برج طغرل در شرق آرامگاه ابن بابویه در خیابان ابن بابویه شهر ری واقع شده است و از آثار به جا مانده از دورهٔ سلجوقیان است. در برخی متون این محل، برج خلیفه یزید نامیده شده است. ارتفاع برج حدود 20 متر میباشد (بدون احتساب گنبد مخروطی شکلی که امروزه اثری از آن نمانده) به عقیدهٔ برخی از کارشناسان این برج شبیه عقربههای ساعت بوده و میتوان از روی تابش آفتاب بر روی کنگرههای آن زمان را تشخیص داد. در ادامه به نقل از بیتوته بیشتر با این برج آشنا شوید.
برج طغرل در سال 1310 با شماره 147 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
برج طغرل با مساحتی بالغ بر 48 متر مربع و ارتفاعی در حدود 20 متر و با اسکلتی خشتی و آجری به صورت استوانهای افراشته، خودنمایی میکند که نمای داخلی آن به صورت استوانه است.
چالشها دربارهٔ شخصیت مدفون در بناچالش و اختلافات فراوانی میان کارشناسان و مورخان دربارهٔ شخصیت مدفون در این بنا وجود دارد. عدهای آن را آرامگاه طغرل بیک سلجوقی میدانند و در مجملالتواریخ صفحهٔ 465 اینگونه آمدهاست که «سلطان طغرلبیک شهر ری وفات رسید و تربتش آنجا برجاست». مورخ نامی ترکیه، فارق سومر نیز محل دفن طغرل را همین مکان میداند.
عدهای دیگر از نویسندگان این مکان را محل دفن خلیل سلطان از فرزندان تیمور لنگ و همسر او شادالملک در قرن پانزدهم میدانند. در کتاب جامع ری باستان تالیف حسن کریمیان نیز آمدهاست که گروهی این بنا را منتسب به فخرالدوله دیلمی میدانند.
محمد محیط طباطبایی این بنا را متعلق به ابراهیم خواص میدانست و خودش هم پس از مرگ در جوار این برج در سال 1371 به خاک سپردهشد.
این برج شبیه عقربههای ساعت بوده و میتوان از روی تابش آفتاب روی کنگرههای آن زمان را تشخیص داد. در ضلع شمالی و جنوبی برج دو سردر با معماری طرح رازی ساخته شده است و تقریباً تا ارتفاع 4 متری برج دیوارها به صورت توپ تا قطر دیوارهای حدود 1.5 متر تشکیل شده و دیوارهای بالای ارتفاع 4 متر به صورت تو خالی طراحی شده و وسط آن پلیکانی وجود دارد که درب آن در همان ارتفاع در ضلع شمالی بنا خودنمایی میکند که رابطی بین قسمتهای تحتانی و فوقانی برج میباشد.
قدمت برج و پا برجا بودن آن در طی 700 سال که از ساخت آن میگذرد با توجه به وقوع زلزلههای سهمگین در ناحیه نشان از پی مستحکم و عمیق این بنا دارد. پی سازنده این برج در کف آن در کنارههای دیوارها کانالهای گذر هوا را تعبیه کرده که این کانالها مانع از رطوبت دیوارها و از بین بردن خرابیهای ناشی از آن میشود و دیاوراهای برج طوری طراحی شده که موجب طنین صدا در درون بنا میشود. و اگر واعظی یا خوانندهای در وسط برج خطبهای ایراد کند و یا تصنیفی را بسراید صدای آن در همة برج طنین انداز میشود و به صورت اکو وار به سمع همه میرسد. که البته وجود سقفی مخروطی که بر فراز دیوارهای برج قرار داشته که هم اکنون اثری از آن بر جای نیست شاید به این فناوری اکستیکی جلوهای دیگر میداده است.
کاربردهای برج طغرلاین برج علاوه بر آنکه با داور فرزانگان و دلاوران عصر خود میباشد استاد سازنده آن کاربردهای دیگری را در جاودانه ساختن آن بکار برده و معماری پنهانی را برای پی بردن به اسراری با آن عجین کرده است. از جمله کاربرد این برج استفاده در شبهای تار با استفاده از روشن کردن آتش بر باروی بلند آن برای راهنمای مسافران جاده ابریشم که از جانب خراسان به جانب ری میآمدند بوده و در روز احتیاجات گاهشماری مردم را مرتفع نموده است. بنا به گفته فرزانه اندیشمند استاد منوچهر آرین پژوهشگر خراسانی عرصه تاریخ علم کشور در مقاله نگاه دیگری به برجها اطلاق واژه برج به این بنا و بناهای مشابه از آنجا که برج به منازل عبور حرکت سالانه خورشید در دائرهالبروج گفته میشود حکایت از این مطلب دارد که گذشتگان از این روی سایههای این ابنیه و دریچههای گذر نور خورشید که در روی آنها تعبیه شده پی به برجی که خورشید در آن غوطه ور میباشد میبردند زیرا که در هر برجی خورشید ارتفاع خاصی در آسمان نسبت به افق و میل خاصی نسبت به جهات جغرافیایی مناطق داردلاجرم سایهها و طرز تابش آن متفاوت خواهد بود که از این تغییرات میتوان در تعیین روزها و برجها بهره برد و این فناوری به کار رفته در این ساختمانهاست که کلمة برج را زیبنده نام آن کرده است.
برج طغرل علاوه بر این ویژگی فوقالعاده، ویژگی منحصر به فرد دیگری در خود نهفته دارد که سرود زیبای اندیشه استاد سازنده خود را جلوهگر میکند. و آن ساعت آفتابی منحصر به فردی است که در دل کنگرههای آن پنهان دارد. که شاید مورد مشابه آن در تاریخ علم کمتر یافت میشود. همان طور که ذکر شد حول این برحج از نمای بیرونی 24 کنگره با زاویة حاده جلوهگر شده که اگر در روبروی درگاه آن بایستید گویی شیری با دهانی باز به شما مینگرد.
در دقت در این بنا از آنجا که این کنگرهها درو تا دور این اثر را فرا گرفته به گونهای خاص طراحی شده که اگر چنانچه طلوع آفتاب اتفاق بیافتد در جانب شرق بنا کمکم یکی از کنگرهها روشن میشود و آفتاب درون آن میتابد، اگر نیم ساعت از طلوع آفتاب بگذرد، نصف کنگره روشن میشود اگر یک ساعت از طلوع خورشید بگذرد یک کنگره به طور کامل روشن میشود و اگر چنانچه دو ساعت بگذرد و کنگره روشن میشود، همین طور اگر سه ساعت بگذرد سه کنگره تا هنگامی که به لحظهای میرسیم که خورشید روی نصف النهار منطقه قرار میگیرد. یعنی بیشترین ارتفاع خود را از افق دارد، در این هنگام خورشید درست در بالای سر در جنوبی برج قرار میگیرد چرا که دربهای برج کاملاً شمالی جنوبی بوده و روی نصف النهار واقع است در این هنگام سایه تیغهای که بالای سر سردرب ورودی است درست در بالای تبری ضربی گونه سر در قرار گرفته و حکایت از لحظه اذان ظهر میکند و در زمستان که ارتفاع خورشید پایینتر است در لحظه ظهر خورشید از درب جنوبی درست وسط برج میتابد.
اگر چنانچه خورشید از لحظه ظهر زوال پذیر و به جانب غرب گرایش یابد حال کنگرههای جانب غرب شروع به روشن شدن میکند. اگر نیم ساعت از لحظه ظهر بگذرد نیمی از کنگره از جانب غرب روشن میشود اگر یک ساعت بگذرد یکی از کنگرهها و اگر دو ساعت از ظهر بگذرد نیمی از کنگرهها روشن میشود و همین گونه تا خورشید غروب کند. پس از روی کنگرههای این برج و روشن شدن آن توسط خورشید میتوان مقدار گذشت زمان را از لحظه طلوع آفتاب، لحظه ظهر ، و مقدار گذشت زمان از لحظه ظهر را محاسبه و تعیین نمود.
مرمت و بازسازیبرج طغرل برای نخستین بار در سال 1301 هجری قمری و در پایان 35امین سال پادشاهی ناصرالدین شاه مرمت و بازسازی شد. این مرمت به دستور شاه و به دست وزیرش امین السلطان و توسط ابوالحسن خان معمارباشی انجام گرفت و لوحهای مرمر بر سردر بنا نصب گردید. این بازسازی بنا را از خطر نابودی نجات داد ولی ظرافت کاریهای قدیمی و بقعهٔ کتیبهٔ کوفی آن را از بین برد.
بعد از انقلاب 1357 سالها این بنا متروک بود تا در اوایل دههٔ هفتاد بار دیگر مورد بازسازی قرار گرفت و بطور جدی در نیمهٔ سال 1377 آغاز و در زمستان 1379 به پایان رسید.
در حال حاضر بازسازی بنا به دست منطقه 20 شهرداری تهران در محوطهای به وسعت 2 هکتار و به منظور گسترش و ساختن فرهنگسرا، کتابخانه، موزه و رستوران در حال انجام است.