بازار بیرجند در استان خراسان را باید یکی از بازارهای سنتی و تاریخی ایران به حساب آورد که رابطه تجاری خوبی با هند دارد و از این مسیر، رونق زیادی در آن دیده می شود. اگر به کاروانسراها، دیدنی های بیرجند و بازارهای کوچک شهر توجه کنید، متوجه می شوید که زمانی این بازار، قلب تپنده ای داشته است. برای آشنایی بیشتر با جاذبه های گردشگری بیرجند و بازار بیرجند با همگردی همراه باشید تا سفر به بیرجند را مجازی تجربه کنید.
تاریخچه بازار بیرجند
بیرجند یکی از شهرهای استان خراسان جنوبی فعلی و خراسان قدیم است و از زمان های دور، شهرت زیادی داشته است. این بازار در شمال و جنوب رود بیرجند قرار گرفته که دلیل خوبی برای رفت و آمد مردمان قدیم و سفر به بیرجند به حساب می آمده است. بافت سنتی بازار بیرجند و دیدنی های بیرجند در طول گذر زمان، تغییر چندانی نکرده اند و همچنان مانند سال های ابتدایی، داد و ستد خوبی در این بازار دیده می شود. بیرجند و جنوب خراسان در مسیر چندین شهر قرار گرفته است و برای شهرهایی مانند کرمان، یزد، هرات، سیستان و چند شهر دیگر پایگاهی مطمئن و پر رونق برای تجارت و اقتصاد به حساب می آمده است به ویژه از دوره صفویه به بعد و در طی یک قرن گذشته، امنیت و اعتماد زیادی در این بازار دیده می شده است. با گذشت زمان و ورود به قرن بیستم، شهرت بازار بیرجند و جاذبه های گردشگری بیرجند به هند هم می رسد و بازرگانان این کشور، این جا را برای مبادلات خود با ایران و غرب آسیا انتخاب می کنند. کالاهایی مانند منسوجات پنبه‌ای و پشمی، قند و شکر و چای به طور خاص از بیرجند مبادله و وارد می شد. مزیتی که تاجران هند برای این بازار ایجاد کرده بودند تا به سفر به بیرجند بیایند به دلیل نزدیکی به خراسان جنوبی، فرآورده های دیگری مانند زعفران، گلیم، گیوه، گندم، جو، عدس، لوبیا، نخود، کتیرا و آنغوزه، ترنجبین، قارچ، توت خشک، برگه هلو و زردآلو نیز در این بازار به وفور معامله می شده است.
مزیت بازار بیرجند به هم جواری با دیگر کشورها
همسایگی بازار بیرجند و خراسان با مرز کشورهای پاکستان، افغانستان و حتی هند آن دوران، باعث شده بود که این بازار، تجارت خانه شاخص شرق ایران و منطقه باشد. تاجران هند برای داد و ستد ادویه هندی، سفر به بیرجند و ایرانگردی داشتند و برای سالیان طولانی در این بازار، فعالیت می کردند. بر طبق آماری که به جا مانده، حداقل 30 تاجر هندی در بیرجند فعالیت مستمر داشته اند که نشان از اهمیت روابط تجاری با کشور و تاجران هند دارد. کالاهایی که در مقابل ادویه هندی داد و ستد می شده است، کم نبوده اند و در بالا به آن اشاره شده است.
ساختار سنتی بازار بیرجند و دیدنی های بیرجند
قدمت این بازار قدیم خراسان را دو کاروان سرای قدیمی و باستانی آن در قیصریه بازار نشان می دهند که حدود 300 سال عمر دارند. این مکان، بیشتر دفتر کار تاجران و انبار کالا و مرکز خرید و فروش بوده است و معماری سنتی و کوچه های تنگی که در آن دیده می شود، تاریخ کهن آن را به خوبی نشان می دهد. گذر زمان از زندیه و صفویه و قاجاریه روی این کوچه های باریک و سنتی دیده می شود. به جز این دو کاروانسرا، 14 کاروانسرای دیگر نیز در نزدیکی بازار بیرجند بوده اند که مجموع آن ها به 16 می رسد. همان طور که گفته شد، تعدادی از این کاروانسراها، دفتر کار و مرکز خرید و فروش کالا بوده اند. از این بین می توان به کاروانسرای چارختی‌ها، محسن‌زاده، کاروانسرای وصل به مصلی، ملا محمد مودی، سادسی، گازاری‌ها مقابل کاروانسرای محسن‌زاده، اخوان، مستوفی، میرزا رضا، شرکت برق، خرازی، شرکت نفت و حاجی ملک اشاره کرد. این کاروانسرا ها جزو فعال ترین ها بوده اند و در آن زمان، نقش خوبی در معاملات و رفت و آمد تاجران به خراسان و جاذبه های گردشگری بیرجند به خصوص تاجران هندی داشته اند.
25 بازار کوچک و بزرگ
بازارهایی که در این شهر فعال بوده اند، جمعاً 25 بازار بوده اند که از جنوب رود تا شمال را شامل می شود. از این 25 تا، بازارهای ملک یا حاجی ملک، کلاه مال ها، لب رود، پنبه فروشان، حاجی محمد حسن، محسن زاده, آراسته، سرپوشیده، ته بازار، لب ریخته، کندی ها، آهنگران، حاجی محمد جعفر، قیصریه، کفشدوزها و بازار سراچ ها در جنوب رود بوده اند. شمال رود نیز شامل رنگرزها، مسگران، دباغان، پاشنه سازان، کفش ساده دوزان، مستوفی، دم قبرستان می شده است. همان طور که می بینید فعالیت این بازارها در شمال و جنوب تفاوت هایی داشته است و احتمالاً جنوب رود، فعالیت اقتصادی بیشتری با دیگر شهرها داشته است.
- بازار سرپوش
تنها بازار سرپوشیده این شهر، همین بازار سرپوش بوده است که پایین آن، بازار آراسته قرار داشته است و بالای آن نیز با یک زاویه نود درجه به بازار آهنگران می رسد که یکی از زیباترین دیدنی های بیرجند به حساب می آید.
- بازار چهکندی ها
این بازار نیز در پایین ته بازار قرار داشته است که موازی با آن ساخته شده است. اهالی چهکند که در نزدیکی بیرجند هستند، به شغل پنبه زنی و فروش پشم و پنبه و مو وکرک می پرداختند، این بازار هم به این نام شهرت پیدا کرده است.
- بازار ملک
یک از قدیمی ترین ها در بازار بیرجند است که از راست به بازار سرپوش و از چپ به سه راه اسدی می رسیده است.
- بازار سادسی
این بازار هم از شرق به میدان امام و از غرب به بازار سرپوش می رسد.
