قمش؛ گنجی تاریخی در اعماق زمین

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها – رویا رجبی: وارد محله شیدانه امام رضا(ع)  که می شوی در کنار مسجد یک در چوبی و سنتی خودنمایی می کند که رنگ و بوی تاریخ را به مشام هر رهگذری می رساند. در چوبی را که باز کنی با فضا و پله های متعددی مواجه می شوی که باپیمودن هر پله که رو به پایین است، گویی بیشتر به اعماق تاریخ نزدیک می شوی... 

دیوارهای سنگی و آجری و پله های محکم ساخته شده از آجر که قدمتشان به قرن هاپیش باز می گردد مصداق جمله دزفول شهر آجر هستند و سقفی که اقتدار و شکوه تمدنی بی نظیر از آن می بارد. 74 پله ورودی قمش که به گویش دزفولی به سَربِطاق چوقابافان معروف است را که طی کنی به قمش مومنان می رسی ، قمشی که پس از احیای چندصدمتر ازآن با نورپردازی های بی نظیرش تو را به پیمودن ادامه مسیر تشویق می کند.

در طول راه بوی آب و آجر که شناسنامه دزفول است آغشته می شود. احیاگران قمش در مسیر آن، کوزه های سفالی و زیراندازهای سنتی و چند مجسمه مرد و زن را جانمایی کرده اند که فضا را بیش از پیش تاریخی کرده است. راه رفتن در مسیر تونلی قمش و مشاهده سقف و دیوارهای آجری وسنگی نشان از تلاشی کم نظیر برای احیای آن و همت والای گذشتگان این دیار برای زندگی دارد. 

تاریخچه قمش و سَربِطاق ها 

قمش (قنات) به معنی کاریز و مجرای آب زیرزمینی است که قدمتی چندهزار ساله در دزفول  داشته و در گذشته برای استفاده از آب رودخانه حفاری شده اند. در خوزستان به ویژه در شهر دزفول به دلیل وجود آب‌های سطحی و جاری بودن رودخانه‌ دز، این فناوری بومی‌سازی و آب رودخانه جایگزین آب‌های زیرزمینی شد.

در دزفول مردمانش با حفر تونل‌هایی به نام «قمش» در چند کیلومتر بالاتر از شهر و از کناره رود دز آب را به‌ اندازه معین به سمت شهر هدایت می‌کردند و پس از مصارف شهری این آب مسیر خود را در خارج از شهر برای سیراب کردن زمین‌های کشاورزی ادامه می‌داد. مردم دزفول این راه دسترسی به کانال حفر شده را «سَربِطاق» می‌گفتند.

این قنات ها از منحصر به فردترین شبکه زیر زمینی آب در جهان محسوب شده که بخش عمده ای از آب مورد نیاز بخش کشاورزی، آب آشامیدنی و مصرف روزانه مردم دزفول را تامین کرده و در هشت سال جنگ نیز به عنوان پناهگاه و امدادرسانی به مصدومان مورد استفاده قرار می گرفت.

در واقع قمش در اصطلاح قدیم به تونل های آبرسان زیرزمینی گفته می شد که آب رودخانه دز را به تمام نقاط شهر می رساند و قدمت آنها به زمان عیلامیان باستان می رسد.

«سربطاق» نیز مجرایی به شکل سرداب بود که به‌ صورت مستقیم و با شیب 45 درجه تا محل جریان آب به‌ وسیله پلکانی که گاه دارای 100 پله بود پیش می‌رفت. به علت گرمای طاقت‌فرسای تابستان،  قمش و سربطاق‌ها نقش بسیار مهمی در ادامه زندگی و حیات شهر دزفول ایفا کرده‌اند.

در گذشته تعداد 14 سَربِطاق‌ در دزفول وجود داشته که به دلیل توسعه شبکه آب‌رسانی شهر از دهه 40 شمسی به بعد کم‌کم کارکرد خود را از دست‌ داده و متروکه و بعضی حتی تبدیل به مسیر فاضلاب شدند.

آثار آن‌ها در دهه 50 و حتی تا اوایل دهه 60 نیز موجود بود که به دلیل نشست زمین و خطرات احتمالی آن و اغلب با آوارهای ساختمان‌ها که غالباً در اثر موشک‌ باران شهر در زمان جنگ تحمیلی تخریب می‌شدند پر شدند و دهانه آن‌ها بسته شد.

معرفی قمش مؤمنان (چوقابافان) 

 قمش مؤمنان دزفول در گذشته  آب مورد نیاز یک هزار و 200 هکتار از زمین های کشاورزی این منطقه را تامین می کرده است. وجه تسمیه این قمش به نام متولی وقت مسجد، صادق قلی چوقابافان است.  این مسجد در زمان جنگ تحمیلی مورد اصابت موشک قرار می گیرد و عده زیادی به شهادت می رسند که در عملیات خاکبرداری و خارج کردن شهدا از زیرآوار خاک ها به درون این قمش ریخته می شود و بدین ترتیب قمش مومنان پس از آن واقعه برای سالها زیر خاک پنهان می شود. اکنون با گذشت سالها این گنجینه آجری با همت فردی به نام سعید قلیان که از اهالی محله شیدانه امام رضا (ع)  است از زیرآوارها رونمایی و احیا شده و اکنون به یکی از مکان های جذاب و گردشگری دزفول تبدیل شده است.

ورودی این قمش مومنان یعنی سَربه طاق چوقابافان در خیابان طالقانی،پشت بقعه سیدمحمود و در جنب مسجد و شیدانه امام رضا(ع)  دزفول واقع شده که طی روزهای گذشته بااستقبال بی نظیری از سوی علاقمندان مواجه شده است .

احیای قمش با همت و تلاش شخصی 

در همین راستا احیاگر و متولی این قمش در گفت و گو با خبرنگار مهر، اظهار می کند: در دهه 80 بود که مرتب از اطرافیان می شنیدم که در محل کنونی یک قمش وجود داشته تا اینکه در سال 89 از زیرزمین مسجد امام رضا (ع) که در آن زمان مسجد چوقابافان نام داشته، ورود کردم و پس از مقداری خاکبرداری به پله ها رسیدم.

سعید قلیان با اشاره به اشتیاق و انگیزه فراوانش برای احیای این قمش در آن زمان می افزاید: در ابتدا کار آسان به نظر می رسید اما زمانیکه وارد کار شدم با حجم عظیمی از خاک و نیاز به عملیات های بزرگ خاکبرداری مواجه شدم به گونه ای که در آن زمان وقتی به اداره میراث فرهنگی مراجعه کرده و خبر از وجود این قمش دادم اجازه خاکبرداری به من داده نشد.

وی ادامه می دهد: سالها گذشت تا اینکه در اردیبهشت 94 که شهرداری قصد فاضلاب بندی در محله را داشت. در زمان اجرای این طرح هنگامی که جوی درآوردند تا لوله کشی کنند علاوه بر بنده، احمدی نیا مسئول فنی پروژه نیز مشتاق شد بداند این آب به کجا می رود. من یقین داشتم این آب به قمش می رود؛ بنابراین از پدرم آدرس دقیق قرارگیری قمش را دریافت کردم.

متولی قمش مومنان و سربطاق چوقابافان در ادامه می گوید: در ابتدا علاوه بر مهندس احمدی با پنج تا 6 نیرو که هم محلی هایم بودند با تلاش و هزینه شخصی به صورت کاملاً رایگان حفاری را شروع کردیم و پیگیری های لازم را به عمل آوردیم، از همان ابتدا به پله های ورودی یعنی سربطاق چوقابافان رسیدیم هرچند حدود هفت پله اولی کاملاً تخریب شده بودند.

140 هزار ساعت تلاش شبانه روزی 

قلیان با اشاره به اینکه رفته رفته تعداد نیروها افزایش یافت و از کارگران نیز با هزینه شخصی استفاده کردیم، بیان می کند: از زمان آغاز حفاری یعنی اردیبهشت سال 94 تا 23 شهریور سال جاری که طی مراسمی از قمش رونمایی کردیم140 هزار ساعت کار و تلاش شبانه روزی صورت گرفته است. در این مدت یک هزار و 600 مترمکعب خاکبرداری به صورت دستی انجام شده که 480 مترمکعب با نوار نقاله، 300 متر به وسیله بالابر و 670 مترنیز به وسیله تسمه نقاله انجام شده است.

قلیان می افزاید: مازاد برداری خاک، مسدود کردن و انحراف فاضلاب خانگی،  تهویه، مرمت و آجرکاری که عمدتا از آجرهای همین قمش بودند، روشنایی، نورپردازی و زیباسازی که شامل نصب تندیس و جای گذاری کوزه و مجسمه و اشیای سنتی بود از جمله مراحل انجام شده در این دوسال بوده است. در این مدت در کنارتمام تجهیزات و هزینه ها و تلاش های شخصی، شهرداری منطقه دو نیز در برخی امورات جزئی با ما همکاری کرد.

احیاگر و متولی این قمش بابیان اینکه تاکنون موفق شده ایم این پروژه بزرگ را پس از سربطاق چوقابافان و عاملی به سربطاق آقامیر برسانیم، می افزاید: در عملیات خاکبرداری این قمش با مشکلات زیادی همچون چاه های فاضلاب روبرو شدیم که با همدلی دوستان و پشتکار تیم اجرایی با سختی های فراوان از آنان گذشتیم.

وی هدف اصلی از احیای این قمش و تحمل سختی ها و مشقت های فراوان کار را زنده نگه داشتن پیشینه اجداد و نیاکان و احیای هویت و تمدن تاریخی دزفول و جلوگیری از فراموش شدن گذشته تاریخی این شهر بر می شمارد و می گوید: با توجه به وجود آثار و بناهای ارزشمند فرهنگی و تاریخی متعدد در دزفول این شهرستان خود به تنهایی یک موزه گرانبها محسوب می شود که همه ما در معرفی و احیای آن سهم داریم. 

انتقاد از عدم همراهی دستگاه های اجرایی 

قلیان یادآور می شود: این پروژه با کمترین امکانات و بدون کمک ارگان های دولتی با وسایلی همچون فرغون، بیل، کلنگ و بالابر از عمق 48 متری زمین انجام شده است .

قلیان با انتقاد از عدم حمایت مالی ارگان های دولتی برای این گنج ارزشمند تاریخی که نشان دهنده هویت و تمدن ارزشمند دزفول است، می گوید: انتظار داشتیم در این پروژه بزرگ ارگان های دولتی به این میراث کهن و گرانبها که پیشینه شهر و کشور ما است توجه کنند که متاسفانه طی خاکبرداری هیچگونه کمکی انجام نشد که در نهایت با پیگیری های بنده و آقای احمدی نیا به صورت شخصی این پروژه بزرگ پیش رفت و در تمام این ایام مسئولان صرفا برای بررسی و یا بازدید به همراه مهمانان داخلی و خارجی در محل قمش حضور می یافتند.

وی در ادامه با بیان اینکه قدمت آجرکاری های قمش 400 سال تخمین زده شده، می گوید : اما قدمت واقعی تمام قمش تاکنون مشخص نشده و در حال بررسی است چرا که پیش بینی می شود قدمت آن بسیار بیشتر از چهار قرن باشد.

قلیان با بیان اینکه طول قمش مومنان تا رودخانه دز هشت هزار و یکصد متر است، می گوید: تا کنون فقط 300 متر از این میزان خاکبرداری شده و جلو رفته است و هدف ما پیشروی تا پایان مسیری است که همانند گذشته به انتهای رودخانه دز برسد بنابراین حجم گسترده کار نشان دهنده لزوم جذب اعتبار زیاد و تجهیزات بیشتر است و مسئولان و دستگاه های اجرایی باید از اینجای مسیر ما را همراهی کنند.

لزوم ثبت ملی قمش چوقابافان 

با توجه به پیشینه تاریخی و ظرفیت های ویژه ای که این قمش دارد لازم است هرچه زودتر پیشنهاد ثبت ملی این اثر ارزشمند که پروسه زمانبر و اقدام خارق العاده ای در راستای احیای آن صورت گرفته به سازمان میراث فرهنگی کشور ارائه شود ضمن اینکه رئیس میراث فرهنگی دزفول نیز طی روزهای گذشته در مصاحبه ای عنوان کرده که این موضوع در دستور کارقرار دارد .

از سویی موقعیت قرارگیری این قمش که در زیر زمین است آن را به یک اثر تاریخی و گردشگری ویژه ای می تواند تبدیل کند که از طریق آن بتوان درآمد زایی زیادی برای بخش گردشگری دزفول کرد و درآمد اقتصادی حاصل از گردشگری این قمش حتی می تواند برای تداوم احیای همین مکان هزینه شود.

متاسفانه عدم حمایت دستگاه های متولی در روند احیای این پروژه بسیار مشهود است چرا که شاید اگر این حمایت ها وجود داشت اکنون حجم و مساحت بیشتری از این گنج آجری احیا می شد اما اکنون لازم است مدیران شهرستان آستین همت را بالا بزنند و در راستای شکوفایی حوزه میراث تاریخی دزفول در جهت تداوم احیای مابقی این قمش و احیای سایر قمش های تاریخی دزفول همکاری کنند.

با حضور در این قمش می توان به عمق و سختی کار صورت گرفته برای احیای آن پی برد که بدیهی است این حرکت ارزشمند به همت متولی قمش که از اهالی همان محل  است با انگیزه بالا و تلاشی ستودنی و البته با هزینه شخصی و با کمک تعدادی از مردم شهر انجام گرفته است؛ بنابراین در ادامه این راه مشارکت دوستداران میراث فرهنگی دزفول و نیز مساعدت و همراهی ویژه مسئولان شهری دزفول و به ویژه میراث فرهنگی خوزستان را می‌طلبد چرا که  با توجه به خاص بودن سربطاق‌ها و قمش به عنوان یک جاذبه گردشگری در استان خوزستان احیای آن‌ها می‌تواند گام موثری در توسعه صنعت گردشگری خوزستان و حفظ فرهنگ و هویت تاریخی باشد که بیانگر قرن‌ها تجربه ایرانیان برای سازگاری با طبیعت در این منطقه است.