ضرورت تحقیق جامع علمی پیرامون ذخیره خوارزمشاهی

قمست اول: معرفی کتاب ذخیره خوارزمشاهی

از آنجائی که موضوع مورد بررسی و پژوهشمان قسمتی از کتاب نهم ذخیره خوارزمشاهی است به جا است که ابتدا مختصری درباره کتاب ذخیره خوارزمشاهی گفته می‌شود و سپس به بررسی کتاب نهم که موضوع مورد تحقیق ما است بپردازیم.
کتاب ذخیره خوارزمشاهی یک دوره کامل طب قدیم به زبان پارسی و مشتمل بر ده کتاب در یک جلد است. این کتاب قرنها کتاب درسی رسمی بوده و جامع‌ترین کتاب پزشکی فارسی است. کتاب مذکور که بدان جامعیت نه پیش از آن در زبان فارسی داشته‌ایم و نه بعد از آن نوشته شده است، کتابی است که به فیض تدریس و مطالعه آن سالها و قرنها طبیبان ایرانی معلومات خود را تکمیل و بیماران خویش را علاج کرده‌اند.
کهن‌ترین نسخه کامل این کتاب نسخه‌ای است متعلق به کتابخانه مرکزی دانشگاه که تاریخش دستکاری شده و جعلی است و ظاهراً در قرن هشتم هجری نوشته شده است.

در مقدمه چاپ عکسی این کتاب:

نسخه حاضر که در پیش چشم شماست تا آنجا که اطلاعات ما از کتابخانه‌های عمومی و خصوصی جهان حکایت دارد، قدیم‌ترین نسخه کامل ذخیره خوارزمشاهی است.
کتابت این نسخه را کاتب با سلیقه و پرحوصله و باسواد و ظاهراً طبیب یا با اطلاع از فن طبابت در نیمه ماه ربیع الاخر سال 603 به پایان برده است.
در حال حاضر نسخه‎‌های خطی از این مجموعه نفیس و ذیقیمت که مشتمل بر ده کتاب در یک جلد قطور است، در کتابخانه‌های معتبر کشورهای بزرگ اروپا و آمریکا یافت می‌شود. چندین نسخه کامل و بعضی از نسخه‌های ناقص از این کتاب نیز در کتابخانه دانشکده پزشکی تهران- کتابخانه مجلس شورای اسلامی- کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری موجود است.
علت کمیابی نسخه‌های کامل ذخیره معلوم است، زیرا کتابی است فنی و مفصل که نوشتن تمام آن نیاز به سرمایه و مجالی فراوان است.

قسمت دوم: معرفی مؤلف کتاب ذخیره خوارزمشاهی

مؤلف کتاب ذخیره خوارزمشاهی سید زین‌الدین اسماعیل فرزند حسن و ملقب به شرف الدین یا زین الدین ابوالفتح و معروف به جرجانی است.
دوران دانش‌آموزی سید اسماعیل جرجانی در نیشابور گذشته است. و ظاهراً این دوران نیمه دوم قرن پنجم بوده است. پس از این دوران دانش‌آموزی سیداسماعیل تا سال 504 چه کرده است و کجا بوده است روشن نیست. به استناد اشارات خودش می‌دانیم که به قم سفر کرده است. این مسافرت احتمالاً یا قبل از مهاجرت به خوارزم و یا پس از دوران اقامت در نیشابور اتفاق افتاده است. مدتی از دوران جوانی وی در مرو گذشته است.
سیداسماعیل به سال 504 مقارن چهاردهمین سال سلطنت قطب الدین محمد به خوارزم آمد و سپس به خدمت وی پیوست. قطب الدین محمد، خود مرد درس خوانده و باسوادی بود و در اوایل عمر خود در مرو به مکتب رفته و رسوم سیاست و حکومت فرا گرفته بود. و در دوران خوارزمشاهی، دربار و محضرش از علماء بزرگ و ائمه روزگار خالی نبود و در هر مبحثی که در حضور وی مطرح می‌شده است نکته‌ای سنجیده می‌گفته و وقتی در مسأله‌ای سئوالی داشت هر کس از عهده پاسخ آن برنمی‌آمد.
بنابراین، عجیب نبود که وی مقدم طبیب برجسته‌ای چون جرجانی را گرامی دارد، و وجه معاش او را با سپردن تصدی داروخانه معتبر شهر به وی تأمین کند، و با انعام‌های وافر و مقرری ماهیانه یکهزار دیناری خاطر او را از تلاش معاش آسوده دارد.
سیداسماعیل به شکرانه این عنایت و با آرزوی دیرینه خویش به نگارش کتاب عظیم ذخیره پرداخت. هدف سیداسماعیل از تألیف کتاب مذکور این بود که مردم را از ثمره علمی که مدتی از عمر خود را وقف فراگیری آن کرده بود بهره‌مند سازد.
سیداسماعیل کتاب ذخیره را بنام قطب الدین محمدبن نوشتکین نخستین پادشاه سلسله خوارزمشاهیان تألیف نمود. وفات این دانشمند بین سالهای 531 یا 530 هجری- قمری بوده است.

قسمت سوم:

ضرورت بازنگری دقیق علمی پیرامون گفتار ششم از کتاب نهم ذخیره خوارزمشاهی و انگیزه‌های تحقیق در مورد آن:
برخلاف آنچه که بسیاری از افراد حتی عده‌ای از دانشمندان و استادان علوم تصور می‌کنند، طب سنتی ایران، طب حکیم علفی‌ها، عقاید عوام و همچنین طبابت عطارها و روستائیان نیست. بلکه یک مکتب اصیل پزشکی، مستند به یک سلسله اصول و نظرات تجربی و متکی بر مشاهدات دقیق چند هزار ساله است. این اصول و نظرات همواره طی قرون و اعصار مورد تجربه عموم پزشکان قدیم ایران و سایر ملل باستانی قرار گرفته و تأیید شده است. مجموعه عقاید مزبور در کلیه متون طب قدیم ثبت و ضبط شده است، که یکی از آخرین اسناد مربوطه کتاب ذخیره خوارزمشاهی است.
واضح است که پژوهشهای دقیق در زمینه چنین کتابی موجب غنی‌تر شدن طب سنتی و کشف ذخایر علمی مربوطه خواهد شد. خصوصاً موقعیکه با متون علمی قرن حاضر مقایسه گردد. البته باید اعتراف کرد که پژوهش در کلیه زمینه‌های متن ذخیره خوارزمشاهی کاری بس دشوار است و مستلزم همکاری تعداد زیادی از متخصصان و صاحبنظران در زمینه‌های مختلف علوم زیستی، داروسازی، ادبیات و ... است که البته هرگاه این تلاش صورت پذیرد ایران اسلامی به مراتب برتر و غنی‌تر از آنچه که هست خواهد شد.
به همین دلیل برای مرحله نخست پژوهشمان گفتار ششم از کتاب نهم ذخیره را که در زمینه منافع اعضای حیوانات است را در نظر گرفته‌ایم. ما امید فراوان داریم که این پژوهش کمک مؤثری بر روند پژوهش در زمینه کتاب ذخیره خوارزمشاهی خصوصاً در ارتباط با سایر قسمتهای آن بنماید.
از آنجائیکه در گفتار ششم از کتاب نهم ذخیره، منافع اعضای حیوانات مورد بحث قرار گرفته، تصور بر این است که این گفتار گنجینه و منبعی سرشار برای پژوهشگرانی است که بنحوی قصد دارند در این قسمت از علوم زیستی تلاش و پژوهش نمایند.
پژوهش در گفتار مذکور از جهات زیر دارای اهمیت است:
1- دیدگاههای دانشمندان قدیمی ایران در ارتباط با شناخت جانوران و استفاده‌های صنعتی و طبی آن را مشخص می‌کند.
2- چگونگی رده‌بندی و شناسایی آنان را مشخص می‌کند، که این کار خود به عنوان نگرشی بر تاریخ علم زیست‌شناسی دارد و در ادبیات ایران حائز اهمیت است.
این اقدام مثبت و بنیادی پاسخ دندان‌شکنی است به آنان که دانسته یا ندانسته سهم عظیم ایران اسلامی را در معارف بشری حتی زیست‌شناسی اندک می‌پندارند و آن را منحصر به شعر و ادبیات می‌دانند.
3- ذخیره خوارزمشاهی گنجینه پربهایی است برای کسانی که در شناخت فرهنگ و ادبیات فارسی تلاش می‌کنند همچنین برای پژوهشگرانی که همت آن را دارند تا معادل فارسی اصطلاحات طبی- درمانی لاتین را بکار برند. زیرا در این کتاب با توجه به وسعت اطلاعات مؤلف آن هزاران واژه و ترکیب زیبای فارسی در مورد بیماریها، حالات بیماران و شیوه درمان، خواص داروهای گوناگونی و تشریح اعضای بدن انسان و جانوران، وظایف اعضاء و اسامی جانوران و موارد دیگر بکار گرفته شده است.
پژوهش پیرامون گفتار ششم از کتاب نهم ذخیره خوارزمشاهی برای متخصصین علوم جانوری و دامپزشکی و داروسازی و پزشکی با ابعاد مختلف آن بسیار حائز اهمیت است.

پی‌نوشت‌ها:

1- استادیار دانشکده علوم- دانشگاه فردوسی مشهد

منابع تحقیق :
1- کتاب ذخیره خوارزمشاهی تألیف سید اسماعیل جرجانی
2- چاپ عکس کتاب ذخیره خوارزمشاهی با مقدمه‌ای به قلم سعیدی سیدجانی
3- بررسی در طب سنتی ایران و مقایسه آن با طب کنونی جهان تألیف دکتر جلال مصطفوی کاشانی.
4- سرگذشت علم، تألیف جرج سارتون- استاد دانشگاه هاروارد.
5- مختصر تاریخ علوم پزشکی تا ابتدای قرن معاصر- تألیف دکتر ابوتراب نفیسی چاپ دانشگاه اصفهان.
منابع خارجی مورد استفاده:
1- Resumes des conferences First international congress on ethnopharmacology
Strasbourg (France) June 5-9th 1990
2- Animal Medicine in chinese traditional medicine Jiangy. Than, Haagm. and Antom.R
3- Mineral Medicine in chinese traditional Medicine Jiangy. Tian, Kuballab an Anton.R
منبع مقاله :
گروهی از نویسندگان، (1394) مجموعه مقالات کنگره بین المللی تاریخ پزشکی در اسلام و ایران، چاپ دوم.