معضلی بزرگ به نام قاچاق حیات‌وحش تجارت غیرقانونی حیات‌وحش عامل اصلی کاهش جمعیت بسیاری از گونه‌ها است. سود ناشی از تجارت جهانی حیات‌وحش بدون احتساب ماهیان خوراکی، بیش از 10 میلیارد دلار تخمین زده شده است. تجارت جهانی خز یکی از مثال‌های بارزی است که به واسطه‌‌ی آن گونه‌هایی مانند چین‌چیلا، ویکونیا یا شترچه ، شنگ بزرگ و تعداد زیادی از گونه‌های گربه‌سانان دستخوش کاهش جمعیت‌های خیلی جدی شده‌اند.
صید بی‌رویه پروانه‌ها توسط کلکسیون‌داران حشرات؛ برداشت بیش از اندازه ارکیده‌ها، کاکتوس‌ها و سایر گیاهان توسط باغبان‌های حرفه‌ای؛ جمع‌آوری نرم‌تنان دریایی بوسیله‌‌‌ی مجموعه‌داران صدف؛ صید گسترده ماهیان مناطق گرمسیری توسط علاقمندان و طرفداران آکواریوم‌ها تنها نمونه‌هایی چند از گروه‌های خاص جانوری و گیاهی هستند که به دلیل تقاضای زیاد بازارهای بین‌المللی وضعیت‌های جمعیتی نامتعادل و اغلب شکننده دارند.
چین‌چیلا یک پستاندار جونده آمریکای جنوبی است که موهای خاکستری و فوق‌العاده نرمی دارد. پوست این جانور یکی از گران‌ترین پوست‌های جهان محسوب می‌شود.
تجارت بدون‌مرز حیات‌وحش
حدود 11 سال پیش برآوردها نشان داد که 350 میلیون ماهی گرمسیری به ارزش یک میلیارد دلار در بازارهای آکواریوم سرتاسر جهان به فروش رسیده‌اند و البته این تعداد خیلی کم‌تر از آن مواردی است که طی مراحل جمع‌آوری یا حمل و نقل تلف می‌شوند. تجارت جهانی سایر حیوانات زنده نیز به همین شکل بزرگ و گسترده است: به طوری که هر ساله حدود 640 هزار خزنده و 4 میلیون پرنده در جهان به فروش می‌رسد.
هر ساله حدود 70 هزار نخستی‌سان به اقصی نقاط جهان صادر می‌شود که در این میان چین بزرگ‌ترین صادرکننده و ایالات متحده بزرگ‌ترین واردکننده است. به علاوه، هرساله میلیون‌ها نخستی‌سان مرده تنها به خاطر گوشت‌شان فروخته می‌شوند. نخستی‌سانان در بازارهای چین و آسیای جنوب شرقی به عنوان خوراک لوکس و در آفریقای مرکزی و غربی به عنوان مهم‌ترین منبع تامین‌کننده پروتئین مصرف می‌شوند.
ویکونیا یکی از دو شتر وحشی آمریکای جنوبی است که در توندراهای منطقه کوهستانی آندز زندگی می‌کند. این حیوان یکی از خویشاوندان نزدیک لاماها است. پشم ویکونیا بسیار گرانبهاست، سه سال زمان می‌برد تا موی این حیوان به حدی برسد که بتوانند آن را قیچی کنند و لازمه این‌کار صید آن از حیات‌وحش است.
در راستای تلاش برای ساماندهی و محدود کردن این نوع از تجارت، هم‌اکنون بسیاری از گونه‌ها که جمعیت آن‌ها درحال کاهش است، به عنوان گونه حمایت‌شده تحت پوشش کنوانسیون جهانی تجارت گونه‌های گیاهی و جانوری در خطر انقراض (سایتیس) قرار گرفته‌اند. گونه‌های ثبت‌شده در سایتس اغلب گونه‌های حفاظت‌شده یا گروه‌هایی هستند که بیش‌تر مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌اند.
یک نمونه قابل‌توجه از بهره‌برداری بی‌رویه، افزایش باورنکردنی تقاضا برای اسب‌های دریایی در چین است. چینی‌ها از اسب دریایی خشک‌شده در طب سنتی استفاده می‌کنند. اسب‌های دریایی سنبل و نماد قدرت چینی‌ها یعنی اژدها هستند. چینی‌ها باور دارند که اژدها قدرت شفادهندگی دارد و به همین دلیل اسب‌های آبی به شدت در این کشور مورد بهره‌برداری سوء قرار می‌گیرند. هر ساله حدود 54 تن اسب دریایی (تقریبا معادل 19 میلیون فرد اسب دریایی) در طب سنتی چینی مصرف می‌شود. جمعیت‌های مختلف اسب‌های دریایی در سرتاسر دنیا، تلفات زیادی را تنها به دلیل این حجم رو به گسترش تقاضا متحمل شده است. امید می‌رود که پایش دقیق و ساماندهی این وضعیت بوسیله معاهدات بین‌المللی بتواند مانع انقراض جمعیت بسیاری از گونه‌های اسب‌های دریایی شود.
شنگ بزرگ یکی از پستانداران گوشتخوار آمریکای جنوبی است که طول بدن آن گاهی به 1.7 متر هم می‌رسد. جمعیت این حیوان اجتماعی و قلمروطلب در حال حاضر زیر 5 هزار فرد تخمین زده می‌شود. شنگ‌های بزرگ سال‌هاست که به دلیل شکار بی‌رویه در معرض خطر قرار دارند.
| جدول شماره 1- گروه‌های هدف تجارت غیرقانونی در سرتاسر دنیا |
| گروه |
تعدادی که هر ساله تجارت می‌شوند |
کاربری‌های درست و نادرست |
| نخستی‌سانان |
70.000 فرد |
در بیش‌تر موارد برای پژوهش‌های زیست‌پزشکی و یا به عنوان حیوان دست‌آموز خانگی، گاهی در باغ‌وحش‌ها، سیرک‌ها و کلکسیون‌های خصوصی از آن‌ها استفاده می‌شود. |
| پرندگان |
4 میلیون فرد |
باغ‌وحش‌ها و یا توسط افراد به عنوان حیوانات خانگی. اغلب تیره گنجشکیان اما در عین حال تجارت قانونی و غیر قانونی حدود 80 هزار طوطی در سرتاسر دنیا نیز قابل‌انکار نیست. |
| خزندگان |
640.000 فرد |
باغ‌وحش‌ها و یا توسط افراد به عنوان حیوانات خانگی. بین 10 الی 15 میلیون پوست خام خزنده هر ساله در دنیا دست به دست می‌شود. در حال حاضر از خزندگان در قریب 50 میلیون فرآورده تولیدی استفاده می‌شود. اغلب آن‌ها نیز از حیات‌وحش صید می‌شوند در عین حال مزارع پرورشی هم رو به ازدیاد هستند. |
| ماهیان تزئینی |
350 میلیون فرد |
بیش‌تر ماهیان استوایی آب‌شور از تپه‌های مرجانی گرفته می‌شوند و برای صید آن‌ها ممکن است که از شیوه‌های غیرقانونی که به سایر گونه‌های حیات‌وحش و صخره‌های مرجانی پیرامون آسیب می‌رسانند، استفاده شده باشد. |
| تپه‌های مرجانی |
1000 الی 2000 تن |
تپه‌های مرجانی به شیوه ویرانگرانه‌ای برای فراهم کردن تزئینات آکواریومی و جواهرات مرجانی در حال بهره‌برداری هستند. |
| ارکیده‌ها |
9 الی 10 میلیون فرد |
تقریبا 10 درصد تجارت جهانی آن‌ها از طبیعت است، گاهی هم برای دور زدن قانون به عمد برچسب‌های تقلبی به آن‌ها الصاق می‌شود. |
| کاکتوس‌ها |
7 الی 8 میلیون فرد |
تقریبا 15 درصد از کاکتوس‌های خرید و فروش شده از طبیعت به دست می‌آیند و در حال حاضر قاچاق گونه‌های وحشی به معضل بزرگی بدل گردیده است. |
منابع: داده‌ها از موسسه منابع جهانی سال 2005م. (1384 ه.ش.)، کاریش سال 2005 و نیجمان و همکاران سال 2011م. (1390 ه.ش.)
اسب‌های دریایی در سرتاسر دنیا به شکل بی‌رویه و برای مصارفی همچون کاربرد در طب سنتی، آکواریوم‌های نمایشی و حتی برای رفع کنجکاوی صید می‌شوند. صادرات آن‌ها هم‌اکنون ظاهرا تحت کنترل است.
ناشناخته‌های تجارت حیات‌وحش
مثال دیگر، تجارت جهانی ران‌های قورباغه است. کشور اندونزی هر ساله تقریبا 100 میلیون قورباغه را به فرانسه و دیگر کشورهای غربی آن‌هم تنها برای تهیه خوراک‌های لوکس صادر می‌کند. هیچ اطلاع دقیقی درباره اینکه این برداشت بی‌رویه چه تاثیری بر جمعیت قورباغه‌ها، اکولوژی جنگل و کشاورزی دارد؛ در دست نیست. شاید غیرمنتظره نباشد که بگوییم نام گونه‌های مختلف قورباغه‌هایی هم که بر روی برچسب‌های حمل و نقل مخصوص کشتی‌ها درج می‌شود، اغلب اشتباه است و این مساله بر دشواری تعیین ابعاد مشکل می‌افزاید.
در سال 1381 مقام‌های محلی شهرستان پارس‌آباد مغان، صید و خرید و فروش قورباغه را که به شکل بی‌رویه‌ای در این منطقه در حال گسترش بود، ممنوع کردند. اصل مشکل اینجا بود که در پی اعلام خرید قورباغه توسط دلالان ایرانی و خارجی، ده‌ها نفر از مردم بومی به رود مرزی ارس و برکه‌های محل زیست این حیوان هجوم آوردند. خبرها حاکی از آن بود که چند تبعه ترکیه با استخدام دلالان محلی اقدام به خرید قورباغه با بهای هفت هزار ریال از ایران و انتقال آن به ترکیه برای تهیه کنسرو و صدور به کشورهای اروپایی کرده‌اند. این درحالی بود که پیش‌تر یعنی در دهه 1350 نیز مزرعه‌ای برای پرورش و صدور ران قورباغه به بازار جهانی خوراک‌های لوکس ایجاد شده بود.
سر گربه‌سانانی که در انبار ملی گمرگ حیات‌وحش آمریکا، کلرادو نگهداری می‌شوند. این اقلام یا معدوم خواهند شد یا در نهایت به مراکز تحقیقاتی سپرده خواهند شد.
علاوه بر حجم حیرت‌ا‌نگیز تجارت قانونی، میلیاردها دلار هم صرف تجارت غیرقانونی حیات‌وحش می‌شود. بازار سیاه توانسته به راحتی با مردم بومی تنگدست، ماموران گمرک فاسد، دلالان رند و فریبکار و خریداران ثروتمند ارتباط برقرار کند. این تجارت به نوعی همان ویژگی‌ها، روش‌ها و بعضی اوقات حتی همان نقش‌آفرینان تجارت غیرقانونی مواد مخدر و سلاح را دارد. مقابله با کسانی که همواره درگیر فعالیت‌های غیرقانونی هستند،
هم‌اکنون به یک شغل مهم اما در عین حال خطرناک برای ماموران اجرایی قوانین بین‌الملل تبدیل شده است. گونه‌ها اغلب می‌توانند جمعیت‌شان را زمانی که بهره‌برداری بی‌رویه کنترل می‌شود، احیاء کنند. صدور گواهینامه برای الوار، غذاهای دریایی و سایر فرآورده‌ها تحت عنوان ارائه محصولات پایدار می‌تواند شیوه‌ای بازدارنده برای جلوگیری از بهره‌برداری و صید بی‌رویه باشد.
منبع: A primer of conservation biology, Penned by Richard B. Primack, printed in China 2012
