حفاظت از یوز در آفریقا صندوق حفاظت از یوز(Cheetah Conservation Fund, CCF) یکی از سازمان‌های پیشرو حفاظت در جهان است که به طور اخص در زمینه حفاظت از یوزپلنگ فعالیت می‌کند. این مجموعه در سال 1990 میلادی و توسط دکتر لوری مارکر (Dr. Laurie Marker) تاسیس و پایه‌گذاری شد. صندوق حفاظت از یوز، مجموعه‌ای از برنامه‌های یکپارچه را در راستای کاهش تهدیدات عمده یوزها مورد توجه قرار داده و برمبنای آن‌ها برنامه‌ریزی‌هایی کرده که از جمله اهم این موارد می‌توان به اولویت دادن تحقیقات علمی در زمینه‌های مختلف نظیر زیست‌شناسی، بوم‌شناسی و ژنتیک اشاره کرد.
یکی دیگر از برنامه‌های مهم این مجموعه، تامین امنیت آتی جوامعی است که همجوار زیستگاه‌های یوز زندگی می‌کنند چرا که اگر امنیت انسان‌ها تامین شود بالطبع آن امنیت یوزها نیز تضمین خواهد شد.
تحقیقات لازمه حفاظت از یوز
آنا فنینگر (Anna Fenninger) برنده مدال طلای المپیک و کاپ جهانی اسکی آلپاین است. فنینگر یکی از حامیان جدی و بسیار تاثیرگذار صندوق حفاظت از یوز است.
در حدود 12 هزار سال پیش، یک انقراض انبوه در روی کره زمین رخ داد که بواسطه‌ی آن 75 درصد گونه‌های پستاندار بزرگ جهان برای همیشه حذف شدند. خوشبختانه تعدادی از یوزپلنگ‌ها توانستند از این اتفاق جان سالم به در برده و نجات پیدا کنند، همین تعداد بعدها جمعیت یوزها را در جهان احیاء کردند. اما بواسطه‌ی همین اتفاق، تنوع ژنتیکی یوزپلنگ‌ها به شدت کاهش پیدا کرد که از آن در دنیای علم حیات‌وحش تحت عنوان «جمعیتی که از گلوگاه گذر کرده» یاد می‌شود. نتیجه گذر از این گلوگاه یا همان دهانه بطری که در زبان انگلیسی به آن Population bottleneck می‌گویند، یک نوع همگونی و تجانس فیزیکی است که در یوزهای امروزی می‌توان شواهد و نشانه‌های آن را به وضوح مشاهده کرد.
ضعیف بودن اسپرم یوزپلنگ‌های نر، کاهش اندازه دندان نیش، حساسیت به برخی از بیماری‌های خاص، ناهنجاری موسوم به پیچ‌خوردگی نامتعارف بخش انتهایی دم همه از جمله تاثیرات ناشی از تنوع ژنتیکی پایین در جمعیت یوزپلنگ‌های دنیاست.
نقشه پراکنش زیرگونه‌های یوزپلنگ در دنیا
کارشناسان به این جمع‌بندی رسیده‌اند که برای اینکه جمعیت‌های مختلف یوزها بتوانند خودشان را با وضعیت کنونی سازگار کنند و در عین حال در برابر تغییرات زیست‌محیطی و بلایای ناخواسته نیز مقاوم باشند؛ داشتن سطوح مناسب تنوع ژنتیکی برایشان نه‌تنها ضروری بلکه در عین حال حیاتی است. بنابراین صندوق حفاظت از یوز درصدد است که به طرق مختلف این پویایی را به جمعیت‌های مختلف یوزها بازگرداند و در این راستا تحقیقات مختلف ژنتیکی در این مجموعه انجام شده و هم‌اکنون نیز در دست انجام است.
در سال جاری، مقاله‌ای به سرپرستی خانم سارا دورانت (Sarah Durant) و همکاران ایشان نوشته شد که در این مقاله به کاهش جمعیت یوزها و تاثیرات آن بر حفاظت اشاره شده است. در این مقاله آمده: «تجزیه و تحلیل‌ها نشان می‌دهد که کاهش جمعیت کل زیرگونه‌های یوز در محدوده پراکنش‌شان چشمگیر است. اغلب یوزها را می‌توان در خارج از مناطق حفاظت‌شده سراغ گرفت و این مناطق دقیقا جاهایی هستند که در آن‌ها تهدیدات گوناگونی نیز وجود دارد. مدل‌های شبیه‌سازی نشان می‌دهند در جاهایی که نرخ رشد جمعیت یوزها در خارج از مناطق حفاظت شده به نوعی تحت فشار قرار گرفته، خطر انقراض نیز در آن مناطق به طور چشمگیری افزایش یافته است. واقعیت این است که بقای یوزها متکی بر حفاظت است و گونه‌هایی مانند یوز که به شدت وابسته به حفاظت هستند نه‌تنها باید در مناطق حفاظت‌شده بلکه حتی خارج از مناطق حفاظت‌شده نیز می‌بایست تحت کنترل باشند. از اینرو بدیهی است که اگر تضمین بقای یوزها هدف است، باید رویکرد جامع‌نگری هم وجود داشته باشد که در آن هرچه بیش‌تر از مشارکت جوامع محلی استفاده شود.»
سگ‌ها و یوزها
سال گذشته تحقیقات نشان داد که کاهش تنوع‌ژنتیکی در یوزپلنگ‌های وحشی همچنان ادامه دارد. این مساله همیشه یک نگرانی خیلی جدی برای کارشناسان حفاظت از حیات‌وحش بوده است. ظاهرا مدیریت متمرکز یوزپلنگ‌های در اسارت می‌تواند مشکل درون‌آمیزی (جفت‌گیری با خویشاوندان نزدیک) را که یکی از نگرانی‌های جدی کارشناسان است، کم‌تر کند.
در تصویر شماره 4 یک سگ کانگال (Kangal) را می‌بینید که یک گله بز را برای رفتن به چراگاه رهبری می‌کند. مدیر پروژه دام‌های کوچک صندوق حفاظت از یوز، تیاپا تویوو (Tyapa Toivo) درباره این طرح متفاوت حفاظتی توضیحاتی را ارائه کرده که مطالعه آن خالی از لطف نیست: «در بخش‌های شمالی و مرکزی نامیبیا بزها درست در همانجایی چرا می‌کنند که در آن پلنگ‌ها، یوزپلنگ‌ها و حتی شغال‌ها نیز به صورت مستمر حضور دارند.ناجی جان بزها دقیقا همین سگ‌ها هستند، این سگ‌های آموزش دیده کانگال که اطراف خودشان را به دقت زیرنظر دارند و اگر حیوان شکارچی به گله‌شان نزدیک شود، با صدای بلند پارس کرده و خودشان را بین گله و حیوان شکارچی قرار می‌دهند، کانگال‌ها به حیوان شکارچی حمله نمی‌کنند. آن‌ها بدون درگیری باعث ترس حیوان مهاجم شده و نه‌تنها گله را حفظ می‌کنند بلکه ضرری را هم متوجه حیات‌وحش نخواهند کرد.»
سگ کانگال در اصل یک سگ نگهبان بزرگ است که در سال‌های اخیر از کشور ترکیه به کشورهای آفریقایی از جمله نامیبیا و کنیا صادر شده است.
یکی از مهم‌ترین وظایف سگ‌های نگهبان این است که از گله محافظت کنند اما در بسیاری از نقاط دنیا از جمله حتی در ایران هم‌اکنون سگ‌های گله به یک معضل جدی برای حیات‌وحش بدل شده‌اند. در کشورهای آفریقایی یوزپلنگ‌ها اغلب در مناطق غیرحفاظت‌شده زیست می‌کنند چرا که در داخل مناطق حفاظت‌شده با تعارضات جدی مانند حضور شیر و حتی کفتار مواجه‌اند. بنابراین چندان عجیب نیست که یوزها اغلب در نزدیک زمین‌های کشاورزی و یا دامداری‌ها رویت می‌شوند. آمارها نشان می‌دهد که 90 درصد جمعیت یوزهای آفریقا به دلیل حضور در مناطق غیرحفاظت شده، در معرض تهدیدات جدی قرار دارند. سگ‌ها یکی از مهم‌ترین این تهدیدات هستند.
برآوردهای صندوق حفاظت از یوز نشان می‌دهد که در حدفاصل سال‌های 1980 تا 1990 میلادی در حدود 10 هزار یوزپلنگ بواسطه نزدیکی به سکونتگاه‌های انسانی کشته شدند. این خطر جدی کارشناسان صندوق حفاظت از یوز را بر آن داشت که در مورد سگ‌ها بیش از پیش جدیت به خرج دهند. این مجموعه از سال 1994 میلادی تلاش کرد که سگ‌های گله آناتولی و سگ‌های کانگال را جایگزین سگ‌های گله کشور نامیبیا کند استفاده از این سگ‌های تعلیم دیده و مدیریت پیشرفته گله‌ها توسط مدل پیشنهادی صندوق حفاظت از یوز سبب گردید که کشاورزان متوجه شوند، حضور حیوانات شکارچی می‌تواند توسط سگ‌های آموزش‌دیده به راحتی مدیریت شود و لزوما به بحران هم ختم نشود.
بر همین اساس صندوق حفاظت از یوز پرورش و آموزش توله سگ‌ها را در یک سایت پایلوت به نام اوتجی‌وارونگو در دستورکار قرار داد. نکته مهم آموزش این سگ‌ها این است که از زمان تولد با سایر حیواناتی که در آغل هستند، بزرگ می‌شوند و به واسطه این نزدیکی حس مسوولیت زیادی هم پیدا می‌کنند. در حقیقت مراحل آموزش و قرابت آن‌ها با گله خیلی پیش‌تر از آنکه نگهبان باشند، آغاز می‌شود. در حال حاضر صندوق حفاظت از یوز در حدود 600 سگ را در مزارع بحران‌خیز نامیبیا جایگزین کرده و 160 نفر هم هستند که با این سگ‌ها کار کرده و آن‌ها را آموزش می‌دهند.
مشوق‌هایی برای حفاظت از یوز
صندوق حفاظت از یوز مدت‌هاست که در تلاش است تا تجارب مثبت کشاورزان و دامداران را در عرصه محیط‌زیست مورد تشویق قرار دهد بنابراین برای برخی از محصولات کشاورزانی که پشتوانه آن‌ها تجارب مثبت در زمینه کاهش تعارضات با گوشتخواران است، یکسری پاداش‌هایی در نظر گرفته است. این جریان از سال 2000 میلادی و تحت عنوان «برچسب‌گذاری اکولوژیکی» آغاز به کار کرده است. در این برنامه کشاورزان و دامدارانی که از تکنیک‌های دوستدار حیات‌وحش استفاده می‌کنند، یک برچسب را با عنوان (Cheetah Country Beef) دریافت می‌کنند و بر اساس دریافت این برچسب‌ها نیز امتیازات و پاداش‌هایی به آن‌ها تعلق می‌گیرد که بیش‌تر جنبه تشویقی خواهد داشت.
دفتر محیط‌زیست منطقه‌ای ایالات متحده آمریکا در شرق آفریقا، یکی از نهادهایی است که با مساله تجارت غیرقانونی یوزپلنگ‌ها برخورد می‌کند. این دفتر توانسته با همکاری صندوق حفاظت از یوز یک کمپین چندجانبه را شکل دهد که هدف عمده آن مبارزه با تجارت غیرقانونی یوزهاست.
یکی از مهم‌ترین مشکلاتی که یوزهای آفریقایی با آن مواجه هستند، مشکل خرید و فروش غیرقانونی توله‌هایشان است که اغلب هم از طبیعت شکار می‌شوند. برخی افراد به پوست یوزها علاقه دارند و برخی هم تصور می‌کنند که یوزها می‌توانند حیوان خانگی باشند؛ در حالی که تجارت هر دو این‌ها نه‌تنها غیرقانونی است بلکه در عین حال باعث کاهش جدی جمعیت یوزها می‌شود. آموزش مردم محلی و حتی توریست‌ها یکی از برنامه‌های جدی صندوق حفاظت از یوز است.
یکی دیگر از برنامه‌های مهم صندوق حفاظت از یوز، جذب همیاران است. همیاران این مجموعه کارهای مختلفی انجام می‌دهند که از آن جمله می‌توان به وارد کردن داده‌ها، تکه‌تکه کردن گوشت برای یوزها، جمع‌آوری مدفوع یوزها و فهرست‌بندی کردن نمونه و … اشاره کرد. صندوق حفاظت از یوز بدون‌تردید یکی از پروژه‌های حفاظتی موفق در کل دنیاست که علیرغم اینکه نتوانسته روند کاهش جمعیت یوزها را متوقف یا حتی معکوس کند، همچنان به برنامه‌های خود ادامه می‌دهد و امیدها را همچنان برای حفظ نسل یوزها در آفریقا زنده نگاه داشته است.
منبع: cheetah
