گفت و گو از: فرزانه صدقی
حتی در تصورش هم نمی‌گنجید مصرف گیاه دارویی و طبیعی هم عارضه‌ای به همراه داشته باشد. چندی پیش به پیشنهاد یکی از دوستانش برای درمان و مداوای بیماری‌اش به عطاری رفته و گیاهی علفی خریده بود.
او نه تنها در مصرف این گیاه بیش از اندازه افراط کرده بود بلکه بدون هیچ تحقیق و کسب آگاهی، خود سرانه مصرف آن را آغاز کرده بود. شانس با او یار بود که خیلی زود پی به اشتباهش برده بود.
این سناریو بارها و بارها در کشورمان در حال اجراست. سناریویی که گاهی پایان خوشی به همراه ندارد و می‌تواند فرد را با عوارض زیاد به کام مرگ بکشاند.
اهمیت این مساله و واکاویی بیشتر آن بهانه‌ای شد تا گفت‌و‌گویی با پروفسور عباس حاجی آخوندی، استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران و مدیر دپارتمان فارماکوگنوزی و رییس مرکز تحقیقات گیاهان دارویی دانشگاه علوم پزشکی تهران انجام دهیم که در ادامه آن را می‌خوانید.
پروفسور عباس حاجی آخوندی، اسفند سال 1338 در دماوند زاده شده است. او تحصیلات دوره ابتدایی اش را در دبستان خلیفی، دوره راهنمایی اش را در مدرسه سوزنچی کاشان و دوره دبیرستان را در دبیرستان امام خمینی(ره)؛ دبیرستان کورش کبیر سابق به پایان رسانده است.
شرکت در دوره‌های مختلف آموزشی مذهبی، عقیدتی و سیاسی با افتخار بهره گیری از اساتید بزرگواری نظیر استاد شهید مرتضی مطهری و آقایان آیت الله مهدوی کنی، استاد عسگراولادی، استاد رضا اصفهانی، حجتی کرمانی و...، ارتباط با مجامع و تشکل‌های مبارزاتی و فرهنگ در دماوند، از جمله فعالیت‌های او پیش از ورود به دانشگاه است.
او سال 1357 پس از قبولی در کنکور سراسری، به دانشگاه تهران در رشته داورسازی ورود پیدا کرد. سال 1369 نیز برای گذراندن دوره دکترای تخصصی و PHD در رشته داروسازی از گیاهان و منابع طبیعی به فرانسه اعزام شد. او سال 1373 پس از مراجعت به ایران با دانشگاه علوم پزشکی تهران آغاز به همکاری کرد.
حضور نزدیک به نیم قرن او در حوزه علمی و فناوری در سطوح مختلف مدیریتی، صنعتی و دانشگاهی باعث تجمیع تجارب گرانقدرش شده است که می‌تواند به توسعه و مدیریت هوشمند مبتنی بر تجربه دانشگاه و صنعت حوزه سلامت به شکل شایسته کمک کند.
رئیس مرکز تحقیقات گیاهان دارویی(از 1382 تا کنون)، قائم مقام معاونت غذا و دارو و مدیر کل امور غذا و محصولات بهداشتی و آرایشی وزارت بهداشت (1384 تا 1386)، دبیر ستاد کشوری گیاهان دارویی و طب ایرانی در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری( از 1387 تا 1390)، معاون فرهنگی و پژوهشی شورای عالی انقلاب فرهنگی(از 1374 تا 1382)، رئیس موسسه گیاهان دارویی ایران( از 1373 تا 1385)، رئیس سازمان غذا و دارو و معاون غذا و دارو وزارت
بهداشت، درمان و آموزش پزشکی( از فروردین 1392 تا شهریور 1392)، مشاور وزیر و دبیر ستاد طب سنتی، مکمل و صنایع گیاهان دارویی وزارت بهداشت (از 1386 تا 1392)، معاون پایش، ارزیابی و نظارت ستاد راهبری نقشه جامع علمی کشور( از 1393 تاکنون)، مشاور حوزه سلامت و دارو و غذای کمیسیون اصل نود مجلس شورای اسلامی( از 1393 تا 1396)، عضو کمیسیون‌های تشخیص و داوری پزشکی قانونی( از سال 1376 تا کنون)، عضو منتخب وزیر در
کمیته ارزشیابی و ارتقای داروسازی کشور( از 1384 تاکنون)، عضو شورای راهبری نقشه جامع علمی کشور( از 1392 تاکنون)، مشاور شورای عالی انقلاب فرهنگی و عضو کمیسیون‌های آموزش عالی، سبک زندگی و امور نخبه گان شورا عالی( از 1373 تا کنون)، رئیس کمیسیون آینده پژوهی تحولات علمی و فرهنگی شورای عالی انقلاب فرهنگی(از 1389 تا 1393)، عضو شورای مرکزی بسیج جامعه پزشکی کشور( از 1386 تاکنون)، مدیر دپارتمان داروهای گیاهی
و طبیعی دانشگاه علوم پزشکی تهران (از سال 1381 تاکنون)، عضو شورای بررسی و تدوین داروهای دامپزشکی کشور( از 1391 تا کنون)، عضو کار گروه تنقیح قوانین حوزه سلامت مجلس شورای اسلامی (از 1393 تا 1395)، عضو هیات امنای انستیتو پاستور (از 1384 تا 1396) از جمله دستاوردهای علمی و پژوهشی او طی چند دهه فعالیتش در این عرصه است.
ابداع و ساخت وکسب پروانه بیش از ده داروی جدید برای اولین بار از منابع گیاهی، تالیف و گردآوری 8 کتاب علمی و مرجع، ارایه بیش از 70 مقاله پژوهشی در مجلات علمی و پژوهشی معتبر داخلی، ارایه بیش از 90 مقاله علمی و پژوهشی در مجله‌های معتبر بین المللی، ارایه بیش از 100 مقاله به سمینارها و کنکره‌های جهانی و شرکت در کنگره‌ها با ماموریت علمی در بیش از 30 کشور جهان از دیگر دستاوردهای او به حساب می‌آید.
در حال حاضر محبوب‌ترین گیاهان دارویی نزد شما کدام‌ها هستند؟
گیاهان دارویی جلوه‌ای از رحمت و مهربانی خداوند متعال هستند و همگی آنها زیبا و جذابند و از لحاظ غذایی و سلامتی برای زندگی بشر و جانوران و پرندگان نقش مهمی دارند. همچنین این گیاهان نمود هنر و جلوه کمال در خلقت هستند. همه این گیاهان به انسان کمک می‌کنند با آرامش و احساس بهتر و امکانات بیشتر روی زمین زندگی برتری داشته باشد.
هرچند تمام این گیاهان ارزنده هستند اما برخی از آنها به علت خواص دارویی و شناسایی بهتر مواد اولیه شان مشهورتر بوده و امروزه فرآورده‌های دارویی خوبی از آنها استخراج می‌شود. مثلا از گیاه آویشن با نام علمی Thymus vulgaris یا Zataria multiflora (آویشن شیرازی) ده‌ها دارو و فرمولاسیون مختلف به شکل شربت، قرص و فرآورده‌های دارویی پر مصرف درست شده
که کمک زیادی به نظام سلامت می‌کند یا از گیاهی مانند تاکسوس- باکاتا (سرخدار)، فرآورده‌های معروف ضد سرطان با ساختار تاکسوئیدی گرفته می‌شود. خاصیت ضد سرطانی این گیاه باعث شده تا علاقه زیادی به این گیاه به وجود بیاید.
گل محمدی (Rosa damascene) نیز به علت عطر، بو و زیبایی از محبوبیت ویژه‌ای در نزد مردم برخوردار است. این گیاه حتی در محیط کشت روح انسان را پرورش داده و فضا را عطرآگین و سلامت بخش می‌کند. عرقیات و اسانس آن نیز صادراتی بوده و مشتریان خوبی دارد.
زعفران یکی دیگر از گیاهان محبوب ایرانی است که منبع درآمدی بسیار خوبی را برای کشور فراهم کرده است. این گل زیبا به عنوان گرانترین رویدنی، برکت الهی برای ایرانی‌ها به حساب می‌آید. هم‌اکنون سهم زغفران ایرانی در بازار جهانی 95 درصد است.
در حال حاضر اگر صادرات گیاهان دارویی ما 150 میلیون دلار باشد، دو سوم یا بیشتر آن مربوط به زعفران است. زعفران اثرهای بسیار خوبی روی سلامت دارد به همین دلیل هم‌اکنون فرآورده‌های مختلفی از این گیاه تهیه می‌شود. اگر ما بتوانیم زعفران را به شکل فرآوری شده و با ایجاد برندهای مناسب بفروشیم یک منبع بسیار بزرگ ارزی برایمان ایجاد خواهد کرد.
چرا شناخت گیاهان دارویی از اهمیت زیادی برخوردار هستند؟
آنچه تاکنون از در مورد گیاهان به لحاظ شیمی و مواد موجود در آنها و اثرهای مواد خالص یا عصاره آنها مطالعه و در عالم علم شناخته شده نسبت به عالم بزرگ گیاهان کمتر از سی در صد است. با این وجود هم اکنون بسیاری از بیماری‌ها را می‌توان با گیاهان و فرآورده‌های گیاهی و مولکول‌های جدا شده از گیاهان ساماندهی کرد.
مثلا از خشخاش می‌توان مرفین استخراج کرد. مرفین مولکول گیاهی بسیار فعالی است که احساس درد را کاهش می‌دهد. خاصیت ضد درد آن اصلا قابل مقایسه با آسپرین و ژلوفن و ایبوپروفن و دیکلوفناک نیست. امروزه یکی از داروهای ضد درد مورد استفاده بیمارستان‌ها برای تسکین درد بیماری‌های سخت، مرفین است.
مثلا بیماری که از شدت درد در معرض مرگ است و با مرفین نجات پیدا می‌کند، تزریق دگزامتازون برایش فایده‌ای ندارد. مولکول گیاهی مانند کدئین نیز که از همین گیاه به دست می‌آید نیز بسیار راحت کار نرم کنندگی سینه را انجام می‌دهد . مولکولی مانند1 و8 سینئول (اکالیپتول) نیز از اکالیپتوس به دست می‌آید.
اکالیپتول می‌تواند مجاری تنفسی را باز کند. ممکن است در آینده مولکول دیگری هم پیدا بشود که یک و چهار سینئول باشد. موادی مانند تیمول، آتروپین، وین کریستین، تاکسول، افدرین و ... هم مثال‌های دیگری از مولکول‌های فعال زیستی طبیعی در خدمت سلامت بشر محسوب می‌شوند
که بعضی از آنها ممکن سنتزی نیز ساخته شده باشند بنابراین همه محصول‌ها ( در سطح مولکولی و عصاره فعال گیاه) می‌تواند سبب ارتقای سلامت بشود و یقینا توسعه تحقیقات علمی و فناوری بدین سبب مهم است. گیاهان از سه منظرغذایی، مکمل و دارویی (مولکول‌های طبیعی دارویی) اهمیت دارند.
هم اکنون فناوری جدا سازی مولکول و بدست آوردن جسم خالص و فرموله کردن دارویی آن به صورت پیشرفته در ایران نیز وجود دارد. تقریبا 20 تا 30 درصد داروهای گیاهی ثبت شده ایران بر مبنای مولکولی، 30 تا 40 درصد بر مبنای عصاره و مابقی به صورت مجموعه داروهای گیاهی هستند. تولید این داروها قوانین سخت گیرانه دارد و باید بتواند تمام استانداردها و تست‌های دارویی را جوابگو باشد.
اگر زمانی خودتان دچار کسالتی مانند سرماخوردگی پیدا کنید، ترجیح می‌دهید از گیاهان دارویی یا شیمیایی استفاده کنید؟
من در نظام سلامت فردی‌ام هم از داروهای گیاهی وهم از داروهای شیمیایی استفاده می‌کنم. داروهای شیمیایی، داروهایی نیستند که مقابل داروهای گیاهی باشند. از آنجایی که با خالص سازی مواد طبیعی و تعیین ساختار مولکولی آشنا هستم، می‌دانم که یک مولکول ممکن است ساختار شیمیایی یا گیاهی داشته باشد اما هر دو مولکول هستند.
یک ساختار شیمیایی متشکل از اتم‌های نیتروژن، اکسیژن، هیدروژن، کربن و ... است که کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند. شکل کنار هم قرار گرفتن این مولکول‌ها به بی‌نهایت می‌رسد و اثر زیستی یا خاصیت هر مولکول نیز به شکل و اندازه آن بستگی دارد و اینکه فعالیت هر ماده را منوط به طبیعی یا گیاهی یا شیمیایی بودن آن بدانیم یک نظر مطلقا غیر علمی است.
به عنوان مثال مولکول‌های دارای ساختار منتان اثر ضد نفخ و فنل‌ها اثر ضد میکروبی دارند. این طور نیست که این اثرها مشروط به طبیعی یا صناعی بودن باشد. در این بین ممکن است یک مولکول مانند تیمول( ترکیب شیمیایی فنولی که خاصیت ضد باکتریایی دارد) یا مولکول‌های ارزشمند شیمیایی مانند تاکسان‌ها شناسایی شود؛ هم اکنون بشر تاکسان‌های ضد سرطان خوبی را شناسایی و به عنوان دارو از آنها استفاده می‌کند که منبع آن برگ یا پوست درخت سرخدار است.
بهترین داروی گیاهی برای تسکین دردهای عضلانی، کوفتگی‌ها، روماتیسم و آرتریت چیست؟
منشاء متداولترین ضد درد حال حاضر همان مولکول سالیسیلیک اسید از درخت بید است. در کنار آسپرین امروزه معمولا برای مقابله با درد به مسکنی مانند پاراستامول( استامینوفن) روی می‌آورند.
مسکنی که بدن را به سرعت به آرامش حاصل از فقدان درد باز می‌گرداند اما درد فقط یک علامت و حاکی از وجود یک مشکل است. عضلات کشیده شده و تاندون‌های تحت فشار قرار گرفته برای ترمیم شدن نیاز به محدودیت حرکت دارند و درد به ما یادآوری می‌کند که حرکت‌ها آنها را محدود کنیم.
داروهای گیاهی کاری بیش از برطرف کردن درد هم می‌کنند؛ کلا برای دردهای مختلف محصول‌های خوبی به شکل خوراکی یا لوکال توسط صنایع و کارخانه‌های دارویی فرموله و به بازار ارایه می‌شود. از انواع فلفل، گل میخک، رزماری، بید، روغن سیاه دانه، بابونه، آرنیکا و همیشه بهار و ... در ایران و جهان فرآورده‌های مناسبی با اثر ضد درد و ضد کوفتگی و التهاب وجود دارد.
همچنین برای دردها و درمان آرتریت و روماتیسم از ترکیب فرکشن‌های فعال چند گیاه یا یک گیاه مانند آووکا، سویا، عروس چمنزار و ...محصول‌های پر مصرفی ساخته می‌شود. در ایران محصول پیازیدین ساخت کارخانه رازک محصول مناسب و پر مصرف است.
تجویز داروی گیاهی شما برای سردردها و میگرن‌ها چیست؟
سردرد بیماری نیست بلکه نشانه یک بیماری است مثلا سردردهای تنشی به گیاهان دارویی آرام بخش پاسخ می‌دهد اما باقی ماندن سردرد ممکن است حاکی از نیاز به استراحت، تکنیک‌های دفع تنش یا حتی تجدید نظر در شیوه زندگی باشد.
سردردهای پدید آمده از آبریزش مخاطی یا سینوزیت معمولا با داروهای گیاهی مانند مشتقات سینه ال به ویژه اوکالیپتول یا گیاهان دارویی ضد احتقان مانند اسانس یا بخور برگ اوکالیپتوس درمان و به کمک هوای تازه و رژیم غذایی عاری از غذاهای مولد مخاط، مانند محصول‌های لبنی، بهبود پیدا می‌کنند.
سپرک و سنبل طبی بهترین داروی گیاهی برای سردردهای تنشی هستند. همچنین ممکن است علت انقباض عضلات گردن در نتیجه تنش عصبی باشد و این نوع سر درد با شل شدن عضلات کاهش پیدا کند. سردردهای میگرن نیز ممکن است مربوط به حساسیت غذایی، آلاینده‌ها، قاعدگی یا استرس باشد.
میگرن‌های داغ معمولا با انقباض عروق خونی همراهند. این نوع میگرن را می‌توان با استفاده از کیسه یخ و داروی خنک کننده بهبود بخشید. میگرن‌های سرد مربوط به اتساع عروق خونی نیز به قراردادن حوله داغ روی پیشانی و مصرف گیاهان گرم کننده و محرک پاسخ می‌دهند.
برخی از زنان در می‌یابند که بروز میگرن با عادت ماهانه آنان ارتباط دارد و گیاهان دارویی هورمونی ممکن است در این مورد مفید باشند. گیاهانی مانند یاسمن زرد، اسطوخودوس و مخلصه برای رفع سردردهای میگرنی مفید هستند. همچنین داروهای گوارشی، مخصوصا گیاهان تصفیه کننده مانند غافث هم در رفع سر درد موثرند.
آیا بیماری‌های عفونی نیز با گیاهان دارویی قابل درمان هستند؟
ساماندهی و درمان بیماری‌های عفونی با تقویت سیستم ایمنی یا با مصرف محصول‌های آنتی میکروبیال انجام می‌گیرد. داروهای گیاهی فراوانی به عنوان ایمنوکر یا ایمنومودولار اکنون در دنیا وجود دارد. در ایران داروی آیمود به عنوان یک تقوت کننده سیستم ایمنی قوی حتی در درمان عوارض ویروس ایدز (مختل کردن شدید سیستم ایمنی) بسیار موثر است.
همچنین در بازار دارویی کشورهای مختلف دنیا و ایران محصولات مکمل دارویی به اثر تقویت سیستم ایمنی شناخته و مصرف می‌شوند. در بخش مبارزه با میکروب یا ویروس بیماری‌زا هم مولکول‌های قوی و جالب توجه گیاهی و محصول‌های موثر گیاهی تاکنون شناسایی و عرضه شده‌اند.
اثر موادی مانند ترپن‌های از قبیل کارواکرول، تیمول و اوکالیپتول فنیل پروپانوئیدها از قبیل اوژنول و آنتول و الکالوئیدهای گروه ایندول در تحقیقات برون تنی و بالینی تایید شده است. بسیاری از گیاهان که به طور سنتی برای مبارزه با عفونت‌ها به کار می‌روند اکنون به عنوان آنتی بیوتیک مناسب یا محرک‌های سیستم ایمنی شناسایی شده‌اند.
برخلاف آنتی بیوتیک‌های وسیع الطیف رایج، بعضی از این مواد گیاهی به طور اختصاصی به میکروب مشخص حمله می‌کنند و به همین دلیل تاثیر مضر کمتری بر باکتری‌های مفید دستگاه گوارش دارند. گیاهان دارویی مانند نعناع، اویشن، درمنه، زنجبیل، اسپند و آنجلیکا و سرخارگل و ...می‌توانند در این موضوع کمک کننده خوبی با مکانیزم‌های مختلف باشند.
آیا درمان بیماری‌های اختلال‌های عصبی مانند اضطراب، ترس، افسردگی، بی‌خوابی و بیقراری نیز با گیاهان دارویی امکان پذیر است؟
در دیدگاه پزشکی کل گرا به نیازهای جسم و روح با هم توجه می‌شود، مخصوصا در هر حالتی که عنوان« عصبی» به آن اطلاق شود، تظاهرهای جسمی اختلال‌های عصبی ممکن است به صورت بی‌خوابی، تپش قلب یا سر درد بروز کند و جنبه‌های احساسی آن عبارتند از تحریک‌پذیری، افسردگی، احساس گناه یا خشم، فقدان عزم اراده یا احساس پوچی نشانگر یک اختلال عصبی یا خلاء معنوی است.
مولکول‌های طبیعی و گیاهان دارویی در هر سه سطح موثرند. در این مورد گل شاه پسند با خاصیت نیرو بخش، آرام کننده و مقوی کبد مثال خوبی است. در حال حاضر اضطراب و تنش عصبی یکی از اختلال‌های مهم عصبی است. اغلب تنش‌های بیش از حد در زندگی منجر به انواع ناراحتی‌ها می‌شوند اما همیشه نمی‌تواند ارتباط میان ناراحتی‌ها و تنش‌های قبلی را به راحتی دریافت.
ناتوانی در رفع تنش، نداشتن ثبات عاطفی، تمایل به گریستن یا عصبانیت بی‌دلیل، سر درد و بی‌خوابی از جمله مهمترین علایم این بیماری به حساب می‌آیند. گیاهانی مانند شقایق نعمانی، سپرک و سنبل طبی و زیرفون و گل شاه پسند بهترین راه درمانی برای تخفیف این بیماری هستند.
تپش قلب، احساس ترس شدید، احساس وقوع فاجعه در آینده نزدیک از جمله مهمترین علایم تشویش و اضطراب عصبی است که با گیاهان دارویی مانند نارنج، گل حنا، شفت و گل سرخ دمشقی بهبود پیدا کند. افسردگی نیز از دیگر اختلال‌های شایع عصبی است.
این بیماری نیز با علایمی مانند احساس بیچارگی، ناتوانی در تمرکز، فقدان علاقه به زمان حال، حالت سکوت و انزوا طلبی، اشکال در کار دستگاه گوارش و یبوست همراه باشد. گیاهانی مانند گل ساعتی یا پسیون فلور، یولاف، جو دو سر، گاو زبان و ریحان برای درمان این بیماری مفید هستند.
بی‌خوابی نیز ممکن است به علت هیجان بیش از حد، اضطراب و نگرانی یا به علت جسمی به وجود بیاید. ناتوانی در خوابیدن، بیداری مکرر در طول شب، بیقراری، خواب‌های آکنده از رویای واضح از جمله علایم این بیماری است. گیاهانی مانند کوکنار، رازک، کاهوی وحشی و گل ساعتی برای درمان این بیماری مفیدند.
گیاهانی مانند برنجاسف، بابون، قدح مریم، اسطوخودوس، بادرنجبویه و والرین نیز برای درمان بیقراری مفید هستند.
آیا زنان باردار می‌توانند در حین بارداری از گیاهان دارویی استفاده کنند؟
نسل‌ها است که گیاهان دارویی تنها راه کاهش ناراحتی‌های دوران بارداری و رنج زایمان در زنان بوده‌اند. اگرچه امروزه ما در مصرف گیاهان دارویی در دوران بارداری بیشتر احتیاط می‌کنیم اما هنوز هم این گیاهان نقش مهمی دارند زیرا به راحتی می‌توان آنها را جایگزین داروهای مضر شیمیایی معمول کرد.
مثلا گردو، یک ملین ملایم و مناسب این دوران است. چای، گزنه، شاهی یا برگ بابا آدم به رفع کم خونی کمک می‌کنند. در حالی که پودر نارون یا ریشه گل ختمی در رفع ترش کردن و سوزش سر دل موثر است. برای درمان تهوع صبحگاهی ویژه این دوران از گیاهان دارویی مختلف به ویژه زنجبیل می‌توان استفاده کرد.
بعضی‌ها تصور می‌کنند گیاهان دارویی به علت خاصیت گیاهی‌شان عوارضی به همراه ندارند به همین دلیل مانند نقل و نبات از آنها استفاده می‌کنند، آیا واقعا گیاهان دارویی بدون عارضه هستند؟
خیر هر گیاه دارویی نیز ممکن است عوارضی به همراه داشته باشد. مثلا برخی از گیاهان دارویی برای برخی از زنان باردار و بیماران خاص همراه با عوارض است بنابراین اطمینان از اینکه گیاهان دارویی کاملا بی ضرر هستند بزرگترین اشتباه به حساب می‌آید.
مصرف هر گیاه دارویی همراه با برخی احتیاط‌ها و تداخل‌هایی دارویی است که در کتاب راهنمای کاربردی گیاهان دارویی به تفصیل شرح داده‌ام.
در این بین داروخانه‌های گیاهی می‌توانند برای کاهش این عوارض نقش موثری داشته باشند، اینطور نیست؟
بله. داروخانه‌های گیاهی یا عطاری‌ها می‌توانند به سلامت جامعه کمک زیادی کنند به شرط اینکه آموزش‌های لازم را ببینند، به رسمیت شناخته شوند، علم‌شان را ارتقا دهند و تسهیلات پیشرفت و توسعه کاری برای آنها فراهم شود تا بتوانند خدمات واقعی و خوبی را به مردم ارایه دهند.
همچنین باید فعالیت عطاری‌ها کنترل و نظارت بشود و با عطاری‌هایی که بدون داشتن علم و توانمندی‌های لازم کاری را انجام می‌دهند، برخورد شود. متاسفانه عطاری‌ها اکنون به حال خود رها شده‌اند و بسیاری از مردم جامعه نسبت به اعمال و فعالیت برخی از آنها گلایه و شکایت دارند.
هر صنفی اگر رها شود اعمال بدش بیشتر از اعمال خوبش خواهد شد اما اگر مورد احترام قرار بگیرند و از نظر آموزشی تقویت شوند و از آنها خواسته شود در یک محیط تعریف شده و استاندارد فعالیتشان را ادامه دهند،
حتما استقبال خواهد کرد. ممکن است تنها دو تا سه درصد از افراد این صنف اقدام به این کار نکنند. در مقابل هفت و هشت درصد علاقمند وجود دارد که شخصا بدون حمایت وزارت بهداشت به دنبال کارهای گیاهان دارویی و عرضه آنها به صورت علمی رفته‌اند. سیستم نظارتی هم با بقیه افراد این صنف کاری ندارند و آنها نیز به دنبال کار علمی و تخصصی برتر نرفته‌اند.
هم اکنون سهم ایران در تولید گیاهان دارویی چقدر است؟
خوشبختانه تنوع نباتی ایران به دلیل تنوع آب و هوایی بسیار زیاد است. اقلیم آب و هوایی متفاوت ایران باعث شده است که تنها میزان گیاهان دارویی، به اندازه کل تنوع داروهای گیاهی اروپا باشد. امروزه بازار گیاهان دارویی در دنیا کمی بیش از صد میلیارد دلار است و سهم داروی گیاهی و گیاهان دارویی خیلی شفاف نیست چرا که بخش بزرگی توسط نظام عطاری انجام می‌شود که به لحاظ آماری از آنها اطلاع کاملی در دسترس نیست.
با این وجود در مجموع برآورد چهار هزار میلیارد تومان برای این حوزه می‌تواند وجود داشته باشد. مردم در نظام غذایی‌شان به طور گسترده از گیاهان دارویی مصرف می‌کنند بنابراین می‌بینیم به اندازه داروخانه‌ها و شاید هم بیشتر، عطاری در کشور وجود دارد.
این امر نشان می‌دهد مردم استقبال زیادی از گیاهان دارویی دارند. ما باید از این موضوع استقبال و بازار را به سمت بازار علمی خوب هدایت کنیم و بخشی را که مربوط به فرآورده‌های دارویی گیاهی است را به عنوان داروی گیاهی یا کمک دارو به بازار عرضه کنیم.
شکر خدا در دو دهه اخیر با دستور و توجه مقام معظم رهبری به بحث گیاهان دارویی و طب سنتی و نقش ارزنده و بسیار خوب آن در زمینه سلامت، اقتصاد و ایجاد اشتغال و ابلاغ این دستور به صورت مکتوب به رییس جمهور، ستاد کشوری گیاهان دارویی و طب سنتی برای توسعه صنایع و خدمات گیاهان دارویی ایجاد و کم کم از پیشرفت علمی و کاربردی داروهای گیاهی و فرآورده‌های طبیعی حمایت شد.
شاید دو دهه قبل تعداد گیاهان دارویی ما انگشت شمار بود اما اکنون بیش از چند هزار رسیده است. چه بسا بسیاری از برندهای این داروهای گیاهی قابل رقابت با داروهای شیمیایی است. مثلا داروی« فیگ لاکس» یا «سی لاکس» که همه مانند نقل و نبات مصرف می‌کنند و پزشکان نیز برای مشکل‌های انسداد گوارشی یا به قول طب سنتی خشکی مزاج تجویز می‌کنند بر پایه گیاهان دارویی ساخته شده است.
همچنین ما موفق به ساخت گیاه دارویی برای تقویت سیستم اعصاب و عمومی بدن از زعفران شده‌ایم. برخی برندهای داروهای گیاهی ما حتی از کشورهای سوئیس، مالزی، هند و .. تاییدیه گرفته‌اند. این امر نشان می‌دهد گیاهان دارویی ضمن ورود به بازار داخلی و تامین سلامت مردم، منجر به اشتغال، ارز آوری و تولید ثروت شده‌اند.
هرچند ثبت فرآورده از صادرات آن سخت است اما راه بسیار بزرگ و گسترده‌ای پیش روی ما قرار دارد و امید می‌رود بتوانیم در این زمینه دستاوردهای بیشتر و بهتری به دست بیاوریم.
در پایان گذشته، آینده و حال علوم و فناوری‌های دارویی را در دنیا و ایران چگونه مقایسه می‌کنید؟
بخش دارویی در قرن گذشته سریعا رشد کرد به حدی که ارزش شرکت‌های دارویی در دهه سوم و چهارم قرن بیستم هزار برابر شد. در جوامع مختلف ارزش مصرف سرانه فرآورده‌های سلامت نسبت مستقیم با جی دی پی نشان داده است. در کشور ایران به لحاظ آموزشی ما کمتر از ده دانشکده داروسازی داشتیم و فاقد مراکز پژوهشی، فناوری و راهبردی قابل توجه بودیم.
از نظر کیفیت هم هدف نهایی در آموزش داروسازی به اخذ دکتری داروسازی ختم می‌شد و هیچ دوره تخصصی و PHD در ایران وجود نداشت. به لحاظ تحقیقاتی نیز خروجی اندک پژوهش‌های دانشکده‌ها در انتهای دوره پنجاه ساله منجر به تولید کمتر از یک دهم درصد مستندات علمی علوم دارویی جهان توسط کشور ما شده بود. در فناوری و نوآوری مشوق و فضای رشدی وجود نداشت و دانشکده‌های سنتی اساسا از مراکز صنعتی دور بودند.
در صنعت داروسازی با توجه به حضور شرکت‌های دارویی مشهور در کشور روند خوبی وجود داشت که مالکیت و همه ارکان علمی و فناوری آنها متعلق به کشورهای خارجی و عمدتا غربی بود.
با پیروزی انقلاب اسلامی و به ویژه پس از پایان جنگ تحمیلی شراره‌های پیشرفت همه جانبه کمی و کیفی حوزه سلامت شروع شد به حدی که در وضعیت کنونی ما در همه ابعاد مرتبط با علوم دارویی پیشرفت شگرف و قابل توجه چندین برابری داشته‌ایم. دانشکده‌های داروسازی حدود سیصد در صد رشد کمی داشتند و مرکز تحقیقات، قطب‌های دانش و فناوری، مراکز رشد علوم دارویی، شهرک‌های علمی و بالاخره شرکت‌های دانش بنیان همه از ثمرات آن شراره‌های خیزش شگرف و ارتقای همه جانبه بود.
اکنون اکثر دوره‌های تخصصی و فوق تخصصی علوم دارویی در کشور برنامه ریزی و اجرا شده است. درسالیان اخیر هم شاهد رشد قابل توجه تعداد دانشجویان خارجی بودیم که برای گذراندن دوره‌های مختلف علوم دارویی به ایران آمده‌اند و از این نظر به نوعی موازنه مثبت به نفع کشور تحقق یافته است.
اکنون در حوزه علوم دارویی حجم بازار داروهای کلاسیک جهان کمی بیش از هزار میلیارد دلار و داروی بایوتک با شیب تند پیشرفت دارای حجم بازاری به لحاظ قیمت سیصد میلیارد دلاری است. این آمار برای داروهای گیاهی و طبیعی کمی بیش از صد میلیارد دلار است.
طی سال‌های اخیر از این حجم بازار سهم ایران در داروهای«های‌تک» و شیمیایی حدود چهار میلیارد دلار و در داروهای گیاهی و گیاهان دارویی هم کمتر از نیم میلیارد دلار بوده است و از این نظر انتظار داشتن نقش بین المللی مهمتری از داروسازی کشور و رسیدن به سهم از بازار قابل توجه تری از این فناوری پر ارزش جهانی توسط ایران منطقی به نظر می‌رسد.
همچنین ارزش یا قیمت شرکت‌های فعال در بخش دارویی در جهان بیش از پنج تریلیون دلار است که یکی از بزرگترین بخش‌های تجاری در جهان است. در بخش داروهای مرتبط با بیماری‌های خاص از سال 2000 تا 2017 ارزش بازار محصولات 13 برابر شده است اما در مورد آینده داروسازی که تحولات پیش رو شگرف و موجب حیرت خواهد شد.
در آینده ارزش بازار دارویی بر اساس پیش‌بینی مراکز معتبر آینده پژوهی تا سال 2050 به سه برابر ارزش فعلی خواهد رسید و همچنین ابزار زنجیره تامین دارو بسیار متفاوت از وضعیت فعلی خواهد بود.
داروسازی بسیار متاثر از علوم و فناوری‌های نوین و خط شکن مانند تری دی پرینت و فور دی پرینت خواهد شد و فناوری‌های مانند ژنومیکس، ژنتیک، ای تی، نانو بایو، علوم شناختی و کشت بافت و میکرو فلویید و .. نقش بارزی در انقلاب نوین صنعت دارویی خواهند داشت.
این مجموعه در صنایع داروسازی یک دگرگونی بزرگ ایجاد خواهد کرد. نوآوری در کنترل و درمان التهاب در بیماری‌های مختلف و گروه داروهای پپتیدی و نوکلئک اسیدها صنعت داروها را به شدت تغییر خواهد داد. چنانچه کنترل التهاب با نوآوری‌های دارویی می‌تواند کاهش چشمگیری در مرگ و میر ناشی از سرطان و بیماری‌های قلبی و عروقی ایجاد کند.
این در حالی است که سلول درمانی در حال تبدیل شدن به مسیر اصلی صنعت دارو است. در بخش آی تی و الکتروسیوتیکال و مکاسیونیک و داروهای کاشتنی بخش و توانمندی درمان را دو باره تعریف خواهند کرد. غفلت از این فناوری‌ها و اهتمام نکردن به آنها به وسیله تحول بزرگ در سیاست‌ها، آموزش و پژوهش موجب ضربه اساسی به این صنعت مهم راهبردی در حوزه سلامت و اقتصاد خواهد شد.
نجات علوم حوزه سلامت مانند بسیاری از موضوع‌های علمی، اقتصادی و راهبردی در هم افزایی خردمندان خوشه پرور کشور و قطع سلطه و سیطره اهرمنی خائنین خوشه چین‌های انقلاب اسلامی است. این مهم با انجام بلا تساهل و تسامح رهنمودهای امام و رهبری و همچنین قانون اساسی، سند جامع نقشه علمی کشور و اسناد بالا دستی محقق می‌شود.
با برنامه ریزی و حمایت از توانمندی نخبگان و محققان کشور و ایجاد فضای کسب و کار درست می‌توان به کمک تنوع آب و هوایی و گیاهان بومی ارزنده ایران برند سازی بزرگ و بین المللی بسیار توانمندی را ایجاد کنیم.
