ترکمن ها از اقوام زردپوستی هستند که در اثر عوامل مختلف طبیعی و اجتماعی به جنوب آسیای میانه مهاجرت کرده اند. این قوم در کشور تازه استقلال یافته ترکمنستان و در شمال شرقی ایران سکونت دارند. ترکمن های ایران، در دشت گرگان به سر می برند و از کرانه های شرقی دریای خزر تا کوه های شمال خراسان پراکنده اند. طوایف ساکن در ایران بیشتر از سه طایفه "تکه"، "یموت" و "گوگلان" اند. محل سکونت "یموت ها" از کناره شرقی دریای خزر تا رودخانه اترک و گرگان رود است. "تکه" و "گوگلان" در شرق دشت مذکور، در دامنه و جلگه های کوه های شمال خراسان، زندگی می کنند. علاوه بر این سه طایفه، تعدادی از ترکمن ها طوایف "سالور" و "ساریک" نیز در اطراف شهر مشهد و سرخس روزگار می گذرانند. باری... چون زیورهای ترکمن در مقایسه با زیورهای دیگر اقوام ساکن ایران بسیار متنوع است، از این رو این مطلب زیر به این موضوع اختصاص داده شده است؛ پس با همگردی همراه باشید تا درباره زیورآلات ترکمنی، زیورآلات ترکمن ها و زیورآلات سنتی ترکمن اطلاعاتی کسب کنیم.
زیورهای زنان ترکمن (بِزگ شای لِر)
خودآرایی و استفاده از آرایه های تزیینی هیچ گاه مختص قوم یا نژاد و یا محدود به دوره تاریخی معینی نبوده است. زنان همواره در همه جا از اشیا ر دسترس خود، از هسته میوه و صدف تا سنگ ها و فلزات گران بها به عنوان زیور استفاد می کرده اند. زنان و دختران ترکمن نیز از زیورهایی که زرگران محلی می ساختند، استفاده می کردند. زیورآلات سنتی ترکمن چنان سنگین و برجسته و با نقش ها و طرح های بکر ساخته می شود که کمتر شباهت به زیورهای دیگر اقوام آسیای میانه دارد. زنان ترکمن این زیورها را به قسمتی از لباس خود می دوزند و یا آن را جداگانه به خود می آویزندو زیورهای زنان ترکمن را بر اساس نوع کاربرد آن ها بدین گونه می توان تقسیم بندی کرد:
1) زیورهای سر و پیشانی
قُبه: "قُبه" به زیوری نیم کره ای شکل گویند که دور تا دور آن شرابه هایی آویزان است. روی این شرابه ها نگین هایی از عقیق یا شیشه های رنگی می نشانند. نگین ها اغلب به رنگ قرمز است، روی نیم کره را با سیم های بافته نقره ای که "سیم بورما" نامیده می شوند، به قسمت های مساوی تقسیم می کنند و روی بدنه نیم کره جوش می دهند. معمولا قسمت ها زوج است و روی هر قسمت نگین هایی به رنگ قرمز قرار می دهند. در بالای نیم کره، استوانه ای کوچک که بر روی آن شرابه های کوچک آویزان است، تعبیه می کنند. "قُبه" مختص دختران است و از زیباترین زیورآلات ترکمن ها و زیورآلات ترکمنی است. در گذشته دخترانی که نامزد داشتند روی "قُبه"ی خود، در سر استوانه، پر پرنده ای را قرار می دادند.
دختران ترکمن "قُبه" را به کلاه های سوزن دوزی شده خود می دوزند. به "قُبه" زیورهایی به نام "قولاق چه" و "ینگ سه لگ" نیز اضافه می کنند. "قولاق چه" زیور دو طرف "قُبه" است که زیوری است نقره ای و به شکل مستطیل که با نگین های رنگی مرصع می شود. این مستطیل از تکه های هندسی که به هم وصل و زنجیر شده اند، تشکیل می شود. این زیور در دو طرف سر، روی گوش ها قرار می گیرد و معمولا تا سر شانه می رسد. "ینگ سه لگ" هم، هم شکل "قولاق چه" است که در پشت سر آویزان می شود. این سه قسمت را همانند "قُبه" به کلاه می دوزند. "قولاق چه" را براساس طرحی که دارد نام های مختلف می گذارند، مثلا "اوچ قاشلی قولاق چه" یعنی "قولاق چه سه نگین دار" یا "اوچ قُبه لی قولاق چه" یعنی "قولاق چه سه قُبه دار" که البته این اسامی و طرح ها در زیورهای دیگر هم می توان یافت. قسمت دیگری که به "قُبه" اضافه می کنند، زیور پیشانی است. این زیور نیز به شکل مستطیل و با طرح های مختلف است و به گونه ای به کلاه دوخته و می شود که روی پیشانی را می پوشاند. برخلاف دو تکه قبلی که به صورت عمودی به کلاه دوخته و آویز می شود، این قسمت به صورت افقی روی پیشانی قرار می گیرد. به زیور پیشانی عموما "آلن شای" گفته می شود.
ترکمن ها "یموت" به "آلن شای" زنان و دختران "سونسوله" و ترکمن های "تکه"، "مانگلای لیق" می گویند. زیور پیشانی را یا به کلاه می دوزند و یا به وسیله سنجاق آن را به کلاه وصل می کنند.
2) زیورهای سربند زنان
از دیگر زیورآلات ترکمنی و زیورآلات سنتی ترکمنی سربندها می باشند. دختران پس از ازدواج به جای کلاه از سربندهایی که به صورت خاصی دور سر پیچانده می شود، استفاده می کنند، به سربندان زنان عموما "آلن دانگی" گفته می شود. این سربند را، همانند کلاه دختران، با زیورهای نقره ای مطلا تزیین می کنند. نحوه بستن و تزیین سربند بین طوایف مختلف ترکمن تفاوت هایی دارد که از آن جمله است:
"حازاواشای": زنان یموت سربند خود را "حازاوا" و به زیورهایی که به آن می دوزند "حازاواشای" می گویند. سربند زنان یموت از پارچه قرمز و مربع شکل است که آن را به صورت نواری در می آورند و به دور سر می بندند. در پیشانی و دوطرف آن، همانند کلاه دختران، زیورهایی به چشم می خورد. زیور پیشانی سربند زنان، مثل "قُبه" ی دختران، روی پیشانی قرار نمی گیرد، بلکه کمی بالاتر از پیشانی به لبه سربند دوخته می شود. زیور دیگر سربند زنان یموت "دپه بند" است و روی سربند قرار می گیرد. در گذشته سنجاق های نقره ای، که دارای عقیق یا شیشه های رنگی بوده به سربند زنان سنجاق می شده است که به آن "سانجاق" می گفتند.
"اگمه": سربند زنان طوایف "تکه" و "گوگلان" بزرگتر و بلندتر از سربند زنان یموت است. زنان این طوایف از پوشال جارو برای سربند استفاده می کردند و دور پوشال را پارچه می دوختند. به این سربند زنان "گوگلان"، "توپ بی" می گویند که روی پیشانی و دو طرف آن زیورهایی را می دوزند.
زیور پیشانی زنان "تکه" را "اگمه" می گویند. این زیور برخلاف زیور پیشانی زنان یموت، که از تکه های متصل به هم ساخته شده، از نقره مطلا و یکپارچه است و عرض آن معمولا 33 سانتی متر و ارتفاعش 15 سانتی متر است. روی "اگمه" را با نگین هایی از عقیق و دیگر سنگ های گرانبها و یا شیشه ای رنگی مرصع می کنند. شرابه هایی در لبه پایینی و دو طرف برخی از "اگمه" ها هست که به هنگام استفاده روی پیشانی خود قرار می گیرد. به این شرابه ها در اصطلاح محلی "شلپه" می گویند. برخی اوقات زنان سربند خود را کمی عقبتر از پیشانی قرار می دهند که در این صورت زیور جلو آن به شکل تاج و نیم تاج درمی آید.
3) زیورهای مو
زنان و دختران ترکمن برای زیبایی گیسوان خود از زیورآلات ترکمنی و زیورآلات سنتی ترکمن گوناگونی استفاده می کنند که از آن جمله است:
"آسئق": آسئق به شکل دل است و در اندازه های مختلف که در وسط آن نگینی بزرگ از سنگ و شیشه تعبیه می شود. این نگین معمولا به رنگ قرمز وجگری است. در بالای "آسئق" حلقه ای قرار دارد که بندی پارچه ای را از این حلقه رد می کنند و به وسیله این بند "آسئق" را به مو می بندند. "آسئق" در پشت، روی کمر قرار می گیرد و زیوری است برای زنان که گیسوان خود را در پشت قرار می دهند و معمولا نیز نو عروسان از آن استفاده می کنند.
یادآور می شود که در گذشته، دختران قبل از ازدواج، موهای خود را در چند دسته می بافتند، (معمولا چهاردسته که به ان "دورت اوروم" یعنی چهار بافت می گویند.) دسته هایی از آن را به جلو و دسته هایی را به پشت سر می انداختند. بعد از ازدواج زنان تمام موهای بافته شده را در پشت سر قرار می دهند.
"آسئق" در اندازهای مختلف است و برخی از آنها به قدری بزرگ است که کاملا پشت کمر را می پوشاند و از محبوب ترین زیورآلات سنتی ترکمن و زیورآلات ترکمن ها می باشد، به آسئق در اندازه کوچک "آسئق" گویند. برخی از "آسئق" دارای شرابه هایی هستند که آن را "دوکوروملی آسئق" نیز گونه ای از "آسئق" است که در آن سه آسئق کوچک را با بند مهره دار به هم وصل می کنند و به مو می بندند. اگر اندازه "آسئق" بزرگ باشد، آن را علاوه بر بستن به مو با بندی به گردن می بندند تا سنگینی آن فقط بر مو وارد نشود. "آسئق" دل گونه را بیشتر زنان طایفه "تکه" به موهای خود می بندند. نوع دیگری از آسئق از تکه های کوچک به هم زنجیر شده تشکیل شده است که معمولا زنان طایفه "یموت" از ان استفاده می کنند.
"مونجق": زیوری است که از قطعه های هندسی شکل مختلف که در طول و عرض به هم وصل شده اند، تشکیل شده است. تعداد این قطعه ها متفاوت است و بزرگی و کوچکی "مونجق" بر حسب تعداد این قطعه هاست. قطعه های مونجق بر حسب شکل و محل قرارگرفتن در مجموعه، دارای نام های مختلف است. به قطعه های میانی که دو تکه دیگر را در عرض به هم وصل می کند "قورباقا" گویند. به قسمت زنگوله مانند آن "قوبه" و قسمت بالای "قوبه"، "حوزه" گویند. زنجیرهایی که انتهای آن گلوله هایی قرار دارد "هوتوز" نامیده می شود. مونجق، برحسب تعداد قطعه ها، دارای نام های مختلف است. برای مثال "دورت حوزه لی مونجق" یعنی "مونجق چهار حوزه دار"، اوچ قورباقلی مونجق یعنی "مونجق سه قورباقادار"، "اوچ قوبه لی مونجق" یعنی "مونجق سه قوبه دار".
برخی "مونجق ها" قطعه هایی "آسئق" مانند نیز دارند که به آن "آسئق لی مونجق" یا "اوچ آسئق لی مونجق" یعنی "مونجق سه آسئق دار" گویند. در انتهای مونجق یک ردیف منگوله نقره ای (قوبه) آویزان است که سر آنها نیز گلوله هایی کوچک آویخته به زنجیر، که به آن "دوومه" گویند، قرار دارد. داخل این گلوله ها سنگریزه یا براده های آهن قرار می دهند تا هنگام حرکت از آنها صدا بلند شود. مونجق را با بند پارچه ای یا بندی به نام آلجه یوپ به مو می بندند. اگر مونجق سنگین باشد، بند آن را علاوه بر مو، مثل آسئق، به گردن یا سرهم می بندند.
مونجق نیزمانند آسئق در پشت سر قرار می گیرد و از زیورآلات سنتی ترکمن و زیورآلات ترکمنی است. معمولا دختر به هنگام ازدواج آسئق و مونجق را از خانواده شوهر به عنوان هدیه می گیرد. خانواده ای که فرزند پسر دارد، برحسب توانایی اقتصادی خود، بزرگ یا کوچک زیورآلات سنتی ترکمن را برای عروس آینده خود تهیه می کنند.
"ساچ مونجق": این زیور را بر خلاف مونجق هم دختران استفاده می کنند و هم زنان، این زیور منگوله هایی (قبه) نقره ای است که بر سر آن گلوله هایی کوچک قرار می دهند، همانند منگوله های انتهایی مونجق. "ساچ مونجق" را دختران به گیسوان بافته شده خود می بندند که در جلو سینه قرار می گیرد. زنان هم به گیسوان بافته شده خود می بندند که در پشت سر آویخته می شود. به این زیور "ساچ قبه" هم می گویند و از زیورآلات ترکمن ها است.
"ساچ باق" یا "ساچ لیق": زیوری است مثل قولاق چه که در دو طرف سر قرار می گیرد. این زیور مستطیل شکل است و از تکه های هندسی مختلف که به هم وصل شده اند تشکیل و به وسیله بند پارچه ای یا نخ به موها بسته می شود. روی این زیور نیز نگین هایی از عقیق و دیگر سنگ ها و شیشه های رنگی به چشم می خورد. در برخی از آن ها نیز شرابه هایی آویزان است. زنان طایفه "تکه" به این زیور "ساچ لیق" می گویند.
این زیور نیز چون دیگر زیورها، برحسب شکل و قرارگیری تکه های تشکیل دهنده، دارای اسامی مختلف است. از قبیل "قوبه لی ساچ باق" یعنی "ساچ باق قوبه دار" یا "دوکوروملی ساچ باق" یعنی "سچ باق شرابه دار". برخی از زنان به خصوص زنان طایفه "گوگلان" از نخ و کامواهای رنگی منگوله هایی درست می کردند و آن ها را به وسیله بندی به مو می بستند. به این منگوله ها "هوتوز" هم می گفتند. برخی زنان، به خصوص زنان سالخورده دانه های درشت تسبیح، سکه های قدیمی و یا "دوومه" (گلوله های کوچک) را به نخ می کشیدند و به عنوان زیور گیسوی یافته خود استفاده می کردند.
4) زیور گوش
زیور گوش از شکیل ترین زیورآلات ترکمنی و زیورآلات سنتی ترکمن هاست. به زیور گوش "قولاق حالکا" یعنی حلقه گوش و یا حالکا می گویند. گوشواره زنان "یموت" اغلب به شکل دایره بزرگ است که نصف دایره صفحه نقره ای مطلاست و روی آن نگین هایی از عقیق و شیشه های رنگی نشانده می شود. نصف دیگر دایره خالی است و به وسیله سیم محیط این قسمت مشخص می شود. این سیم از سوراخ گوش عبور می کند. برخی از این گوشواره ها به قدری بزرگ و سنگین است که علاوه بر قرار گرفتن در سوراخ گوش آن را با بندی به گوش می بندند. این گوشواره دارای شکل های گوناگون است. در برخی از آن ها بالای نیم دایره پر آن طرح شاخ قوچ به چشم می خورد که به آن "قوچ بوینوز" می گویند. در برخی آن ها نیز در پایین قسمت نیم دایره پر، یک ردیف گلوله (دوومه) هست که به آن "تومارچاقلی حالکا" می گویند. این زیورها براساس تعداد گلوله های کوچک نیز نام گذاری می شوند، مثلا "باش تومارچاقلی حالکا" یعنی "حالکا پنج گلوله دار".
از نمونه های دیگر آن می توان "ییلان کله" (سرمار)، "آیلی حالکا" (گوشواره با نقش هلال ماه و ستاره)، "غوش چونتنی" (نوک پرنده)، "سیم لی حالکا" (گوشواره سیم دار)، "قبه لی حالکا"، (گوشواره قبه دار) و "دوکوروملی حالکا" (گوشواره شرابه دار) را نام برد که از زیورآلات سنتی ترکمن و زیورآلات ترکمنی محسوب می شود. گوشواره ای که زنان طایفه "تکه" از آن استفاده می کنند، بیشتر به شکل مثلث است که با گیره سر آن در سوراخ گوش قرار می گیرد. راس مثلث در سمت بالا قرار دارد و قاعده آن در پایین و برخی از نمونه های آن در قسمت قاعده با شرابه هایی مزین شده است، که به این مدل "شلپه لی حالکا" یا "دوکوروملی حالکا" یعنی گوشواره شرابه دار می گویند. روی این گوشواره ها با نگین های رنگی مرصع می شود.
5) زیورهای گردن، سینه و پیش سینه بقو یا بقوطوق یا بویون طوق
"بقو" به حلقه بزرگ طوق مانندی گویند که یک طرف آن بوسیله گیره یا لولا باز و بسته می شود و در قسمت جلو گردن قرار می گیرد که روی آن را مطلا می کنند و نگین های رنگی بر آن می نشانند. برخی از بقوها در پایین این قسمت، با شرابه هایی مزین شده است. عرض برخی از این زیورها به پنج سانتی متر می رسد و برخی از آن ها نیز از سیم پیچیده شده (سیم بورما) درست می شود. زنان طایفه یموت اغلب از بقو که یکی از زیورآلات ترکمنی و زیورآلات سنتی ترکمن استفاده می کنند.
طوق گردنی که زنان طایفه تکه از آن استفاده می کنند به صورت مربع مستطیل است که در لبه پایینی آن شرابه هایی به چشم می خورد. در دو طرف این زیور حلقه ای که تکه باریکی نقره در آن حلقه قرار می گیرد و زیور را به صورت طوق دور گردن می بندند.
"گل یا کا": گل یا کا زیور یقه ی زنان ترکمن است و در واقع کارکرد آن شبیه دکمه پیراهن است. پیراهن سنتی زنان ترکمن دارای یقه ایستاده ساده (یقه ملایی) است با چاکی در پیش سینه. در دو طرف یقه حلقه ای از بند نخی گذاشته می شود و گل یا کا به وسیله برجستگی پشت آن، در حلقه های نخی قرار می گیرد و یقه را می بندند.
گل یقه زنان طایفه یموت اغلب به شکل دایره های بزرگ و دارای نگین هایی از جنس عقیق و فیروزه است و برحسب ردیف نگین های نشانده در آن به اسامی مختلف نامیده می شود. برای مثال "اوچ آی لم لی گل یا کا" یعنی "گل یقه دارای سه ردیف نگین".
برخی اوقات برجستگی میان گل یقه بیش از اندازه بزرگ و بارز است که به آن "قومار چاقلی گل یا کا" می گویند. گل یقه زنان طایفه تکه و گوگلان معمولا به شکل شش ضلعی، مستطیل و دایره است و اغلب آن ها با شرابه های نگین دار مزین شده است. برخی اوقات، برای اینکه نظم شرابه های بهم نخورده و به صورت ردیف روی لباس قرار گیرد، گل یقه را بر پارچه ای به اندازه زیور می دوزند و بعد آن را به یقه می زنند. به گل یقه شرابه دار "شلپه لی گل یا کا" یا "دوکوروملی گل یا کا" می گویند که از زیورآلات سنتی ترکمن و برجسته ترین زیورآلات ترکمن ها به شمار می آید.
"تومار": تومار آویزه گردن است، این آویزه اغلب به شکل مثلث است که بر قاعده آن استوانه ای تو خالی جوش می دهند. برخی تومارهای بزرگ علاوه بر مثلث و استوانه، دارای اجزایی مستطیل و مربع شکل نیز هستند. با شرابه های فراوان که در انتهای شرابه ها گلوله هایی (دوومه) به زنجیر وصل است. این زیور با بند پارچه ای یا نخی (آلجه یوپ) یا بند مهره دار (هونجی) و یا با تکه های هندسی کوچک که به هم زنجیر شده باشند، به گردن آویخته می شود.
برخی تومارهای بزرگ را برای اینکه به صورت منظم روی سینه قرار گیرد، روی تکه های پارچه های هم اندازه می دوزند. روی این زیور با نگین هایی از جنس عقیق و دیگر سنگ های قیمتی و یا شیشه های رنگی که اغلب به رنگ قرمز و جگری است، مزین شده است. قسمت استوانه "تومار" باز و بسته می شود و انواع دعا و طلسم را در داخل آن می گذارند و بر این عقیده اند که از بلایا در امان می مانند.
برخی از تومار را که با بند پارچه ای یا نخی بسته می شوند، معمولا علاوه بر آویختن به گردن از زیر بغل نیز رد می کنند، که در این صورت تومار در پهلوی زن قرار می گیرد.
"آچارباق": آچارباق آویزه گردن و به شکل مستطیل است. این زیور در واقع نوعی قوطی است که یک قسمت آن باز و بسته می شود و معمولا در داخل آن دعا و طلسم قرار می دهند. آچارباق هم ساده است و هم با آویزه هایی از سکه. آچارباق مثل مدالی به گردن آویخته می شود و معمولا با بند پارچه ای یا زنجیری از مهره های رنگی و یا با تکه های هندسی، که به هم زنجیر شده باشند، به گردن آویخته می شود.
اگر از تکه های هندسی شکل گرفته باشد، آن را به پارچه ای می دوزند تا نظم تکه ها به هم نخورد، برخی اوقات نیز آچارباق با چند ردیف زنجیر به گردن آویخته می شود.
هیکل یا دوغاقاپ: هیکل نیز شبیه آچارباق است، البته بزرگتر، داخل این زیور نیز دعا و طلسم می گذراند و مثل آچارباق آن را به گردن می آویزند. روی هیکل نیز با نگین های قرمز و جگری مزین شده است. به این زیور "قزل خوزا" هم گفته می شود.
آداملئق: آداملئق گردنبندهای مونجوق داری را گویند که به صورت زنجیر از گردن آویخته می شود. در انتهای قبه های آن گلوله های کوچک به زنجیر آویزان است. این زیور را بیشتر زنان طایفه یموت استفاده می کنند.
داغدان: داغدان زیورهایی شکل گرفته از تکه های ریز و متصل به هم است که با بند پارچه ای یا زنجیر نقره ای به گردن آویخته می شود. نمونه هایی از داغدان نیز به شکل یک تکه کوچک تک نگین است. برخی داغدانها با شرابه های نگین دار مزین شده است.
قورساق چه: این زیور شش ضلعی است و در سه ضلع روبه پایین آن شرابه هایی نگین دار آویزان است. قورساق چه با بند پارچه ای یا زنجیر نقره ای به گردن آویخته می شود و درست در بالای سینه و معمولا زیر گل یقه قرار می گیرد.
برخی از زیورها به لباس و کت زنان دوخته می شود که عبارتنداز:
1) تنه چر: تنه چر زیوری است که اغلب مثلثی کوچک در وسط آن به چشم می خورد و تکه های هندسی دیگر در اطراف آن، از قاعده مثلث شرابه های با زنجیر آویزان است. روی تکه هایی که با شکل های هندسی است، نگین ها نشانده می شود، بر سر این زیور به کت زنان، در دو طرف بالای سینه، دوخته می شود و از نمونه ی برتر زیورآلات ترکمنی و زیورآلات سنتی ترکمن می باشد.
تنه چر مثل گوشواره جفت و هم شکل ساخته می شود که یکی در یک طرف و دیگری در طرف دیگر کت قرار می گیرد. از تنه چر اغلب زنان طایفه تکه استفاده می کنند.
2) چاپ راز چانگا: چاپ راز دو تکه زیور بلند مستطیل شکل است، از تکه های دایره ای شکل و شکل های دیگر که به هم متصل شده اند. این زیورآلات سنتی ترکمن به دو طرف کت بلند زنان و دختران، معمولا از زیر تنه چر دوخته می شود. در زیر چاپ راز زیوری به اسم چانگا قرار می گیرد. چانگا به زیور لوزی شکلی گویند که به دو ضلع پایین آن شرابه هایی آویزان است. به مجموعه این زیورها چاپ راز چانگا اطلاق می شود. بر روی قسمت های گوناگون این مجموعه نگین های رنگی نشانده می شود.
3) سکه: روی کت زنان و دختران، در دو طرف دامن کت، زیر چاپ راز چانگا و روی آستین های کت، معمولا ردیف هایی از سکه های قدیمی می دوزند. هوشنگ پور کریم می نویسد: "در روی خلعت آنقدر سکه های کشورها و دوره های گوناگون هست که آشنایی با آن ها می تواند چون دیدار از بخش سکه شناسی موزه باشد. برخی هم به جای سکه، تکه های نقره ای دایره ای شکلی را که زرگران می سازند. روی کت بلند خود به ردیف خود به ردیف میدوزند.
4) باز بند: بازبند به شکل دایره است که تک نگینی در وسط آن است و یا به شکل مربع که دو شاخ قوچ از جنس نقره را بر بالای آن جوش داده اند. به این بازبند "قوچ بوینوز" می گویند. قوچ بوینوز معمولا با شرابه هایی مزین شده است. بازبند به کت زنان و دختران در روی بازو دوخته می شود.
زیور مچ دست: "بیله زیک"
بیله زیک دستبندی است بزرگ و قطور که دو سر آن در پشت دست به هم وصل نمی شوند و دو طرف آن دندانه دندانه است و از این قسمت دستبند را به دست می بندند. این دستبندها برای هر دست یک جفت است و انواع آن براساس قسمت بندی روی زیور است؛ بدین صورت که دستبند با سیم های نازک به شکل ملیله کاری و یا به روش برجسته کاری به قسمت های مساوی تقسیم و در هر قسمت یک ردیف نگین قرمز نشانده می شود. هریک از این قسمت ها را "قوشما" می نامند. بزرگترین این دستبندها پنج قسمتی است و اندازه دایره آن در قسمت بالای دست نسبت به قسمتی که در مچ دست قرار می گیرند، بزرگتر است. به این دستبند "باش قو شمالی بیله زیک" می گویند، یعنی دستبند پنج قوشمادار، کوچکترین این دستبندها از یک قسمت تشکیل می شود که به آن "بیر قوشمالی بیله زیک" یعنی "دستبند یک قوشمادار" می گویند. گاهی نام گذاری براساس ردیف نگین های دستبند است، برای مثال "دورت قاشلی بیله زیک" یعنی دستبند چهار نگین دار".
از این زیور زنانی که ازدواج کرده اند استفاده می کنند و اغلب خانواده داماد آن را به عروس خود به هنگام ازدواج هدیه می دهند که از زیورآلات سنتی ترکمن و زیورآلات ترکمن ها می باشد.. دستبندهای بزرگ را بیشتر در مبازرات نمایشی که به هنگام بردن عروس بین زنان خانواده عروس و داماد اجرامی شود، به دست می بندند تا با آن به همدیگر ضربه بزنند.
زیور انگشت: یوزوک
به انگشتر در اصطلاح محلی "یوزک" می گویند. زنان ترکمن اغلب تک انگشتر به انگشتر می کنند اما گاهی از چهار یا پنج انگشتر، که با زنجیر به هم وصل شده اند، نیز استفاده می کنند، به این انگشترها "کوکن لی یوزک" می گویند. برخی اوقات این انگشترها به جای اتصال به هم با زنجیرهایی به دستبند وصل می شوند، در این صورت زنجیرها در پشت دست به صورت ردیف قرار می گیرند، زیورآلات سنتی ترکمن، زیورآلات ترکمن ها مخصوصا انگشتر زنان ترکمن اغلب دارای تک نگین بزرگی است که از جنس عقیق یا سنگ های قیمتی دیگر است. ولی گاهی از انگشترهایی با نگین های ریز رنگی نیز استفاده می کنند.
زیور کمر "قوشاق"
کمربند زنان قوشاق یا یراق نامیده می شود. این کمربند را به عنوان زیور اغلب زنان توانگر استفاده می کردند، که سنگین و توپر بود و عرض برخی از آن ها به ده سانتی متر می رسید و از گرانترین زیورآلات ترکمن ها و زیورآلات ترکمنی محسوب می شود. روی کمربند را معمولا با عقیق و فیروزه های درشت و یا سنگ های قیمتی دیگر جواهر نشان می کردند. قوشاق با سگک یا قلاب زیبایی به کمر بسته می شد و برخی از آن ها با شرابه هایی در لبه پایینی مزین شده بود.
تزیین در ابزار کار زنان
دست های زنان و دختران ترکمن برای کمک به چرخاندن چرخ های اقتصادی خانواده و آفرینش آثار هنری همواره در حرکت است. و کمتر پیش می آید که ابزار کار خود را زمین بگذارند، به همین دلیل زرگران محلی از تزیین ابزار کار آن ها برای ساخت زیورآلات سنتی ترکمن و زیورآلات ترکمنی هم غافل نبوده اند. برخی از ابزار از این قرار است:
1) سارموق: از دیگر ابزار کار ساخت زیورآلات ترکمن ها و زیورآلات سنتی ترکمن ها سارموق است. سارموق از وسایل ریسندگی پشم است. پشمی را که برای ریسندگی آماده شده است دور سارموق می پیچند این وسیله معمولا از پارچه است. ولی سارموق تزیینی از تکه این نقره است که روی آن نگین های رنگی نشانده اند. در یک سر این وسیله حلقه ای است که هنگام کار انگشت کوچک در این حلقه ای است که هنگام کار انگشت کوچک در این حلقه قرار می گیرد. در سر دیگر آن شرابه هایی قرار می دهند تا هنگام کار صدا دهد. به این وسیله کوموش سارموق یعنی سارموق نقره ای می گویند.
2) ایگ ماچ: ایگ ماچ هم از ابزار ریسندگی است که آن را در انتهای دوک نخ ریسی قرار می دهند تا دوک سنگین شود و به راحتی بچرخد. این وسیله به طور معمول از چوب یا آهن است ولی نوع تزیینی آن از نقره است که نگین هایی هم روی آن می نشانند. این وسیله "گوموش ایگ ماچ" نامیده می شود.
3) یونگ سا: برخی از انگشتانه های مورد استفاده سوزندوزی دختران از جنس نقره است و یک انگشتر با زنجیر به آن وصل است. به این انگشتانه "کوموش یونگ سا" "انگشتانه نقره ای" گویند. برخی از زنان برای شانه کردن موهای خود از شانه های نقره ای که روی آن با نگین هایی از سنگ های قیمتی مرصع شده استفاده می کنند و از پرکاردبردترین زیورآلات ترکمنی، زیورآلات ترکمن ها و زیورآلات سنتی ترکمن برای زنان ترکمن است.
زیورهای کودکان
"اق یای": زیوری است به شکل تیر و کمان که شرابه هایی در لبه ی پایینی آن آویزان است. این زیور به پشت کت کودکان پسر دوخته می شود.
"دپه بند": زیوری دایره یا مربع شکل است که به کلاه دختران و پسران دوخته می شود. دخترانی که سن بلوغ را پشت سر نهاده اند به جای دپه بند، از قبه استفاده می کنند.
"نظربند کودکان": زیورهای کوچکی به شکل مثلث است. برای مصمون ماندن کودک از چشم زخم و بلایای دیگر آن را به سرشانه های لباس کودک می دوزند.
طوق پا: حلقه هایی از نقره است مشابه خلخال پا، هنگامی که کودک شروع به راه رفتن می کند، به پاهایش می بندند، در لبه پایینی این حلقه ها گلوله هایی کوچک (دوومه) آویزان است که در آن سنگ ریزه قرار می دهند تا هنگام حرکت کودک صدا بدهد. این طوق پا "دوومه" نامیده می شود.
زرگران ترکمن و فنون زرگری زیورآلات ترکمنی
فنونی را که زرگران ترکمن برای ساخت زیورآلات سنتی ترکمن و زیورآلات ترکمنی به کار می برند، می توان به دو گروه تقسیم کرد: فن زرگران زیورآلات ترکمن ها "یموت" و فن زرگران زیورآلات ترکمن ها "تکه". نحوه کار زرگران تکه، سالور و ساریک تقریبا شبیه هم است. به نحوه کار یموتی "تپه ای" و به فن زرگران "تکه" قلمزنی می گویند. زیورآلات ترکمنی یا زیورآلات ترکمن ها از زیباترین زیورآلات جهان است.
فن تپه ای
مشخصه اصلی شیوه استادکاران یموت برای ساخت زیورآلات سنتی ترکمن و زیورآلات ترکمنی، برجسته کردن، مهر کردن و لحیم کردن ورقه های نازک طلا روی نقره است. مراحل تهیه یک زیورآلات سنتی ترکمن یا زیورآلات ترکمنی در این شیوه به شرح زیر است:
ابتدا سکه های نقره را یا قطعه های نقره را در کاسه کوچک سفالی به اسم بوته می گذارند. سپس ظرف سفالی را در معرض کوره گازی قرار می دهند تا نقره ذوب شود تا زیورآلات ترکمنی را بسازند..
نقره ذوب شده را در داخل ظرف مستطیل شکل دسته دار که از جنس آهن است می ریزند برای ساخت زیورآلات ترکمنی، نام این ظرف "رژه" است. اگر بخواهند از نقره سیم برای ملیله کاری تهیه کنند، آن را در رژه ی مخصوص این کار می ریزند که این رژه ار رژه های دیگر باریک تر است.
نقره ای را کمی چکش می زنند و بعد آن را بوسیله دستگاه "نورد" پرس می کنند تا نقره به صورت ورق و یا سیم درآید.
روی ورق نقره تهیه شده، طرح زیور مورد نظر را که الگوی آن قبلا از مقوا یا تکه حلبی تهیه شد است، می کشند. پس از کشیدن طرح موردنظر آن را با قیچی مخصوص می برند.
بعد از اینکه بدنه اصلی زیور تهیه شد، سیم های "بورما" و "ایشمه" را دور تا دور آن وسیله گیره مخصوص ثابت و سپس آن را روی بدنه اصلی لحیم می کنند.
یادآور می شود که در یک زیور اجباری به استفاده از سیم بورما و ایشمه نیست چراکه در برخی زیورها ممکن است از این سیم ها استفاده نشود.
روی بدنه اصلی جای نگین ها را جوش می دهند و آن گاه تکه های طلا را روی بدنه اصلی لحیم می کنند که به این تکه های "گل" می گویند. روی تکه های طلا را به وسیله قالب هایی که که نقش های مختلف روی آن طراحی و حک شده است، منقوش می کنند. یعنی ورقه طلا را روی قالب می گذارند و صفحه ای سربی روی آن قرار می دهند و با پتک روی آن می کوبندتا طرح قالب روی ورق طلا حک شود. سپس گل نقش دار را روی یک بدنه لحیم می کنند. برای لحیم کردن یک تکه کوچک نقره با عیار کم زیر گل می گذارند تا هنگام حرارت دادن ذوب شود و گل بهتر جوش بخورد. به هنگام کار از گرد سفیدی به اسم "تنه کار" نیز استفاده می کنند تا ورقه های طلا بهتر لحیم شوند.
بعد از کار گذاشتن سیم ها، جای نگین و گل، زیور را با تیزاب جلا می دهند تا کاملا براق شود. نگین های زیور را در جای خود قرار می دهند و با چکش کوچک لبه های آن را به طرف داخل می کوبند تا نگین در جای خود محکم و ثابت شود. به این عمل "قاش کالما" یا "قاش باترما" گویند.
در مرحله آخر ساخت زیورآلات ترکمن ها یا زیورآلات ترکمنی، زیور را با صابون قرمزی که معمولا از اصفهان تهیه می شود، براق می کنند. صابون را به یک تکه نمد، که بر سر چرخ برقی مخصوص بسته اند، می مالند. وقتی چرخ روشن شود و نمد به چرخش درآید، زیور را در مقابل نمد می گیرند تا در تماس با نمد آغشته به صابون قرمز، تمیز و براق شود. در گذشته از شن برای براق کردن زیور استفاده می شده است.
از زرگران مشهور یموت می توان "استاد شیخ مراد کمی" را نام برد که در شهر گنبد قابوس به این حرفه مشغول است و شیوه کارش را از پدر خود "قربان اوستا" آموخته است. اکنون او این فن را به پسر خود منتقل کرده است و در واقع این حرفه نسل به نسل به ایشان منتقل شده است. حفظ و نگهداری سنت و هنر زیورآلات سنتی ترکمن یا زیورآلات ترکمن ها نسل به نسل در این سرزمین است.
فن قلم زنی زیورآلات ترکمنی
ویژگی شیوه کار استادکاران تکه، مطلا کردن و قلم زدن است. مراحل تهیه یک زیورآلات ترکمنی در این شیوه بدین گونه است:
بدنه اصلی زیورآلات ترکمنی یا زیورآلات ترکمن ها را مثل فن یموتی از نقره تهیه می کنند. تفاوتی که این شیوه با فن قبلی دارد در مرحله بعدی است. در این روش به جای اینکه ورقه های طلا را روی بدنه لحیم کنند، خمیری را که از ترکیب طلا و جیوه به دست آمده است، روی آن می مالند.
برای تهیه این خمیر طلا و جیوه را با هم حرارت می دهند، ترکیب بدست آمده را از پارچه توری رد می کنند تا مقداری از جیوه آن جدا شود. سپس خمیر بدست آمده را برای مطلا کردن زیور استفاده می کنند. قبل از مطلا کردن، نقش های مورد نظر را روی بدنه زیور با روش قلم زنی ایجاد می کنند. آن گاه به بخش هایی از بدنه اصلی، خمیر طلا را به وسیله ورقه آهنی باریکی، می مالند. به این عمل "سورتمه" گویند، و به طلایی که بدین نحو روی نقره چسبانده می شود "سورتمه قزل". بعد از اینکه خمیر طلا را چسباندند، آن را کمی حرارت می دهند تا کاملا به بدنه اصلی لحیم شود.
روش براق کردن زیور مثل شیوه یموتی است. شیوه ی تکه به گونه ای است که با قلم زدن و مطلا کردن زیور را آرایش می دهند و شیوه یموت به گونه ای که به وسیله ورق های طلای نقش دارو برجسته کاری آرایش زیورها صورت می گیرد.
نقش هایی که در شیوه تکه قلم زده می شوند، اغلب نقش اسکندری و "ماری" (مروی) است. نقش اسکندری به نقش هایی گفته می شود که به هم متصل اند و از یک طرف زیور شروع و در انتهای دیگر ختم می شوند. ولی نقش "ماری" به نقش هایی که منفصل و جدا از هم هستند اطلاق می شود.
در برخی زیورآلات ترکمنی ها زیورآلات ترکمن ها از سیاه قلم استفاده می کنند، بدین صورت که نقش هایی را که بر روی زیورآلات ترکمن ها یا زیورآلات ترکمنی قلم می زنند و بعد به وسیله واکس های مخصوصی که از دوده و تیزاب تهیه می شود، آن ها را سیاه می کنند.
زرگران ترکمن برای تهیه زیورآلات ترکمنی از ابزارهایی استفاده می کنند که عبارتنداز:
1- کوروک: برای ذوب کردن نقره. در گذشته کوره سنگی بود و در وسط آن فرورفتگی یی وجو داشت و در آن فرورفتگی زغال می سوزاندند. اما امروزه از کوره گازی استفاده می کنند.
2- قایچی: برای بریدن ورقه ها و سیم های نقره زیورآلات ترکمن ها.
3- ایگه: برای سوهان کشیدن ورقه و سیم های نقره زیورآلات ترکمنی.
4- قالیپ: برای نقش انداختن روی زیور که قطعه هایی از برنج یا آهن است و روی آن طرح موردنظر را رسم می کنند. پشت این قطعه ها معمولا از قیر است.
5- توتغئچ: وسیله ای انبرک مانند برای برداشتن و نگه داشتن نقره و زیور داغ.
6- قوش برون: شبیه انبرک است و برای پیچاندن و خم کردن نقره.
7- سندان: صفحه آهنی بزرگ برای چکش کاری نقره زیورآلات ترکمن ها.
8- چکِش: برای کوبیدن روی نقره زیورآلات ترکمنی.
9- رژه: وسیله آهنی دسته دار که نقره ذوب شده را داخل آن می ریزند تا به صورت ورق درآید.
10- کریه یا حدیده: صفحه ای آهنی که در آن سوراخ هایی در اندازه های مختلف تعبیه شده است. سیم های نقره را از سوراخ آن عبور می دهند و می کشند تا سیم نازک و پیچانده شوند.
11- آتا غز (سیک کش): وسیله ای که با آن سیم را از حدیده می کشند تا سیم نازک و پیچانده شود.
12- بوته: کاسه سفالی کوچکی که نقره را برای ذوب کردن داخل آن می ریزند.
13- چرخ (ماشین): وسیله ای دسته دار که با آن ورق نقره را پرس می کنند و نقره به صورت ورق نازکی در می آید.
14- پرگار: پرگاری آهنی و ابتدایی برای کشیدن طرح های دایره شکل.
15- قلم: برای نقش زدن و قلمکاری زیورآلات ترکمنی.
16- الگوی بدنه اصلی زیور: از مقوا یا تکه حلب.
وضع اقتصادی و اجتماعی زرگران و سازندگان زیورآلات ترکمنی
در گذشته که زنان ترکمن فقط از زیورهای ساخت زرگران محلی استفاده می کردند، کار زرگران و سازندگان زیورآلات ترکمنی رونق فراوانی داشت. برخی به مزاح این مَثَل را عنوانی می کردند که: "اگر در دنیا فقط یک زن وجود داشته باشد زرگران بیکار نمی مانند."
ولی امروزه با اینکه تقریبا نیمی از جمعیت این قوم را زنان تشکیل می دهند، کار زرگران محلی رونق چندانی ندارد؛ برای اینکه زنان بیشتر زیورهای خود را از طلافروشی های شهر تهیه می کنند. از این رو زرگران محلی، که تعداد آن ها نیز بسیار محدود است، از کسادی کسب و کار خود می گویند و اینکه باید از این صنعت دستی حمایت شود تا روبه فراموشی نرود.
در گذشته زرگران علاوه بر زیورهای زنان، ابزارهای آهنی چون شمشیر و خنجر، نعل و تفنگ هم می ساختند که در این صورت به آن ها "دمیراوستا" یعنی "استاد آهن کار" هم گفته می شد.
برخی از زرگران یا سازندگان زیورآلات ترکمن ها نیز در روستاها طبابت سنتی می کردند و طبیب ده محسوب می شدند؛ برخلاف امروز که زرگران صرفا فروشنده و طلافروشان از نظر اقتصادی از وضع خوبی برخوردارند. زرگران محلی از حیث اجتماعی و اقتصادی طبقه ای متوسط محسوب می شوند و در واقع رده ای از صنعتگران جامعه به شمار می آیند.
