"فرمانفرما" که بود؟

فرادید؛ عبدالحسین خان فرمانفرما رجل صاحب نام عالم سیاست ایران در دوران قاجار و پهلوى و یکى از ثروتمندترین مردان روزگار خود، روز 30 آبان 1318 در تهران درگذشت.

او که روزگارى یکى از قدرتمندترین و بانفوذترین مردان سیاست ایران محسوب مى شد، پس از به سلطنت رسیدن رضاشاه کوشش بسیار کرد با حفظ روابط دوستانه با پادشاه جدید موقعیت و نفوذ خود و خانواده اش را حفظ کند.

فیروزمیرزا نصرت الدوله پسر ارشد عبدالحسین خان در نخستین سال هاى سلطنت رضاشاه یکى از ارکان قدرت او را تشکیل مى داد، اما اواخر بهار 1308 ناگهان مغضوب و بازداشت شد.

عبدالحسین خان که پیش از آن هم در اهداى املاک خود به رضاشاه دستى باز داشت، پس از برکنارى پسرش بیش از پیش براى کسب رضایت شاه به تکاپو افتاد.

نتیجه این شد که نصرت الدوله اجازه یافت پس از محاکمه و گذراندن مدت کوتاهى در زندان، به خانه برود و همانجا تحت نظر قرار گیرد. اما خوى سرکش فیروز میرزا و رابطه اى که با یکى از دیپلمات هاى غربى ساکن تهران داشت باعث شد در سال 1315 بار دیگر بازداشت و تبعید شود. او اواخر همان سال به مرگى مشکوک درگذشت.

این حادثه شاید آخرین ضربه را به عبدالحسین خان کهنسال وارد کرد.


• نشان
عبدالحسین خان نوه عباس میرزا و داماد مظفرالدین شاه قاجار بود. پدرش فیروز میرزا نصرت الدوله بود که لقب او بعداً به عبدالحسین خان و سپس به فرزند ارشدش (که او هم فیروز میرزا نام داشت) رسید.

او در سال1267ش با عزت السلطنه دختر مظفرالدین میرزاى ولیعهد ازدواج کرد و خزانه دار ولیعهد شد. عبدالحسین خان سه سال بعد لقب سالار لشکر گرفت و به ریاست قشون آذربایجان رسید.

چند سال بعد هم که کردستان ضمیمه حکومت آذربایجان شد و زمام امور آن در دست ولیعهد قرار گرفت، فرمانفرما به حکمرانى کردستان انتخاب شد. مظفرالدین شاه هنگامى که به سلطنت رسید، داماد خود را به «ریاست امور سهام عسکریه و نظام» گمارد.

عبدالحسین خان در اولین کابینه پس از مشروطه وزیر عدلیه بود و پس از آن نیز چند بار به وزارت داخله و وزارت جنگ رسید تا اینکه در سال 1294 در بحبوحه جنگ جهانى اول به ریاست وزرا انتخاب شد.

فرمانفرما در شرایطى که گرایش غالب در افکار عمومى ایرانیان و اکثریت مجلس به نفع عثمانى و آلمان بود، به سود بریتانیا موضع مى گرفت و همین امر باعث شد مجلس او را استیضاح کند. به این ترتیب فرمانفرما حامى منافع بریتانیا در ایران قلمداد شد.

خانواده او از خاندان هایى به حساب مى آمد که دولت بریتانیا همواره روى دوستى آنها حساب مى کرد. او حتى از سوى پادشاه انگلستان نشان افتخار (gcmg) دریافت کرد.

نصرت الدوله فرزند فرمانفرما نیز در ابتدا به دولتمردان بریتانیایى بسیار نزدیک بود. او به عنوان وزیر امور خارجه در دولت وثوق الدوله در انعقاد قرارداد 1919 نقش حیاتى به عهده داشت.

پس از شکست قرارداد نیز، هنگامى که دولت انگلستان به روى کار آوردن دولتى مقتدر در تهران فکر مى کرد، فیروزمیرزا نامزد جناحى از دولتمردان انگلیسى براى تشکیل چنین دولتى بود. او با اطمینان از اینکه کرسى رئیس الوزرایى در تهران انتظار او را مى کشد، سوار بر اتومبیل گرانقیمتى که بعداً به سردارسپه رسید و در میان علاقه مندان تاریخ شهرتى به هم زد، راهى پایتخت آشوب زده ایران شد. اما آنچه در تهران انتظار او را مى کشید، زندان بود.

• کودتا
کودتاى 1299 انجام شد و «دولت مقتدر» در تهران تشکیل شد، اما رهبرى سیاسى کودتا را روزنامه نگارى جوان به نام سید ضیاءالدین طباطبایى به عهده داشت.

او که تحول طلبى تندرو بود بسیارى از رجال قدیمى ایران از جمله فرمانفرما و نصرت الدوله را به زندان انداخت. نصرت الدوله این توهین را فراموش نکرد و پس از سقوط دولت سیدضیاء و بیرون آمدن از زندان رویکردى به شدت ضدانگلیسى پیشه کرد. او به مدرس نزدیک شد و در مجلس چهارم از سیاست هاى ضداستعمارى او پیروى کرد.

روشن بود که رضاخان سردارسپه چهره اصلى سیاست آینده ایران خواهد بود. بنابراین فرمانفرما و پسرش خود را به او نزدیک کردند. آنها از سوى دیگر کوشیدند روابط خود را با سفارت بریتانیا ترمیم کنند. اما انگلیسى ها در پاسخ به پیام هاى دوستانه آنها گفتند رابطه دو طرف مى تواند بهبود یابد، اما هرگز نمى تواند به سطحى برسد که پس از این حوادث بوده است.

فرمانفرما به توصیه صریح وزیر مختار انگلیس در تهران به تدریج خود را از دنیاى سیاست دور کرد. اما پسر جاه طلبش رابطه خود را با اطرافیان رضاخان به ویژه تیمورتاش، تقویت کرد و توانست در دوران سلطنت او جایگاهى رفیع براى خود دست وپا کند. هرچند او در نهایت جان خود را بر سر همین جاه طلبى باخت.

فرمانفرما که در بیشتر دوران عمرش شغل هاى مهم دولتى داشت، ثروتى افسانه اى اندوخت که هنوز زبانزد است. وى هفت بار ازدواج کرد و هنگامى که در 88 سالگى در بستر مرگ افتاده بود، 32 فرزند داشت. معروف ترین فرزندان او نصرت الدوله فیروز، عباس میرزا فرمانفرمائیان (سالار لشکر)، محمدولى خان فرمانفرمائیان، سرلشکر محمدحسین فیروز و مریم فیروز (همسر نورالدین کیانورى) بودند.