استان کرمان به دلیل آثار و بناهای تاریخی که قدمت هر کدام از آن ها به چندین سده گذشته بر می گردد، در بین 5 استان تاریخی کشور قرار گرفته است. کرمان استانی است که در حصار کوه های صاحب الزمان واقع شده است و اتفاقا بنایی نیز که این بار ما قصد پرداختن به آن را داریم یعنی گنبد جبلیه، بنایی است که در دامنه این کوه ها جای خوش نموده است. برای آشنایی کمی بیشتر با کوه های صاحب الزمان یا شیوشگان که نام قدیمی آن می باشد، باید گفت که این کوه ها از قدمتی بیش از هزار سال برخوردار می باشند که در گذر زمان مکان ها و بناهای مختلف تاریخی نظیر همین گنبد جبلیه کرمان این بنای سنگی کرمان را نیز در خود جای داده است! پس با همگردی همراه شوید تا با این گنبد جبلیه کرمان تاریخی و قدمتی بیش از پیش آشنایی پیدا نمایید.
آشنایی با گنبد جبلیه:
در ابتدا برای دیدن این گنبد جبلیه کرمان باید به سمت کوه های شرقی کرمان به نام صاحب الزمان بروید تا در دامنه آن ها بتوانید با یک گنبد هشت ضلعی سنگی مواجه شوید! گنبد جبلیه کرمان، این بنای سنگی کرمان یکی از شاخصه های تاریخی استان کرمان است که به عنوان یک جاذبه توریستی و گردشگری نیز در سالیان گذشته مطرح شده است. گنبد جبلیه کرمان که به گنبد گبری نیز در منطقه شناخته شده است، تمام و کمال از سنگ ساخته شده و در تمام هشت ضلع خود از 8 درب مختلف بهره می برد که به سبب جلوگیری از تخریب و فرسایش آن، اکنون همه درب های آن رلا بسته و تنها یک درب را برای ورود و خروج آن باز گذاشته اند؛ در خصوص زمان و یا سلسله ای که این بنا در آن ساخته شده باشد، هیچ اسناد و مدارک تاریخی موجود نمی باشد و تنها به گواهی برخی از داستان های موجود در مورد این بنای سنگی کرمان می توان گفت که در گذشته به عنوان یک ماده اولیه لازمه برای ساخت آن از شیرِ شُتر نیز بهره گرفته شده است!
بنای تاریخی پیش از ظهور اسلام
چیزی که در ظاهر با دیدن این گنبد سنگی آشکار می شود، قدمتی است که با خود به همراه دارد و تا جایی که معلوم شده است این بنای تاریخی پیش از ظهور اسلام، ساخته و بعد از آن بدست سلسله سلجوقیان کامل شده گردیده است. البته نا گفته نماند که در خصوص تکمیل شدن آن در عصر سلجوقیان نیز شبهات زیادی وجود دارد چرا که دستور بازسازی و تکمیل آن از سوی محمد ابن الیاس از مردمان عصر ساسانیان صادر شده است، یعنی چند قرن پیش از دوره حکومتی سلجوقیان! به هر حال، سقف گنبد جبلیه کرمان از آجر ساخته شده است و به محض ورود به داخل آن، متوجه گچ بری ها و نوشته هایی خواهید شد که به سبب فرسودگی بنا این بنای سنگی کرمان قسمت های بالایی آن ریزش نموده و قسمت های پایین نیز به دلایل نامشخصی تخریب شده اند!
مصالح بکار رفته در گنبد جبلیه کرمان
از عمده مصالح بکار رفته در این گنبد تاریخی و این بنای سنگی کرمان می توان به سنگ لاشه هایی که از بیرون به واسطه گچ و از داخل به واسطه آهک به یکدیگر چسبیده اند و دیوار این بنای سنگی را ایجاد نموده اند، اشاره داشت. گنبد جبلیه در سال 1316 به ثبت ملی در فهرست آثار تاریخی ایران رسید و در سال 1383 نیز پس از مرمت و بازسازی نام آن از گنبد جبلیه کرمان به گنجینه جبلیه تغییر داده شد! تغییری که به سبب وجود کتیبه های تاریخی در آن بود و از قدیمی ترین آن ها که بر روی قطعه سنگی به خط کوفی حک شده است؛ کتیبه ی مسجد آبدر اشکان رابر بافت می باشد. این کتیبه مرتبط است با بنای یادبود یک مسجد در قسمت های مرتفع شمال شهر رابر آباد واقع در شهرستان بافت که مفهوم آن به زبان عربی به این شرح می باشد: امر ببنا هذالمسجد یحیی بن عبدالله بن یوسف فی سنته خمسه عشرین و اربع مائه غفرالله له.
بناهای تاریخی و مقدس
ناگفته نماند که در گنجینه جبلیه، کوچک ترین سنگ قبر استان کرمان نیز وجود دارد که این سنگ قبر در سال 1377 بدست احمد ایلاقی کشاورز در دهستان قائم آباد کشف شد و به سازمان میراث فرهنگی استان کرمان نیز تحویل داده شد. این سنگ قبر با طول 26 در عرض 22 سانتی متر شامل دو بخش می شود که یکی نوار کناری آن است و دیگری متن نوشته شده بر روی آن که داخل کادری قرار گرفته است. حاشیه کناری آن در پایین گوشه سمت راست آیات 18 و بخشی از 19 سوره مبارکه آل عمران را در بر می گیرد و در قسمت های انتهایی سمتِ چپ خود، از یک کادر محرابی بهره می برد که نام فوت شده و تاریخ مرگ وی به شرح گفته شده در آن نوشته شده است. (هذا قبر العبد الضعیف المحتاج الی رحمت الله ابی جعفر احمد بن حمزه بن علی غفارالله ان توفی فی جمادی الاخر سنه الحدی و اربعین و خمسه مابه)
گنجینه جبلیه
اگر پس از برانداز کلی گنجینه جبلیه سری هم به متوفیان و در گذشتگانی که در میان سنگ قبرهای این بنا به خاک سپرده شده اند، بزنید با سنگ قبر میرزا آقاخان که فرزند میرزا احمد علی خان وزیری (نویسنده کتاب تاریخ کرمان)، مواجه می شوید که به گفته مشهور ترین مورخ دوره معاصر در کرمان یعنی دکتر باستانی پاریزی، وی از جمله نفراتی بود که در تکمیل و تالیف این مجموعه ارزشمند تاریخی کمک های شایانی به پدر خود کرده است!در میان تمامی مکتوبات با اهمیت موجود در گنجینه جبلیه، وقف نامه ای است مربوط به سال 1282 هجری قمری که موضوع آن در مورد آتشکده روستای قناتغستان (روستایی از توابع بخش ماهان شهرستان کرمان) و وقف آن می باشد؛ البته این وقف نامه در حال حاضر در سازمان میراث فرهنگی استان کرمان می باشد و کارشناسان این استان از چنین سند تاریخی و کم نظیری حفاظت می کنند.
تاریخچه مبهم گنبد جبلیه:
آتشکده های زیادی در ایران پس از ظهور اسلام به مسجد تبدیل شدند که البته بسیاری از آنان در حال حاضر جزئی از نماد معماری ایرانی-باستانی محسوب می شوند! خوشبختانه از همان روزهای نخست ورود اسلام به ایران، اغلب بناهای مذهبی ما چه در غرب و چه در شرق از آسیب معماری های بیگانه مخصوصا عربی در امان ماندند و به سبک کاملا بومی ساخته شدند که به گفته کتاب تاریخ کرمان، اولین بنای معماری ایران پس از حمله اعراب به ایران مسجدی است در شهرستان بم!
معماری مسجد
در خصوص این مسجد نیز باید اظهار داشت که در کتاب تاریخ هنرهای ملی در مورد معماری آن چنین آمده است که: با توجه به آثار باقی مانده از دیوارهای آن معلوم است که قدمت مسجد به شروع سده اول هجرت بر می گردد؛ با وجود طاق نماهای در نظر گرفته شده برای این بنا و ستون های کوچک و به یکدیگر متصل آن که سبب جدایی طاق نماها از هم شده اند می توان این فرضیه را قوت بخشید که این طاق ها، همان طاق هایی هستند که در طاق کسری مورد استفاده قرار گرفته است و مدت ها بعد نیز حاکمان عباسی با دیدن همین طاق و ستون ها برای خود دروازه ای در بغداد را برپا ساختند! در مجموع می توان از شاخصه های مهم معماری ایران و گنجینه جبلیه در بدو ورود اسلام به آن به موارد زیر اشاره داشت که عبارتند از:
حفظ ارزش های ذاتی موجود در خود پیش از ظهور اسلام و تبدیل ظاهر خود سمت و سوی ایرانی-اسلامی
الگو برداری از بناهای دوره ساسانیان که اغلب مطابق قوانین اسلامی ساخته شده بودند
تحولی عظیم در معماری ایران
قرن های 4 ، 5 و 6 هجری شمسی از جمله قرونی هستند که شاهد تغییر و تحول عظیم معماری ایران بودند؛ تغییراتی که مبنای آن را معماری و اصول ساخته های عصر ساسانی تشکیل می دادند. عصر متنوعی در معماری ایران در حال شکل گیری بود که بیشتر آن را مدیون اقوام و ایل های محلی ایرانی هستیم که با تمام وجود خود سعی در ابداع سبکی متفاوت در خلال احیای سنت های ایرانی-باستانی داشته اند. عزت و ارزش گزاری به سنت های باستانی ایران در سال های دور و در دوره های مختلفی همچون: طاهریان، صفاریان، سامانیان، آل زیار، آل بویه یا همان دیلمیان به قدری قابل توجه و مهم بوده است که سلسله های حکومتی بعدی نیز نظیر: غزنویان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان و البته مغولان را درگیر وسعت خود کرد و آنان را مجبور کرد که در اوج قدرتشان از این سنت ها پیروی نمایند!درست وقتی به صورت موازی با ورق خوردن تاریخ ایران به استان کرمان می نگریم، شاهد پدید آمدن بناهای تاریخی و ارزشمندی در این استان در همین بازه زمانی خواهیم بود؛ بازه زمانی که آثار و بناهای تاریخی زیادی به دست افراد گوناگون از جمله محمد ابن الیاس ساخته و یا ترمیم شدند همچون ارگ بم و گنبد جبلیه!
شکل و نمای بنا
کسی نمی داند اما شاید به خاطر رشد و تاثیر پذیری معماری کرمان از عصر سلجوقیان باشد که ساخت گنبد جبلیه بنای سنگی کرمان را به آن نسبت می دهند. به هر حال ترک های سلجوقی که در روزگاری خدا را بنده نبودند در زمانی که حکومت ایران بدست کاردانان بومی افتاده بود، آرام آرام از قسمت های مرکزی ایران به سمت غرب این کشور متمایل شدند و نتوانستند به جز مناطق غربی، بر دیگر نواحی ایران تاثیرگذاری فرهنگی و هنری خود را برجای گذارند؛بیشترین قسمت ارتباط دادن گنبد جبلیه با عصر سلجوقیان به سبب دگرگونی معماری در اثر آنان می باشد؛ در عصر سلجوقی ساختن بناهای مذهبی و زیارتی بر ساخت دیگر بناهای کاربردی ارجعیت داشته است و معماری کلی ساخت بناها نیز به شکل تعبیه کردن حیاطی با 4 ایوان و همچنین در نظر گرفتن یک تالار متساوی الاضلاعی چهار طاقی گنبد دار بوده است که ارتباط بسیار نزدیکی با نوع معماری این گنبد سنگی قدمتی دارد! از دیگر نکات مشترک عصر سلجوقی که در بنای جبلیه نیز مورد استفاده قرار گرفته است، بهره گیری از آجر است! آجر در دوره سلجوقیان به نهایت رشد و بهره وری خود رسید و در کنار آن، گچ بری و زیباسازی آجری نیز رواج پیدا نمود؛ کتیبه های آجری ساخته شدند و خیلی زود توانستند جایگزینی برای کتیبه های سنگی شوند!
کلام آخر:
در تاریخی بودن گنبد جبلیه بنای سنگی کرمان که اکنون به گنجینه جبلیه معروف است، هیچ شکی نیست اما اینکه زمان ساخت دقیق این بنای تاریخی در چه دوره و از چه سالی آغاز شده شده است، سوالی است بی جواب! با مرور کردن خصوصیات معماری هر عصر حکومتی در ایران و مطابقت دادن آن ویژگی ها با نکات ریز بکار رفته در معماری بنای جبلیه می توان اینگونه فرض کرد که این بنا اگر ساخته شده عصر سلجوقی نباشد، حتما در عصر سلجوقیان دست خوش تغییر و تحولاتی گشته است چرا که این همه نزدیکی در نوع سازه و معماری نمی تواند اتفاقی باشد! این گنبد به دلیل قرارگیری در دامنه کوه های صاحب الزمان، قطعا در طول تمامی سال های پیداش خود از حوادث طبیعی زیادی از جمله سیل و سیلاب های سهمگین در امان مانده است و همین امر سبب ماندگاری و کمتر تخریب شدن این بنای سنگی کرمان گشته است.
