ساختمان ها و بازارهای زیادی از عهد قاجار به جا مانده است. یکی از این بازارهای دوست داشتنی در شهر ملایر و به نام بازار شیخ الملوک است که یکی از جاذبه های گردشگری این شهر در استان همدان تبدیل شده است. قدمت این بازار قدیمی ملایر به حدود سال 1263 قمری برمی گردد. بخش اصلی بازار در دوره شیخ الملوک ساخته شده است. افزایش بازدید و داد و ستد در این مکان هم باعث شده که مهر علیخان، ابوالقاسم خان نوری و میر فتاح، آن را گسترش بدهند و به زیبایی های آن اضافه کنند. شیخ الملوک با نام اصلی شیخ محمدعلی میرزا دولتشاه، فرزند فتحعلیشاه بانی شهر ملایر بوده است و جزو اولین بازارهای این شهر به حساب می آید.
معماری بازار شیخ الملوک ملایر
شیخ الملوک ملایر در بافت قدیمی شهر قرار دارد و از یک بازار اصلی و دو بازار فرعی و چندتایی هم تیمچه و سرا تشکیل شده است. مانند هر بازار قدیمی دیگری، این بازار هم دارای راسته های مختلف است که نامهایی روی آنها گذاشته شده است. اصلی ترین راسته ها، راسته شیخ الملوک، بازار خان، بازار مهر علیخان، بازار کفاش ها، سرای میرفتاح، سرای خان، چهارسوق بزرگ و کوچک بازار و زورخانه بابک (تیمچه)، تعدادی از معروف ترین راسته های بازار قدیمی ملایر است. در عهد قاجار یک حوض در وسط مهمانسرا قرار داشته و یک برف انداز در قسمت شمال غربی دیده می شود که برای پارو کردن و ریختن برف های پشت بام طراحی شده بوده است. در ساخت بازار قدیمی ملایر، از شیوه خطی و منظم استفاده شده است. به طوری که یک در ورودی که به یک راسته اصلی و طولانی در جهت شمال غربی باز می شود. راسته ای کوچک تر در جهت غربی شرقی قرار دارد که در محلی به نام چهارسوق که گنبد بزرگ و بلندی هم دارد، به یکدیگر می رسند. این چهار قسمت اصلی هم به چهار قسمت مختلف شهر منتهی می شوند. ورودی خیابان بروجرد، ورودی اصلی این بازار قدیمی است.
معماری بازار قدیمی ملایر
شاید بتوان سبک معماری بازار اراک را با شیوه ای که در بازار شیخ الملوک کار شده مقایسه کرد. این بازار مقیاسی کوچک از آن بازار است که از سبک معماری و اصیل و سنتی در معماری آن استفاده شده است و نشانه هایی از الگوی بازارهای دوره صفویه و زندیه هم در آن دیده می شود. برخی از این نشانه ها شامل، طاق های ضربی، گنبدهای آجری، نورگیرهای سراسر بازار و حجره های تعبیه شده در دو طرف مسیر هستند. با این حال، دردناک است که بخشی از پوشش قدیمی بازار شیخ الملوک، به ویژه در قسمت ورودی بروجرد از گزند آسیب ها در امان نمانده است. نورگیرها دیگر کارکرد سابقشان را ندارند و وسایلی به این بازار و سقف آن اضافه شده است که به زیبایی و اصالت آن صدمه جدی وارد کرده است. این ها همه در مورد بازار اصلی آن بود. اما دو بازار فرعی هم که یک بازار کوچک به موازات شاخه شمالی جنوبی بازار اصلی قرار دارد و ابتدا و انتهای آن به بازار اصلی متصل می شوند. بازار دیگری هم در مقابل ورودی اصلی مسجد شیخ الملوک آغاز می شود و آن هم از طریق یک انحنای زیبا به بازار اصلی می رسد. در بین بازارهای فرعی، تیمچه و سراهایی هم وجود دارد که در بین آنها مانند سرای خان، سرای مهر علیخان و سرای لحاف دوزها، شناخته شده تر هستند. در بین تمیچه ها هم، یک تیمچه ارزشمند در شاخه غربی بازار دیده می شود و بزرگترین گنبد بازار در بالای آن قرار دارد. اگر چه امروزه از این تیمچه به عنوان زوخانه استفاده می شود، اما معماری خاصش، آن را از دیگران متفاوت می کند!
کاروانسراهای بازار شیخ الملوک
از آن جا که بازارها، محل گذر تاجران بزرگ دیگر شهرها هم بوده است، مکانی هم برای استراحت آنها در نزدیکی بازارها یا درون آنها قرار دارد. در این بازار هم دو کاروانسرا قرار دارد. یکی کاروانسرای میرفتاح است که به حلاج ها هم معروف است، در سمت غربی راسته اصلی بازار قدیمی ملایر قرار دارد که از طریق یک دالان با طاق ضربی، به بازار اصلی می رسد. کاروانسرای شیخ الملوکی هم در همان راستا و در شمال غرب راسته اصلی است که قدیمی تر از میرفتاح است و حال و روز خوبی ندارد.
بازار قدیمی در چه حال است؟!
اگر به جاذبه های گردشگری دقت بیشتری شود، بازار شیخ الملوک هم می تواند یک اثر باستانی درخشان باقی بماند. اما در این بازار، نصب وسایل متفرقه بسیار از جمله تابلوها و کرکره های معکوس و لوازم مغازه ها، آسیبی جدی به بافت اصلی بازار وارد کرده اند و اگر به صورت جدی به آنها رسیدگی نمی شود، این بنای زیبا به زودی تخریب خواهد شد. استفاده از برق در مغازه ها، و به روز بودن آنها باعث شده است که فضای مغازه ها به حالت خوبی برسند اما اینها کافی نیستند. این بازار قدیمی در سال 1355 به شماره 1286/3 در فهرست آثار ملی و تاریخی ایران ثبت شده و در حال حاضر جزو میراث فرهنگی ما به حساب می آید.
