زیور آلات چوبی ؛ هنر و صنعت جواهر سازی در جهان باستان و مدرن

شاید معروف ترین قطعه زینتی یا زیورآلات چوبی ساخته شده از چوب، اعم از نقاشی، حکاکی با دست، یا صرفا برش و جلا داده شده، نقش صورت عیسی مسیح برصلیب باشد. از آنجا که چوب به طور گسترده در ساخت زیورها به کار گرفته نشده، تعیین تاریخ آن به اندازه تعیین قدمت جواهرسازی با دیگر مواد آسان نیست، با این همه به نظر می رسد که چوب هم برای قطعه هایی که به صورت انبوه تولید می شد و هم برای قطعه هایی که اشراف زیور خود می کردند، استفاده می شده است. موزه ویکتوریا و آلبرت در لندن، نمونه ممتاز و استادانه کمربند زنجیری و تراشیده از یک قطعه چوب یکپارچه، مزین به نشانه های سلحشوری بریتانی فرانسه، متعلق به قرن چهاردهم را به نمایش گذاشته است. به احتمال قریب به یقین نقش برجسته های چوبی ظریف، در مناطقی که در قرون وسطی و اوایل عصر جدید محل حکاکی و کنده کاری چوب بود، به عنوان آویز به کار می رفته اند. هم چنین تصور می شود که انسان ماقبل تاریخ از چوب، مهره می ساخته است. قبایل آفریقایی به ساختن آویزها و مهره های چوبی شهرت داشتند، حال آن که ژاپن و چین به طور سنتی به ساخت مهره های تزیینی می پردازند، و صنعتگران ژاپنی از قرن هفدهم به این سو شانه و سنجاق سرهای چوبی نیز می سازند. بر این شانه های دندانه دار غالبا طرح ها، نقشها و منظره هایی با دست می کشیدند که همواره به طرز زیبایی با شکل تراش شانه هماهنگی داشت. صنعت ساخت زیورآلات چوبی دست ساز در اروپای قرن نوزده و بیست چندان باب نبود. در دهه 1930 دستبندهای چوبی مرسوم بود که از قطعه های منشور خاتم کاری شده در چوب صنعتی ساخته شده و در لاستیک های کش سان به رشته کشیده شده بود. تولید زینت های چوبی در دهه 1970 و در پی توجه عمومی به مواد طبیعی در آن زمان، به طور چشمگیری گسترش یافت. تعدادی از طرحان جواهر از جمله الکساندرا آن دیک و ماتیو تومالین به خلق آثاری از جنس چوب پرداختند و در همین زمان آنجلا کامینگز به سفارش شرکت تیفانی و شرکا در نیویورک قطعه های چوبی را طراحی می کرد. پس باهمگردی همراه باشید برای شناخت زیورآلات چوبی ارگانیک...

زیورآلات چوبی

امروزه زیورآلات چوبی گوناگون، به سبک های بسیار متنوع ساخته می شود. رنگ و رگه (وضع لیف) انواع مختلف چوب به آن ها حالتی بدیع و منحصر به فرد می دهد؛ برخی از انواع چوب معطر نیز هستند. چوب آلش، شمشاد، آبنوس، کاج و صندل غالبا برای ساختن مهره به کار می رود. نی بامبو به دلیل توخالی بودن از متداول ترین مواد است، حال آن که چوب ریشه بامبو نخل دارای انعطاف کافی است، که تقریبا به هرشکلی در می آید. چوب درختان خزاندار جنگل های منطقه معتدل از قبیل سرخدار، بلوط و راج نیز در ساخت مهره به کار می رود ولی استفاه از چوب درختان خزاندار منطقه حاره مثل بلسان بنفش، ماهون، برزیل، Tulip-Wood به دلیل نگرانی فزاینده از نابودی جنگل کمتر و کمتر می شود.
از دیگر قسمت های درخت نیز برای ساختن زیورآلات چوبی دست ساز استفاده می شود، مردم فیلیپین به ساختن زیورآلات چوبی ارگانیک از برگ موز شهرت دارند؛ آن ها با چسباندن برگ موز روی یک قطعه چوبی ساده و جلا دادن آن زیورآلات چوبی ارگانیک می سازند. آن ها هم چنین با روی هم قرار دادن انواع مختلف چوب به صورت لایه های چند رنگ زیورآلات چوبی دست ساز می سازند.
مهره های چوب پنبه ای را که از پوست بیرونی درخت چوب پنبه ساخته می شود، به ندرت می توان یافت. مهره های چوبی را می شود رنگ کرد، جلا داد، لعاب زد یا نقش چوب آبنوس را بر آن ها ترسیم کرد. زیورآلات چوبی دست ساز حکاکی شده به وسیله یک ابزار چرخان درست می شود که شیارهای مدور بر محیط مهره نقش می زند و بسیار جالب توجه است. بهترین محل خرید مهره های چوبی، مغازه هایی است که منحصرا به فروش مهره اختصاص دارد.

نقاشی با دست روی زیورآلات چوبی دست ساز

با اشکال چوبی تزیین شده گوشواره، گل سینه و حتی گردنبندهای بسیار جذاب و دلفریبی می سازند. برای ساخت این نوع زیورها ابزار بسیار ساده ای لازم است. اره کوچک منبت کاری یا مشبک کاری، مته، گیره، کاغذ سنباده با زبری مختلف، یا برای سرعت بیشتر ماشین سنباده کشی برقی، مینا یا گواش در رنگ های مختلف، روغن جلا و برس رنگ در انواع دلخواه. مناسب ترین چوب برای ساخت زیورهای چوبی تخته سه لایی است، چون سبک وزن، و در ورقه های نازک موجود است که به راحتی به شکل دلخواه در می آید. هم چنین قطعه هایی از این جنس با اشکال مختلف را می توان با چسب مناسب چوب به هم چسبانید. آنی شربون به همین روش آثار بسیار چشمگیری می سازد. آنی ترکیبات مختلف رنگ را برای تزیین آثارش تجربه می کند. برای مثال یکی از شیوه های معمول وی به کارگیری آبرنگ روی یک لایه رنگ روغن زمینه است که در مرحله بعد برای حفظ طرح روی آن جلا می دهد. او برای ساختن سطحی با بافت درهم تنیده و ترک دار، از لایه زمینه رنگ و روغن با یک قشر رنگ سلولزی روی آن استفاده می کند.
حالت دیگر نقاشی با رنگ افشان خودکار (که برای محیط زیست مضر است) بر روی یک لایه زمینه روغنی است. در این روش، اثر به صورت حبابدار و چین و چروک خورده پرداخت می شود.
آنی شربون در کارهایش از شیوه هندیان در جواهر سازی با نقاشی روی مقوای ضخیم الهام می گیرد. او نیز مانند بُوی جرج، موسیقیدان و طراحان مد گروه بادی مَپ در اوایل دهه 1980، از هنر جواهر سازی قبیله آفریقایی ماسایی تاثیر پذیرفته است. وی هم چنین تحت تاثیر کار گروه بلومزِبری، به ویژه در آتلیه امگا در اوایل قرن بیستم بود.
تصور آن ها از صنعتگری، که جمعی از هنرمندان به واسطه آن اشیایی واقعی برای خانه های مردم واقعی درست کردند. بعدها به اندیشه ویلیام موریس و جان راسکین از "هنر و صنایع دستی" انجامید.
آنی شربون هنگام بازگشت از هند ابتدا به جواهر سازی پرداخت و با الهام از هند طرح هایی از ترکیب رشته های طلا با مهرهای چوبی رنگ آمیزی شده و الماس نشان ساخت. "قصدم این بود رویکردی شاد و سرزنده از زندگی ارائه دهم؛ وی با موادی که در دسترس دارد قطه های تزیینی می سازد. برای منجواهر سازی مقوله بسیار پیچیده ای است با جنبه های زیبایی شناختی، تاریخی و معاصر"
در 1983 مدساز انگلیسی جین موئیر در نمایشگاهی در لندن با عنوان "تعریف جدیدی از جواهرسازی" که آثار طراحان سرشناس و موفق جواهر در آن به نمایش گذاشته شده بود، به آنی شربون برخورد. در این نمایشگاه انگلیسی بود که دگرگونی عمده ای در مواد و مصالح جواهرسازی آشکار گردید. جان موییز مسئولیت رنگ آمیزی دستی دکمه های چوبی برای مجموعه استودیویش را به آنی محول کرد. وی به زودی کار زنگ زدن زیورهای چوبی برای جین موئیر را شروع کرد و هم زمان دست به تهیه مجموعه های اختصاصی خود زد.

حکاکی روی چوب زیورآلات چوبی ارگانیک

آرایش زیورهای چوبی به رنگ زدن محدود نمی شود. حکاکی و کنده کاری روی چوب نیز قابل توجه است. مناسبترین چوب برای این منظور چوب سخت درختان خزاندار مانند آلش یا افراست که هرچند تراش دادن آن ها دشوارتر از چوب نرم کاج سانان است. از دوام بیشتری برخوردارند. برای کنده کاری روی آویز و سنجاق سینه ابزارهای کوچک و ظریف لازم است. قلم فولادی با لبه مسطح، مغار، سنگ سنباده (ابزار فلزی ساینده سوهان مانند کوچک با سطح دندانه دار)، کاغذ سمباده مختلف و پشم فولادی برای صیقل.
قبل از شروع به حکاکی روی مهره چوبی حتما سوراخی برای زنجیر آویز در مهره ایجاد کنید، و برای نمایان تر کردن رنگ و رگه چوب، سطح کار تمام شده را با پولیش مومی یا جلا بپوشانید.
کارلو جیووانی وردا با نقره، گرانیت و چوب افرای حکاکی شده زیورآلات چوبی ارگانیک می سازد. وی با الهام از ابزارها و اسلحه عصر حجر و به تقلید از فنونی که انسان ماقبل تاریخ برای وصل کردن دسته یک ابزار یا چاقو به بدنه آن به کار می گرفته، قسمت های مختلف گل سینه را به وسیله مفتول نقره ای به یکدیگر متصل می کند. وی توصیه می کند که برای حکاکی از قلم فولادی و سوهان چوب کوچک استفاده کنید؛ ضمنا روی چوب تر کار کنید و نخست آن را در کوره بخار دهید تا انعطاف پذیر شود. او خود از یک تاجر چوب محلی، چوب افرایی را که سطحی کاملا هموار دارد می خرد و آن را با سوهان جواهر سازی برش می دهد؛ با رنگ گیاهی تجاری که از مغازه ابزار و یراق فروشی تهیه می کند آن را رنگ می زند، سپس بر آن سوهان می کشد تا سطح یکپارچه صاف شود. در صورتی که بخواهد مهره بسازد، آن را با چاقوی کار دستی یا مته ظریف سوراخ و مفتول نقره را از وسط چوب رد می کند.

خراطی روی زیورآلات چوبی ارگانیک

خراطی از صنایع دستی تخصصی است که در آن از دستگاه خراطی استفاده می شود. خانم هیلی اسمیت، که دو سال است به ساختن النگو و خلخالهای چوبی خراطی شده اشتغال دارد، هشدار می دهد که در صورتی که شما طرز اتصال ابزار به چوب خراطی را ندانید، خراطی ممکن است خطرناک باشد. هنگام کار با چرخ خراطی حتما کلاه ایمنی بر سر بگذارید و از حفاظ صورت استفاده کنید و از استنشاق خاک اره، به ویژه ذرات چوب درختان منطقه حاره بپرهیزید چراکه ناسالم و بیماری زاست.
هیلی هربار یک درخت کامل را می خرد به وسیله اره زنجیری آن را به قطعه های قابل حمل می بُرد و با تریلر به خانه اش حمل می کند. در خانه چوب را به قطعه های تو خالی، قطعه هایی آماده برای ساختن خلخال و النگو می بُرد. این قطعه ها به چرخ خراطی پیچ شده، تراش داده می شود. او محل اتصال النگو یا خلخال را با یک ابزار شکاف می برد. ساخت هر النگو حدود دو ساعت وقت می گیرد.
برای هیلی انتخاب چوب برا ساخت زیورآلات چوبی ارگانیک مهم ترین کار است، چون او به رگه های چوب خیلی اهمیت می دهد. وی از چوب گره دار مخصوصی از جنس بلوط، نارون یا سُرخدار استفاده می کند. (منظور از گره زوائد گره دار زگیل مانندی است که از درخت بیرون می زند).
"النگوهای من حالتی زمخت و بسیار طبیعی دارند. در آن ها حفره هایی هست که به جای پوست درخت است، چون چوب درست از زیر پوست درخت گرفته شده، چوب گره دار در حالتی که هنوز تر است بریده می شود . به جای آن که مثل چوب هایی که رگه های صاف دارند، شکاف بردارد، آب می رود چون رگه های آن بهم بافته شده اند. شما می توانید با برش دادن چوب به صورت عرضی، طولی یا مورب به بافت های شگفت آوری دست یابید." او پس از بریدن النگو، قطعه چوب را به مدت یک دقیقه در میکرو ویو می گذارد تا خشک شده، بافت آن محکمتر می شود.
هیلی از دیگر هنرمندان چوبکار، به ویژه از جیم پارتویج تاثیر پذیرفته. وی هم چنین در بازدیدهای متعدد از موزه پیت ریورز در آکسفورد انگلیس الهام گرفته که مجموعه عظیمی از جواهرات گروه های قومی از جمله گزیده ای از قطعه های ساخته شده از مواد طبیعی را به نمایش گذاشته است.

انواع پرداخت نهایی زیورآلات چوبی دست ساز

تکنیک های بسیار متنوعی برای پرداخت زیورآلات چوبی ارگانیک وجود دارد، و بسیاری از روش های پرداخت را که در کتاب ها مربوط به حفاظت از اثاثیه و لوازم چوبی و کتابچه های راهنمای درودگری بدان ها اشاره شده می توان به طور حاضر و آماده برای زیورهای چوبی به کار گرفت.
از میان تکنیک هایی که هیلی اسمیت به کار می گیرد، سوزاندن خلخال و النگو به وسیله مشعل حرارتی برای مشخص تر کردن رگه چوب یا کز دادن کامل آن برای بدست آوردن رنگ سیاه گرم است. تکنیک دیگر هیلی، رنگ زدن خلخال و النگو با محلول سرکه و پشم فولاد و فولاد زنگ زده است که برای چوب نارون و بلوط به کار می رود. برای تهیه این محلول، مقداری پشم فولاد را در سرکه مالت قرار دهید و به مدت یکماه بگذارید تا زنگ بخورد و حل شود. سپس محلول را با پارچه نرمی روی سطح مهره بکشید. روش دیگر پرداخت آن است که چوب بلوط تری را که خراطی شده، در یک مخزن آمونیاک در حال تبخیر قرار دهیم، در این حالت بلوط مثل اشیای عتیقه جلوه می کند، انگار که رنگ آن بر اثر مرور زمان تیره شده. هیلی از موم آهکی برای سفید کردن چوب استفاده می کند، که به ان حالت چوبی را می دهد که در ساحل دریا شسته شده باشد و از دستگاه ماسه پاش برای قلمزنی (با تیزاب) روی الیاف نرمتر، سفید کردن و آجدار کردن سطح چوب استفاده می شود.
پس از اتمام کار روی سطح مورد نظر، هیلی برای حفاظت و استحکام بافت خلخال ها و النگوها، آن ها را با روغن دانمارکی (Danish Oil) اندود می کند. این شیوه سریع خشک کردن است و به سرعت در چوب جذب می شود. او از دو لایه استفاده می کند و هر دو را به خوبی بر سطح چوب میمالد و پیش از زدن لایه دوم صبر می کند تا لایه اول به خوبی خشک شود. سپس النگوها را با موم عسل جلا می دهد.
اگر بخواهید چوب را خراطی کنید، می توانید ابتدا این تجربه ها را روی قطعه های چوب آب آورده یا خرده های چوب به کار ببندید که از کنده کاری اضافه آمده، هرچند که می دانیم انواع مختلف چوب، نسبت به شیوه های مختلف پرداخت، واکنش های متفاوتی نشان می دهند.
چوب ماده ای است که در جواهرسازی ارزش چندانی برای آن قائل نشده اند. چوب نه تنها سبک وزن، گرم، محکم و ارزان است، بلکه رگه ها و بافت های بسیار متنوعی دارد که زیورهای ساخته شده از آن به مرور که پوشیده و کهنه می شود جالب توجه تر و چشمگیرتر می شود.