پورسینا و آزمایش کامل ادرار

آزمایش کامل ادرار یکی از با اهمیت‌ترین کارهای آزمایشگاهی است که برای تشخیص بیماری‌های مختلف کلیه و بیماری‌های عمومی کاربرد دارد. آزمایش کامل ادرار بسیار ساده بوده و در همه جا انجام آن امکان‌پذیر است. و از نظر هزینه ارزان تمام می‌شود و آگاهی‌های بسیار ذی‌قیمتی در مورد وضع کلیه و وضعیت عمومی بیمار بدست می‌دهد. از دیرباز به اهمیت آزمایش ادرار پی برده شده بود و بهترین نمونه‌ی آن شعر معروف مولانا است که در آن به قاروره گرفتن اشاره کرده است:
(قاروره هم به معنای ظرفی است شبیه مثانه که در آن ادرار می‌گرفتند و هم به معنای ادرار).

حکیمیم و طبیبیم، ز بغداد رسیدیم *** بسی علتیان را که ز غم باز خریدیم
طبیبان فصیحیم که شاگرد مسیحیم *** بسی مرده گرفتیم و در او روح دمیدیم
حکیمان خبیریم که قاروره نگیریم *** که ما در تن رنجور چو اندیشه دویدیم

بیش از پورسینا از 500 سال قبل از میلاد مسیح آزمایش ادرار به گونه غیرعلمی انجام می‌گرفت. در حقیقت اولین پزشکی که آزمایش کامل ادرار را به گونه امروزی و با روش علمی در قرن دهم میلادی انجام داد، ابن‌سینا بود. در مقاله‌ی چهارم از چهار مقاله عروضی سمرقندی حکایت کرده‌اند: چون به گرگان رسید، به قاروره آوردن گرفتند و ابوعلی همی نگریست و دخلش پدید آمد و روز به روز می‌افزود.
ابن‌سینا با مشاهده ادرار و یافتن ویژگی‌های آن و جمع‌بندی یافته‌ها، قضاوت راجع به وضع بیمار می‌نمود. بیش از ابن‌سینا آزمایش ادرار بر مبنای مشاهده آن صورت نمی‌گرفت. ابن‌سینا برای اولین بار متوجه شد که «ادرار مورد آزمایش باید نخستین ادرار بامدادی باشد و باید از شب قبل، از تناول آب خودداری شود». و امروزه ما می‌دانیم که بررسی قدرت غلیظ و دفع اسید ادرار بهتر است با آزمایش اولین ادرار، پیش از آنکه بیمار مایعات مصرف نماید انجام گیرد. «ادرار مورد معاینه حتی نباید یک ساعت مانده باشد. ادرار 6 ساعته را نبایستی معاینه کرد. باید توجه داشت که آیا بیمار ماده‌ی رنگی خورده است یا نه؟».
پورسینا می‌گوید: «ظرفی که ادرار را در آن می‌گیرند باید شسته شده باشد». و باید ادرار را در جایی گذاشت که از تابش خورشید و از تأثیر باد محفوظ باشد تا گرمی و سردی بر آن اثر نگذارد و باید آنقدر مهلت داده که درد آن کاملاً جدا شود و ما امروزه می‌دانیم که ادرار بهتر است هرچه زودتر آزمایش شود و به خصوص تغییر شرایط فیزیکی محیط مانند حرارت می‌تواند اثرات چشم‌گیر روی pH و رسوب ادراری بگذارد.
علاوه بر آن، ابن‌سینا واقف بود که بیماریهای سایر اندامها را می‌تواند از راه آزمایش ادرار تشخیص بدهد و می‌گوید «علائم اولیه ادراری از وضع کبد و اندامهای خدمتگزار کبد خبر می‌دهد». قطعی است که برای مثال انسداد کبد و مجاری صفراوی می‌تواند موجب تغییر رنگ ادرار شود.
اهمیت آزمایش کامل ادرار برای ابن‌سینا به خوبی روشن بوده، به همین دلیل سی و سه صفحه از کتاب خود را به آزمایش کامل ادرار اختصاص داده است و به گونه‌ای بسیار درست و علمی ادرار را از هفت نظر بررسی نموده است.
پورسینا و آزمایش کامل «ادرار»
1- رنگ
2- هیئت (قوام)
3- روشنی و تیرگی
4- ته‌نشین
5- اندازه (حجم)
6- بوی ادرار
7- کف
می‌گوید: کسانی هستند که دست زدن و چشیدن آنرا ذکر کرده‌اند و این تنها مائیم که آنرا چندش‌آور دیدیم و به حساب نیاوردیم «ولی در افتراق بین تیرگی و دُرد می‌گوید»:
«تیرگی با درد تفاوت دارد». زیرا بوسیله حس می‌توان بوجود دُرد پی برد در حالی که در مواردی که ضرورت داشته، ادرار را لمس و حس می‌نموده است.
1- رنگ: ابن‌سینا رنگهای کاهی، ترنجی، زرد طلایی، زرد نارنجی، رنگ آتشین (زرد پررنگ)، رنگ زعفرانی مایل به زرد طلایی که آنرا سرخ روشن توصیف نموده است برای ادرار ذکر می‌کند. دو رنگ اول را طبیعی می‌داند و علت آن را تغلیظ ادرار در اثر نرسیدن آب به بدن و در نتیجه بارز شدن مواد محلول در آن عنوان می‌کند.
جالب آن است که ارتباط رنگها را با بیماریها توضیح داده و تغییر رنگ ادرار را در ارتباط با حرکات سخت توصیف نموده و مشخص است استاد بعنوان اولین نفرولوژیست متوجه رابدومیولیز Rhabdomyolysis شده‌اند، علاوه بر این توصیف نموده‌اند که رنگین شدن ادرار می‌تواند ناشی از نرسیدن آب آشامیدنی به بیمار باشد. درک این واقعیت نشانه تفکر قوی ابن‌سینا و برداشت درست علمی بر مبنای مشاهدات وی بوده که حتی امروزه گاهی عده‌ای از پزشکان از چنین درکی محروم هستند و بی‌جهت به خاطر تغییر رنگ ادرار ثانوی به خشکی بدن اقدام به انجام اوروگرافی وریدی و بررسیهای غیرضروری دیگر می‌کنند که خود می‌تواند زیانبار باشد.
".... رنگ سرخ مایل به زعفرانی در بیماری کیسه صفرا و رنگ ادرار گاهی در بیماریهای شرائین خونی به رنگ خون در آید... در حالی که هیچ نوع باز شدن در رگها روی نداده."
در اینجا اشاره استاد به پدیده‌ی همولیز است که موجب تغییر رنگ ادرار بدون آنکه ارتباطی بین عروق و دستگاه ادراری گشوده شده باشد، می‌گردد.
ابن‌سینا می‌دانست که خون موجود در ادرار ممکن است مربوط به دستگاه ادراری نبوده بلکه از جهاز تناسلی یا گوارشی باشد برای مثال خوردن داخل ادرار در حالت حیض نشانه بیماری نیست. در ارتباط رنگ و غلظت ادرار می‌گوید: "چنانچه ادرار زعفرانی آتشین و به رنگ خون باشد رنگ و هیئت هر قدر رقیق‌تر باشد بدتر است و اگر به فراوانی از مجرا بیرون بریزد، در بیماریهای سخت و مختلط مژده‌ی امیدبخش است."
«چنانچه قبل از شروع بحران، ادرار یک دفعه ریخته شود دلیل سخت شدن بیماری است».
در اینجا نیز وی سعی دارد تا پدیده‌ی پلی‌اوری را به نحوی بیان نماید.
ابن‌سینا متوجه ارتباط پاره‌ای علائم بالینی و تغییر حالت ادرار بوده است. چنانچه می‌گوید: اگر قبل از تغییر رنگ ادرار، شب بیداری، کری و تشویش عقل و سردرد وجود داشته باشد دلیل آنست که خونریزی بینی روی می‌دهد و شاید علامت آن باشد که در کلیه بیمار سنگ پیدا شود».
واقعیت تشویش عقل و سردرد و خونریزی بینی می‌تواند تظاهرات Hypertensive encephalopathy باشد و در صورتیکه کری از پیش وجود داشته باشد نشانگان ALPORT را بخاطر می‌آورد و بی‌شک نارسایی کلیه که به صورت تغییر رنگ و هماتوری و بی‌رنگ شدن در اثر نارسایی پیشرفته و عوارض دیررس تر این نشانگان است که می‌رساند استاد با تغییر رنگ ادرار در بیماریهای نسبتاً کمیاب نیز آشنا بوده است و متوجه ارتباط با مسائلی مانند کری و اختلال شنوایی بوده‌اند.
2- هیئت (قوام): ابن‌سینا متوجه بوده است که ادرار رقیق ممکن است از زیاد نوشیدن آب حاصل شود که در آن صورت نشانه‌ی سلامت کلیه‌هاست و در جای دیگر آورده است:
"اگر در حالت تب شدید، ادرار غلیظ بطور آنی و به مقدار زیاد ریخته شود دلیل بهبودی است." که نشان دهنده‌ی این واقعیت است که ابن‌سینا متوجه ارتباط رنگ و حجم ادرار با وضعیت عمومی بدن بوده است، که برای مثال این حالت امروزه بدنبال گلومرولونفریتهای حاد در مرحله دیورز پیش می‌آید.
3- روشنی و تیرگی: توجه به شفافیت ادرار و قضاوت از روی آن نشانه دیگری از حذاقت پورسینا است.
4- بوی ادرار: اگر ادرار سیاهرنگ ولی بدون بو باشد یا دارای بوی کمی باشد نشانه سردی است زیرا گاهی که طبیعت بسیار فروکش می‌کند ادرار بو ندارد.
ابن‌سینا می‌گوید: «ادرار بی‌بو در حالت بیماریهای شدید شاید شاهد مرگ نیروی غریزی باشد» و امروزه ما می‌دانیم که کلیه‌ی نارسا فقط می‌تواند آب دفع نماید و این آب بدون بو می‌باشد. بوی گندیده ادرار را نشانه‌ی قرحه در دستگاه ادراری می‌داند.
5- کف ادرار: "کف ادرار نیز از نفوذ باد بیگانه‌ای در گوهر آن بوجود آمده است....
بویژه اگر باد در آب چیرگی داشته باشد. حبابهای بسیار بلند در آ ب ادرار نمایان می‌شود."
امروزه می‌دانیم که کف ادرار، ثانوی به دفع زیاد از اندازه‌ی پروتئین است و در صورتیکه وسایل موجود نباشد، شاید بهترین راه تشخیص دفع پروتئین از راه ادرار وجود کف به میزان زیاد باشد. در چنین شرایطی ادرار بایستی از فاصله روی آب ریخته شود.
6- انواع رسوبها: ابن‌سینا متوجه رسوب طبیعی (خوب) و رسوب بیمارگونه بوده است و بیان نموده است که ادرار لاغر اندامها در حالت تندرستی رسوب کمتری دارد و رسوب را از نظر گوهر رسوب، کمیّت آن، حالت اجزا، مکان رسوب، زمان رسوب، آمیزه‌های آن بررسی می‌نمود. با توجه به عدم دسترسی به میکروسکوپ در هزارواندی سال پیش، چنین تعبیری بسیار داهیانه و سودمند بوده است و امروزه به یاری میکروسکوپ بررسی رسوب ادراری مهمترین راه تشخیص بیماری است.
7- کمیت ادرار: ابن‌سینا واقعیت را دریافته بود که ناتوانی کلیه می‌توانند موجب کاهش حجم ادرار گردد و در شرایط مختلف این حالت را توصیف نموده است. کم بودن ادرار را به همراه سردرد علامت بدی می‌داند که احتمالاً مشاهده‌ی ازدیاد فشار خون است. ابن‌سینا با بررسی ادرار راجع به سن و جنس بیمار اظهارنظر می‌نموده است.
با توجه به آنکه ابن‌سینا از دانشمندان طلایه‌داری بود که بر مبنای مشاهده علمی آزمایش کامل ادرار را در خدمت تأیید تشخیص علت بیماری به کار گرفت می‌توان ادعا کرد که پایه‌گذار علوم آزمایشگاهی و نفرولوژی بوده است.
بی‌گمان، اگر مسئله کشف میکروسکوپ و روش اندازه‌گیری میزان املاح و اسید ادرار در کار نمی‌بود؛ پس از گذشت ده قرن علم پزشکی و پیراپزشکی از نظر آزمایش کامل ادرار و نتیجه‌گیری از آن هنوز در مرحله قرن دهم میلادی بود و به درستی می‌توان این واقعیت را بیان نمود که پس از گذشت هزار سال و پیشرفت علم و همه‌گیر شدن آموزش پزشکی و پیراپزشکی هنوز آگاهی بسیاری از متخصصان پیرامون آموزش کامل ادرار از میزان آنچه پورسینا بیان نمود، کمتر است.
باید امر و مقرر گردد که در شروع آموزش پزشکی دانشجویان ما قانون ابن‌سینا را به عنوان یک واحد درسی بخوانند و بخصوص برای تخصصهای نفرولوژی و علوم آزمایشگاهی نه تنها آموزش را از فصل آزمایش کامل ادرار کتاب قانون آغاز کنند، بلکه در پایان دوره‌ی آموزش اثبات نمایند آموزشهای استاد را فراگرفته‌اند.
منابع تحقیق :
1- قانون ابن‌سینا جلد اول انتشارات سروش، صفحات 312، 339
2- تاریخ طب اسلامی ادوارد براون، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی 1337
3- پزشکان نامی نوشته هنری ازیگریست، 1362
4- چهار مقاله نظامی عروضی باهتمام دکتر محمد معین، تهران، 1331