در این مطلب از قلعه رستم، از جاذبه های گردشگری زابل و جاهای دیدنی زابل که کمتر شناخته شده و دیده شده هستند، برایتان می گوییم، از شگفتی های تاریخی سیستان و بلوچستان. قلعه رستم زابل، بزرگترین قلعه دوران صفوی و مربوط به خوانین سیستانی در زمان صفویان بوده است. این بنای باشکوه تاریخی از معدود آثار به جامانده از دوره ی صفویان در استان سیستان و بلوچستان است. قلعه رستم زابل، در 70 کیلومتری جنوب غربی شهرستان زابل، بعداز شهر سوخته و خارج از جاده اصلی قرار دارد. محوطه ای که قلعه در آن واقع است معروف به محوطه ی حوضدار و کندرک می باشد. در این قلعه، بقایای یک شهر باستانی با آجرکاری و ساختمان های متعدد و سردر ورودی برج ، برج نگهباتی و 15 برج دفاعی وجود دارد. می توان گفت که تعدد برج های نگهبانی و دفاعی به این خاطر بوده است که نوع کاربری این بنا، دفاعی مسکونی می باشد.
قلعه رستم ؛ امارت افسانه ای کویر سیستان
متاسفانه به دلیل دور بودن قلعه رستم که یکی از جاذبه های گردشگری زابل و جاهای دیدنی زابل ست از جاده اصلی، این بنای افسانه ای مورد توجه مسافران و گردشگران استان سیستان و بلوچستان قرار نمی گیرد. و البته نبودِ منابع انسانی و مالی و همچنین حفاری های غیر مجاز در قلعه رستم باعث سرعت بخشیدن تخریب این بنای عظیم تاریخی شده است. علاوه بر عوامل مذکور، تغییر مسیر رودخانه ی هیرمند نیز در خرابی این بنا نقش داشته است. اوج دوران آبادانی قلعه رستم به زمان صفویه و حاکمیت ملوک کیانی سیستان برمی گردد. و عظمت قلعه رستم در منطقه ی سیستان و بلوچستان، به این منطقه که یکی از جاذبه های گردشگری زابل ست، جنبه ای افسانه ای تاریخی بخشیده و به همین علت نامِ بزرگترین و نام آور ترین شخصیت سیستان و بلوچستان یعنی رستم؛ بر این بنا گذاشته شده است. مجموعه ای حدود 15 تپه، مربوط به پیش از تاریخ نیز در این منطقه وجود دارد. باستان شناسان نیز تعدادی سکه ی نقره در این منطقه کشف کرده اند که مربوط به پوراندخت پادشاه ساسانی بوده است.
عناصر اصلی قلعه رستم
عناصر اصلی معماری قلعه رستم که یکی از کی از جاذبه های گردشگی زابل و جاهای دیدنی زابل هست، عبارت است از سر در ورودی که در جنوب شرقی آن قرار دارد، برج های نگهبانی و تدافعی متصل به حصار قلعه، خندق، یخدان و از همه مهم تر قسمت شاه نشین آن و سایر تاسیسات مسکونی داخل قلعه که تا حدود زیادی تخریب شده است. اولین چیزی که در قلعه رستم زابل نظرها را جلب می کند، هیبت و صلابت دروازه های ورودی و 15 برج تدافعی اطراف آن است که با شکوه تمام همچنان استوارند.
عناصر ساختمان شاه نشین
مهم ترین عنصر این ساختمان، امارت حاکم نشین است که متصل به مجموعه ای از عناصر دیگر مانند حیاط مرکزی، ایوان های شمالی و جنوبی و تعدادی اطاق های مختلف که در اطراف حیاط مرکزی قرار گرفته اند، می باشد. همچنین ساختمان امنیتی که در سه طبقه ساخته شده نیز به امارت حاکم نشین متصل است. یکی دیگر از ویژگی های جذاب این ساختمان ها، پنجره های زیبای مشبک مانندی است که در بعضی از اتاق ها وجود دارد. و با کنار هم قرار گرفتن خشت ها ساخته شده است. با مطالعه و مشاهده ی وضعیت فعلی قلعه زابل می توان متوجه شد که حصار یا باروی قلعه با استفاده از وضعیت طبیعی آن از شرق به غرب با نقشه ی چندضلعی نامنظم ساخته شده است. و همچنین این بنا براساس طرح و نقشه ای از پیش تعیین شده احداث گردیده. ضلع شمالی قلعه زابل به نحوی معماری و ساخته شده که بادشکن بسیار مناسبی در مقابل بادهای 120 روزه ی سیستان باشد. تمامی این ویژگی ها، قلعه رستم را به یکی از کی از جاذبه های گردشگی زابل و جاهای دیدنی زابل تبدیل کرده.
خندق: خندقی به عرض 7/5 متر دور تا دور قلعه را در بر گرفته که البته این عمق در بعضی جاها متغیر است، اما به دلیل انباشته شدن خاک با گذشت زمان امروزه خندق عمق زیادی ندارد .
یخدان: یخدان در قسمت شرقی قلعه و روبروی بخش شاه نشین قرار دارد و شامل یک فضای مدور وسیع به ارتفاع 5 متر از سطح زمین می باشد.
اصطبل: فاصله ی اصطبل و ارگ شاه نشین کم است و در پشت اصطبل ساختمان طویلیقرار دارد که در بدنه ی اضلاع آن آخورهایی به ردیف دیده می شود. در تصویر زیر نمایی از اصطبل را مشاهده می کنید.
مصالح ساختمانی: در ساخت این قلعه بیشتر از خشت خام استفاده شده ولی در بعضی موارد آثار گچ نیز در بعضی اطاق ها دیده می شود. شرایط خاص و ناسب این منطقه معماران را بر آن داشته که دژی مستحکم به منظور بهره برداری های نظامی_ مسکونی ایجاد کنند.
وضعیت فعلی قلعه رستم زابل
با مطالعه و توجه به آثار تاریخی و همچنین آثار باقی مانده از قلعه رستم و دقت در سفالینه های سطحی، احداث این قلعه را می توان به اواسط قرون اسلامی نسبت داد که تا دوره ی صفویه مورد استفاده قرار گرفته است. متاسفانه در اثر عوامل جویِ اجتناب ناپذیر، هم اکنون این امارت به ویرانه ای تبدیل شده است و تنها 4 برج و 12 ورودی آن قابل مشاهده است. البته اسکلت بندی بسیاری از بناهای آن از جمله اطاق ها و آب انبار پابرجاست و به نظر این بنا چهارصد یا پانصد سال میش متروک شده است. در این منطقه تا کنون کاوش های باستان شناسی و علمی صورت نپذیرفته اما تکه های سفال های لعابدار و بدون لعاب ریخته شده حکایت از تاریخ طولانی این امارت در سیستان دارد. امروزه نمای خشت و گلی این قلعه ی افسانه ای و عظمت آن در کویر سیستان منظره ی بی نظیری به وجود آورده که نظر هر بیننده ای را به خود جلب می کند. بنابراین بازدید قلعه رستم که یکی از جاذبه های گردشگی زابل و جاهای دیدنی زابل ست را از دست ندهید.
