لشکریان اعراب چگونه به قلب ایران رسیدند؟

درمیان روایات مختلف روایات اهل کوفه تمایل دارند تاریخ فتح را زودتر از دیگر روایات، یعنی میان سال‌های 18 تا 21ﻫ ذکر کنند و در میان آنها می‌توان به‌ویژه به سیف‌بن‌عمر اشاره کرد که روایات او مخصوصا در باب تاریخ حوادث ناموثق است. به هر حال اگر روایت سیف‌بن‌عمر را کنار بگذاریم به دو دسته کلی از روایات دست‌می‌یابیم: اول روایت طبری (که به جهات مختلف به روایات کوفی نزدیک است) و کسانی مثل ابن‌اثیر که روایت‌شان مبتنی بر تاریخ طبری است و سال 21ﻫ را پیشنهاد می‌کنند. دوم منابعی که در نهایت روایاتشان را از بلاذری و احتمالا یعقوبی گرفته‌اند و سال 23ﻫ را تاریخ فتح دانسته‌اند و چنانکه آمد اکثریت دارند. منبعی مثل مجمل‌التواریخ هم ظاهرا توجه زیادی به ذکر تاریخ دقیق نداشته است، هرچند تاریخ‌های به‌دست آمده از آن از جهتی دیگر اهمیت دارند و به‌طور کلی شاید به‌دسته اول نزدیک باشند. حال به دو پاسخ رسیده‌ایم که ترجیح یکی بر دیگری به راحتی امکان‌پذیر نیست مگر با تکیه بر این واقعیت که روایت دوم طرفداران بیشتری داشته است. حال برای روشن شدن مساله باید موضوع دیگری هم مطرح شود که تا حدودی روشنگر مساله است.

می‌دانیم که در سرزمین‌های حاشیه دریای خزر مهم‌ترین مانع پیشروی اعراب مسلمان، موانع جغرافیایی (کوه‌ها و آب و هوا) بوده است عاملی که فتح این نواحی را تا سال‌ها به تعویق انداخت. همچنین می‌دانیم که در فتح شهر‌های ایالت فارس در جنوب ایران، ظاهرا جبهه جدیدی از سوی خلیج‌فارس در جنوب ایجاد شد و بنابراین فتوحات در این ناحیه احتمالا تا حدی مستقل از فتح نواحی غربی و مرکز ایران صورت گرفته است و برای تعیین تاریخ فتح این نواحی نمی‌‌توان تکیه زیادی بر حوادث آن حدود کرد. اما در مورد فتح شهرهای ولایت جبال به‌طور کلی و اصفهان به‌طور خاص، چنین نیست. اولا این ناحیه دارای موانع طبیعی چندانی در برابر مهاجمان نیست. در واقع این ناحیه از سوی غرب با کوه‌های زاگرس محافظت می‌شود، حال اگر مهاجمی از این سد عبور کند با «میدانی» هموار روبه‌رو می‌شود و شهرهایی که جز دیوارهایشان مانعی در برابر آنها ندارند، شهرهایی که صدها سال است با دشمنی خارجی پشت دروازه‌هاشان روبه‌رو نشده‌اند و نیز به همین دلیل زمان فتح نواحی مختلف آن نمی‌توانسته اختلاف چندانی با هم داشته باشد.

دوم اینکه فتوحات در این سرزمین در ادامه پیشروی اعراب در جبهه غربی به درون فلات ایران و از این سمت صورت گرفته است و آخرین گام برای راه‌یابی به این منطقه پیروزی در جنگ نهاوند به‌شمار می‌رفت. یعنی تقریبا تمام فتوحات در این سرزمین بعد از جنگ نهاوند صورت گرفته است و بنابراین روایات مربوط به تاریخ این جنگ می‌توانند اهمیتی فراوان داشته باشند به‌ویژه آنکه به سبب اهمیت این واقعه نزد راویان اخبار فتوح که آن را فتح‌الفتوح نامیده‌اند، ظاهرا در تعیین تاریخ دقیق آن نسبت به موضوع مورد بررسی ما اختلاف کمتری میان منابع مشاهده می‌شود. البته آنچه در اینجا اهمیت ویژه‌ای دارد نه تاریخ جنگ نهاوند، بلکه در واقع فاصله زمانی میان این فتح و فتح دیگر نواحی جبال و به‌طور خاص اصفهان است.

تاریخ جنگ نهاوند، این «آخرین مقاومت متشکل ایرانیان» در برابر اعراب مسلمان، در منابع ذکر شده، به اضافه دینوری تقریبا به‌طور یکسان سال 21ﻫ ذکر شده است. طبری هم در این مورد می‌گوید که به گفته ابن اسحاق و ابو مشعر و واقدی جنگ نهاوند در سال 21ﻫ رخ داده اما به گفته سیف‌ بن‌عمر فتح نهاوند در سال 18ﻫ بوده است. طبری خود فتح نهاوند را در ضمن حوادث سال 21ﻫ آورده که این خود تایید این تاریخ از سوی اوست. گذشته از روایت سیف، مجمل‌التواریخ هم سال فتح نهاوند را سال 20ﻫ آورده است و بلاذری هم روایتی از ابومخنف دارد که سال این فتح را با لحنی مردد، 19 یا 20هجری می‌داند که نزدیک به روایات کوفی است.

حال به مساله اصلی، یعنی فاصله زمانی میان جنگ نهاوند و فتح اصفهان می‌رسیم. در روایات طبری و به‌طور خاصی سیف بن عمر، تقریبا فاصله‌ای میان پیروزی در نهاوند و فتح اصفهان وجود ندارد و اصلا در تاریخ طبری تنها حوادث ذکر شده در سال 21ﻫ، جنگ نهاوند و فتح اصفهان است و حتی فتح همدان را هم در حوادث سال 22ﻫ می‌آورد حال آنکه در روایات دیگر، به‌ویژه بلاذری فاصله‌ای نزدیک به دو سال میان این‌دو و در کل میان جنگ نهاوند و فتح نواحی جبال دیده می‌شود. حتی در روایت مجمل‌التواریخ هم این فاصله زمانی دیده می‌شود.  پذیرش هر کدام از این روایات متضمن نتایجی متفاوت در باب کیفیت نبرد میان طرفین در نهاوند و پیروزی اعراب و چگونگی ادامه فتوحات بعد از جنگ است و به عکس هر نظریه‌ای در مورد چگونگی این وقایع می‌تواند ما را در گزینش یکی از روایات یاری دهد. در این باب ابتدا به روایات دسته اول می‌پردازیم و اینکه این روایات ما را به چه نتایجی می‌رسانند و چه پیش‌فرض‌ها یا گرایش‌هایی در میان راویان مبنای چنین روایاتی را تشکیل می‌دهند. اول آنکه شهرت فتح نهاوند، در میان راویان، به « ‌فتح‌الفتوح» از آن‌رو است که به موجب روایت آنها، پس از این فتح، پیشروی اعراب در سراسر سرزمین ایران تقریبا بدون مانعی ادامه یافت چنان‌که بیشتر بلاد ایران در زمان حیات عمر به‌دست مسلمین گشوده شد. برای مثال ابن اعثم فتح همه سرزمین ایران به جز خراسان و سیستان و مرگ یزدگرد را در زمان عمر پایان یافته می‌داند. در‌ اینجا می‌توان رد ‌روایات سیف ‌‌بن عمر را که «‌زیاده یکنواخت و تا حدی ساختگی به‌نظر می‌آید» دید.

در این مورد طبری خود می‌گوید که عمر وقتی دید یزدگرد هر ساله جنگی تازه تدارک می‌بیند و سپاهی نو مجهز می‌کند، برای آنکه شاه ساسانی را یکباره از خیال حمله و مقاومت منصرف کند، دسته‌هایی از اعراب کوفه و بصره را به تسخیر شهرهای ایران گماشت و برای هریک از سرداران بصره و کوفه لوایی بست و او را به فتح ولایتی گماشت. از میان آنها گروهی از اهل بصره را به اشغال «فارس و کرمان و اصفهان» فرستاد و بعضی از کوفیان را به‌سوی «اصفهان و آذربایجان و ری» روانه کرد.

نتیجه آنکه روایت اول که فاصله‌ای میان پایان جنگ نهاوند و ادامه فتوحات در جبال قائل نیست، مستلزم پذیرش این نظریه و البته تاییدکننده آن است که اعراب بعد از جنگ نهاوند به منظور گرفتن فرصت تجدید قوا از دشمن و حفظ ابتکار عمل جنگ در دست خود به حمله‌ای همه‌جانبه برای تصرف شهرهای جبال دست زدند و در این کار به سهولت پیش رفته و با حداقل موانع روبه‌رو شدند. یزدگرد هم غافلگیر شده و از کرمان به شمال شرقی می‌گریزد و به این صورت احتمال شکل‌گیری مقاومتی متشکل را در این نواحی، بعد از جنگ نهاوند از بین می‌برند. این نظریه به‌ویژه در روایات طبری که به جای روایت سیف‌ بن‌عمر، سال 21ﻫ را برای فتح نهاوند می‌پذیرد، با بیان انگیزه عمر برای این کار به شکلی منسجم درآمده و تایید می‌شود.

اما چنان‌که پیش‌تر آمد زرین‌کوب یادآور می‌‌شود که مبنای چنین نظری، روایات اهل کوفه و به‌طور مشخصی سیف بن عمر است و اینکه روایاتش «زیاده یکنواخت و تا حدی ساختگی» به‌نظر می‌رسد و به اعراب کوفه بیش از اهل بصره توجه و علاقه نشان می‌دهد و مایل است که بیشتر فتح‌ها را به‌دست کوفیان یا حداقل به کمک آنها بداند. گذشته از اینها اغلب در توالی و ترتیب جنگ‌ها هم اشکالاتی وجود دارد و «این نکته نیز که عمر‌بن‌خطاب خود برای هریک از سرداران خویش لوایی بسته باشد و هرکس را به گشودن ولایتی خاص نامزد کرده باشد، خالی از مبالغه به‌نظر نمی‌آید.»  اما روایت دوم ما را به نتایجی کاملا متفاوت می‌رساند و در ارتباط با آن به نظریه‌ای دیگر در مورد فتح نهاوند و چگونگی ادامه فتوحات پس از جنگ نیازمندیم که بتواند به روشنی فاصله زمانی‌ای را که در این روایت میان پیروزی اعراب در نهاوند و ادامه فتوحاتشان در جبهه غربی به سمت مرکز ایران مشاهده می‌شود  توجیه کند، نظریه‌ای که البته خود از نتایج این روایت به‌دست می‌آید.

- بخشی از یک مقاله به قلم محمدتقی مشکوریان، علی جعفری