‌پذیری ایفا می‌کند. تصویری که سینما با اتکا به موقعیتش در جامعه و امکانات ویژه‌ای که در اختیار دارد، از بازنمایی و عاملیت کنشگران در مناسبات جنسیتی ارائه می‌دهد، شناخت تماشگر را کانالیزه می‌کند و از این رهگذر سبب تغییر یا ایجاد مناسبات جدیدی در جامعه انسانی می‌گردد. از این رو از هنر سینما با توجه به جذابیت و تأثیرگذاری آن می توان به عنوان ابزاری برای تولید، بازتولید و نهادینه ساختن مناسبات نابرابر جنسیتی در خانواده و جامعه استفاده کرد. افزون بر این، جنسیت فیلمساز نقش مهمی را در نحوه بازنمایی و به تصویر کشیدن واقعیت های موجود و از جمله وضعیت زنان در جامعه دارد.

از این جهت است که تهمینه میلانی نیز به عنوان زن کارگردان، بیشتر به دلیل گرایش‌های فمینیسیتی‌اش در فیلمسازی شناخته می‌شود. او کارگردانی است که در اغلب فیلم‌هایش همواره مردان را عامل آزار و زنان را قهرمانان داستان‌هایش معرفی کرده است؛ زنانی که از جبر زمانه به ستوه آمده‌اند اما راه فراری برایشان در جامعه ی مردسالار پیرامونی، مهیا نیست.

در مَلی و راه های نرفته‌اش کارگردان داستانی را در خصوص خشونت خانگی و انقیاد همه جانبه زنان روایت کرده که در آن مردان بار دیگر چنان هیولا و یا موجوداتی روان‌پریش به تصویر کشیده شده‌اند و شخصیت زن اصلی داستان نیز قربانی جنون آنان است. هویتی که در این اثر از زن ساخته می شود، هویتی مردّد است که به سوژه شدن توسط نظام مردسالارانه پاسخ مثبت می دهد.

مَلی و راه های نرفته‌اش داستان زندگی دختری ساده و معصوم است که سقف آرزوهایش شوهر کردن و داشتن یک زندگی معمولی است؛ زنی بیچاره که می خواهد برای شوهرش غذا بپزد؛ منتظر او بماند با او به سینما و پارک برود و خانم خانه باشد و به قول خود کارگردان : «یک زن ایده‌آل سنتی»؛ زنی که بر خلاف تمامی علایق و تصوراتش پای به خانه ی شوهری از تبار مردان جامعه ی پیرامونی خود می گذارد و خانه ای سیاه که نه تنها زندگی شیرینی را در آن تجربه نمی کند و تمامی تصورات خود را بر باد رفته می بیند، بلکه در عین حال درگیر خشونت های خانگی نیز می شود؛ خشونت هایی که در خانه ی انسان ایرانی رایج بوده و از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود.

در قاب تصویر کارگردان، ملیحه نمودی از دختران روزمره ی ایرانی است؛ دختری که هر روز باید همه کارهای خانه را انجام دهد، ولی کسی به خاطر این کارها از او تشکر نمی‌کند، گویی وظیفه‌ای است که او مسئول انجام آنهاست. در آن خانه او به شدت کنترل می‌شود و احساس می‌کند کسی او را دوست ندارد به همین دلیل محبت‌های آن پسر در نظرش بسیار بزرگ جلوه می‌کند و تنها راه رهایی خود را ازدواج با او می‌بیند. ملیحه مقابل مخالفت‌های خانواده می‌ایستد و با سیامک که خانواده‌اش نیز ظاهراً موافق نیستند، ازدواج می‌کند. اما شادی و خرسندی او حتی یک شب هم نمی‌پاید. همسرش در شب عروسی بسیار از او عصبانی است به دلیلی که ملیحه نمی‌داند چیست و حاضر هم نیست با او حرف بزند و براش توضیح دهد. صبح روز عروسی ملیحه به محل کار همسرش می‌رود تا برای کاری که نمی‌داند چه بوده از او عذرخواهی کند. اما اوضاع بدتر می‌شود؛ همسرش او را به خانه برده و به باد کتک می‌گیرد که چرا با آن سر و وضع آمده یا چرا در عروسی با دایی‌اش خندیده و ...

در خانه همسرش نیز کسی حامی او نیست. مادرشوهرش نیز از پسرش حمایت می‌کند و همیشه به چشم مجرم به ملیحه می‌نگرد. تنها خواهر شوهر که همان دوست ملیحه در کلاس خیاطی است هوای او را دارد. خواهرشوهرش ازدواج کرده اما به همسر خود علاقه‌مند نیست و در واقع این ازدواج او نیز به خاطر فرار از خانواده بوده است. او در حال حاضر با مسعود که شوهر خواهرشوهرش می‌باشد دوست است. سیامک از مسعود بسیار بدش می‌آید و یکبار ملیحه را با این بهانه که چرا با او گفته و خندیده به باد کتک گرفت.

در صحنه‌ای از فیلم، یکی از همسایه‌ها که یکبار نیز برای نجات ملیحه به پلیس زنگ زده بود، در حال اسباب کشی مشاهده می‌کنیم. ملیحه از همسرش اجازه می‌گیرد تا با او خداحافظی کند. آن زن شماره مرکز مشاوره آسیب‌های زنان به او می‌دهد و اینگونه می‌شود که آن مرکز مشاوره به ملیحه یاد می‌دهد چگونه رفتار کند. ملیحه هر از گاهی به دور از چشم همسرش با آن مرکز تماس می‌ گیرد و از آقای رئیسی که جزو مشاورین مرکز است کمک می‌گیرد و حتی این جسارت را پیدا می ‌کند که از همسرش شکایت کند و تصمیم بگیرد تا او را به زندان بیندازد.

در تمام صحنه‌ های فیلم، تنها کسی که حامی اوست، خواهرشوهرش می‌باشد. اماخواهر شوهرش راه حل دیگری برای ملیحه سراغ دارد؛ اینکه عشقش را در جای دیگری جست و جو کند. در یک دیالوگ به ملیحه می‌ گوید: « خیلی خوبه با مسعود هستم، همش قربون صدقه‌ ام میره، نازم می‌ کشه.» ملیحه می‌گوید: «ولی این کار خیانته اگه بگیرن سنگسارت می‌کنن.» ولی خواهرشوهرش می‌گوید: «از وقتی که با مسعود دوست شدم تحمل رضا برام راحت تره دیگه با هم دعوا نمی‌کنیم، مسعود هم رابطه‌اش با زنش بهتر شده، تازه تصمیم داریم با هم بریم خارج». به عبارت دقیق‌تر «زنای محصنه» در این فیلم نه تنها تقبیح نمی‌شود بلکه می‌ تواند به عنوان گزینه‌ای برای فرار از مشکلات در نظر گرفته شود و اگر از زاویه دید این فیلم به آن نگاه کنیم محاسنی نیز دارد! گویی این موضوع به عنوان راه حلی برای زنانی است که از زندگی خانوادگی خود لذت نمی‌برند برای همین بودن با مردان هوسرانی که علی الظاهر به آنها توجه دارند، ترجیح می‌ دهند.

قصه جدید میلانی، ملال آور و بی منطق و به شدت سیاه  است. اثری که تمام فرصت رسانه ای خود را از برای تَکرار تصویر تَکراری سینمای زنانه ی ایران، از زورگویی مرد و مظلومیت زن ایرانی به کار می‌گیرد و در عین حال از لحاظ فُرم سینمایی، در زمره ی آثار بسیار ضعیف سینمای ایران دسته بندی می شود؛ اثری به شدت فمینیستی که آکنده از فریادها و کتک کاری‌های بی منطق و بی  هدفی است که در مقابل دوربین خانم کارگردان به تصویر کشده می‌شود؛ تصاویری که تنها به دنبال خرید احساس ترحم مخاطبان خود است و از این جهت اقدام به عرضه ی سکانس‌های طولانی کتک خوردن ملی به شکل‌ فاجعه‌باری می نماید؛ روندی که در طول فیلم هرگز تغییر نمی‌کند و بصورت شتاب زده به مخاطب ارائه می شود و در مجموع مَلی و راه های نرفته‌اش را شبیه به ذکر مصیبت و مرثیه‌ای از برای زن ایرانی می نماید؛ مرثیه ای سینمایی که تنها واکنش احساسی مخاطبان را می‌طلبد و در سراسر فیلم با دیالوگ‌های تکراری و شعاری بسیاری سعی در جانگدازی آن می گردد.

پس اگرچه حقیقت زندگی هر فرد مجموعه‌ای از لحظات خوش و لحظات تلخ است و اتفاقاً تقابل این دو رویداد خود می‌تواند در زمینه به چالش کشیدن موضوع در ذهن مخاطب اثر به شدت موفق عمل کند؛ اما متاسفانه مخاطب در این فیلم به حقیقت زندگی ملیحه که برخورد دوگانه‌ای است که از همسرش می‌بیند (هم او را دوست دارد هم او را می‌زند) نزدیک نمی‌شود. ما در این فیلم پرداختی به شدت غیرواقعی و ناشفاف از زندگی خانوادگی داریم، قرائتی از زندگی خانوادگی که از زبان زنان بوده و صرفاً شامل نقاط منفی است. قصه حقیقی یک زندگی هرچه قدر هم پریشان، نمی‌توانست اینگونه باشد.

البته در ظاهر به نظر می‌رسد که فیلمساز فمنیست در راستای اهداف خود نیز گام برنداشته است و اگرچه خواسته فیلمی در جهت رهایی زنان بسازد ولی در نهایت و مثل همیشه تنها وقت کرده تا ثبیت قدرت نظام مردسالارانه را به تصویر بکشد و در این تصویر نمایی محدود و تکراری، واقعیت اجتماعی را نیز به شدت تحریف شده و ناقص بازنمایی نموده و تصویری یکدست و بی تناقض از زنان جامعه ارائه دهد؛ تصویری منفعل، ضعیف و بله قربان گو از زن ایرانی که در نسل های گوناگون و در طیف های مختلف اجتماعی ظهور و بروز می یابد و جملگی هیچگاه قادر به نجات خود نمی باشند و در این میان باز هم مردان هستند که مثل همیشه نجات بخش قصه‌های او می‌شوند و اینبار آقای رئیسی ایفا کننده ی چنین نقشی است؛ نقشی ویژه که بر خلاف تصور برخی، نه تنها این اثر سینمایی را از دایر سایر آثار فمینیستی خارج نمی سازد؛ بلکه موجب می شود تا این اثر به عنوان شارحی از برای موج سوم فمنیسم (Third-wave feminism) قلمداد شود.

به عبارتی دیگر، مَلی و راه های نرفته‌اش اثری به شدت فمینیستی است که در عین تناقضاتش با باورانگاشته های رایج در موج دوم فمینسیم (Second-wave feminism) که جهان بدون مرد را مطلوب خود می انگارد و ...، بر بُن مایه های تفکری موج سومی سوار می شود و مبتنی بر جهان‌بینی موج سوم فمنیسم، ضمن درک تمایز و پذیرش تضاد موجود در میان زنان که در نهایت وجود یک نوع زنانگی را مردود می شمارد، بر جنبه های اصیل و واقعی لذت و میل زنانه و نیز خطرهای جدید آن از برای استقلال و خودمختاری زنانه تأکید ورزیده و انتخاب شخصیِ زنان را محصور و مقید در بافت اجتماعی و زمینه های فکری و فرهنگی رایج در جامعه پیرامونی خود معرفی  سازد؛ آموزه هایی که مبتنی بر آن خانم کارگردان سعی می کند تا به دختران خودباوری دهد که وقتی اولین حرکت را از یک مرد دیدند بفهمد که این یک نشانه است و نباید این راه را بروند و بفهمد این غیرت، ناموس و علاقه نیست بلکه بیمار فرهنگی است؛ بیماری ای که در جهان‌بینی موج سوم دریافت شده و موجب می شود تا خانم کارگردان به صراحت اعلام فرمایند: من سیامک را مریض نمی بینم، این شخص محصول فرهنگ تربیتی جامعه ماست، یک عمر به او گفته اند مواظب خواهرت باش که شما در فیلم می بینید خواهر سیامک هم از برادر کتک خورده است و در قالب ازدواج با مردی بی خاصیت به نوعی از خانه و خانواده فرار کرده است.