مجله منزل: واژه بن‌سای دارای دو قسمت «بن» و «سای» به معنای «یک گیاه درون ظرف» است. چینی‌ها اولین کسانی بودند که استفاده از زیبایی درختچه‌های طبیعی را در خانه‌ها و باغچه‌های خود رواج دادند و این‌کار را با انتقال درختچه‌های کوچک به داخل گلدان‌ها و ظروف زیبا و دکوراتیو انجام می‌دادند. البته همزمان، ژاپنی‌ها نیز کاشت درختچه‌های زینتی بن‌سای را با ظرافت کامل اجرا می‌کردند.
نوشته‌ها نشان می‌دهد که پیدایش درختچه‌های بن‌سای به اوایل قرن چهاردهم بازمی‌گردد. البته تا حدودی ممکن است که فرهنگ تمرین کاشت بن‌سای حدود هزار سال قبل در چین سامان‌دهی و بنیان‌گذاری شده باشد. به‌تدریج ایده‌آل‌ها و فلسفه بن‌سای در طی سالها دست‌خوش تغییراتی شد. برای ژاپنی‌ها بن‌سای بیانگر آمیزش و ترکیب عقاید کهن و قدرتمند با فلسفه‌های شرقی در مورد هماهنگی و هارمونی موجود بین انسان، روح و طبیعت است.
در ابتدا تنها خانواده‌های برتر و دارای مرتبه بالای اجتماعی در ژاپن از بن‌سای در مراسم و مناسبت‌های خاص استفاده می‌کردند و این درختچه‌ها را روی تاقچه‌هایی که به شکل‌های شکیل و ویژه طراحی شده بود قرار می‌دادند. این گیاه پیچیده به طور دائم در فضای بیرون خانه قرار داده نمی‌شد. با مرور زمان انواع بن‌سای با سبک‌های مختلف که هر کدام به مقدار زیادی نسبت به نوع دیگر دارای تنوع بودند به‌وجود آمدند.
هنر کاشت و پرورش بن‌سای ادامه یافت؛ تا اینکه در قرن 17 و 18 ژاپنی‌ها در این هنر به اوج موفقیت رسیدند. در این زمان بن‌سای کماکان جایگاه و ارزش خود را به‌عنوان درکی عمیق از طبیعت حفظ کرد؛ اما عمق ظروف کاشت بن‌سای کمی از حالت قدیمی کمتر شد.
بن‌سای تقریبا نوعی هویت و شناسنامه برای هنر ژاپنی‌ها محسوب می‌شود و هنوز هم افراد با استفاده از آن در مجالس و مناسبت‌های مهم بر اهمیت قدمت این درختچه‌ها تاکید دارند؛ برخی افراد در ژاپن نیز با جمع کردن مجموعه‌ای از انواع مختلف بن‌سای به ترویج هنری که نماینده فرهنگ و سنت آن‌هاست می‌پردازند. هنرمندان ماهر در کاشت و پرورش بن‌سای به‌تدریج با اشاره به فرهنگ‌های مختلف دیگر در هنر بن‌سای و اضافه کردن عناصر دیگر از قبیل صخره‌ها پرداختند.
واژه بن‌سای به‌سرعت توسط توریست‌هایی که به ژاپن سفر می‌کردند در سرتاسر جهان منتقل شد و از آن به‌عنوان درختچه کوچکی که گویی تقلیدی ظریف و کوچک از درختان بلند و بزرگ موجود در طبیعت در گلدان‌های کوچک است یاد شد.
سپس بن‌سای با حضور در نمایشگاه‌هایی در لندن و پاریس بیشتر و بهتر به افراد معرفی شد و به‌خصوص حضور بن‌سای در نمایشگاه بزرگ جهانی در پاریس در سال 1900 چشم جهانیان را به هنر بن‌سای گشود. در پی آن، روش‌های کاشت‌وپرورش و نگهداری از این درختچه‌های زینتی به علاقه‌مندان با هر ملیت و فرهنگی آموزش داده شد و تنوع در کاشت انواع بن‌سای به‌تدریج بیشتر شد. امروزه بن‌سای در چین و ژاپن بیانگر فرهنگ و سنت آ‌نها است و دیگر بر خلاف گذشته دور، نگهداری و استفاده از زیبایی‌های این گیاه تنها مختص طبقه بالای جامعه نیست بلکه تمام افراد می‌توانند از این گیاه اصیل و هنری در خانه خود نگهداری کنند.
می‌کوشیم تا شما را با هنر بن‌سای و انواع آن و همچنین پرورش آن آشنا کنیم. آشکار است که این هنر مانند هر هنر دیگری نیاز به پشتکار و دقت دارد.
کاشت و نگهداریبنسای به روندی گفته می‌شود که از راه آن درختچه یا گیاه تنومندی برای کاشت و نگهداری درون گلدان آماده می‌شود. بن‌سای در حقیقت یعنی تعادل بین ریشه و اندام هوایی و به‌عبارتی دیگر، ترکیبی از علم باغبانی و هنر است.
یکی از نکات مهم برای نگهداری گیاه بن‌سای آن است که به‌غیر از اجزای اصلی در ظرف، باید هر چیز دیگری را از آن حذف کنید. این‌کار به‌‌نوعی پالایش گیاه است که یکی از اقدامات نمادین در فلسفه‌های ژاپنی محسوب می‌شود. ژاپنی‌ها در پرورش بن‌سای بر تعادل نظم و فرم دادن آن به حالت مثلثی شکل در قسمت خارجی تاکید دارند که آن نیز خود، نوعی نماد است.
نمونه‌های فراوانی از نتیجه این روند در مراکز پرورش گل‌وگیاه دیده می‌شود. جذابیت این روش این است که نمونه‌ای کوچک، ولی بالغ از یک گونه بزرگ‌قامت را می‌توانید در داخل یک گلدان سینی مانند مشاهده کنید. این روش، گیاه خانگی ایده‌آل را در دسترس شما قرار می‌دهد.
دو گونه روند برای بن‌سای شناخته شده است:بن‌سای باغچه‌ای یا خارج از خانه؛ که در این روند، گونه‌های گیاهی شناخته شده‌ای مانند کاج‌ها، افراها، سرو کوهی و... به‌کار می‌رود و تنها برای مدت کوتاهی در زمستان به درون خانه آورده می‌شوند و باید حتما در فضای باز نگهداری شوند.
بن‌سای درون خانه‌ای و آپارتمانی، که در سال‌های اخیر رواج یافته است. فرق این دو آن است که برای روند پرورش بن‌سای آپارتمانی از گیاهانی استفاده می‌شود که در مقابل سرما و یخبندان حساس هستند و بنابراین درون خانه‌ها سالها به رشد و نمو خود ادامه می‌دهند.
در روند پرورش بن‌سای لازم نیست که از گونه‌های گیاهی کوتاه قامت استفاده شود. اینها گیاهانی هستند که با مراقبت کاشته شده و پرورش یافته‌اند و از رشد طبیعی خود برخوردارند. البته این‌کار مستلزم مهارت و صرف وقت است که در نهایت گونه‌های تماشایی و گران‌قیمتی رادرون گلدان‌های مخصوص به نمایش می‌گذارند. انواع این گیاه که در فروشگاه‌های ایران عرضه می‌شود، بیشتر وارداتی هستند که از طریق پیوندهای جوانه‌ها بر روی ساقه‌های ضخیم و فرم‌دار، آن را به شکل بن‌سای در آورده‌اند که به هیچ‌وجه جنبه هنری ندارد.
انتخاب محل بن‌سای در خانهیکی از نکات مهم نگهداری بن‌سای در خانه، محل مناسب برای آن است. زیرا باعث می‌شود که گیاه برای سالها سالم و شاداب بماند و به شما انرژی مثبت دهد. برعکس، اگر محل انتخاب شده برای گیاه مناسب نباشد، نه تنها به‌خوبی رشدونمو نمی‌کند، بلکه سرانجام پژمرده خواهد شد. عواملی مانند نور، سایه، نحوه آبیاری، رطوبت و حتی میزان تحمل گیاه در صورت سهل انگاری کوتاه مدت می‌تواند بر عمر گیاه موثر واقع شود.
در هنگام خرید بن‌سای نکات زیر را در نظر بگیرید:- حتما گیاه بن‌سای را در فصل بهار که زمان رشد و شکوفایی آن است بخرید. از فروشنده محل نگهداری (داخل آپارتمان یا فضای باز) و سایر نیازها و همچنین نام گیاه را بپرسید تا بتوانید به‌خوبی از آن نگهداری کنید.
- نور مورد نیاز گیاه چه در داخل خانه و چه در فضای باز مناسب باشد.
- با یک انگشت ساقه گیاه را کمی فشار دهید، در صورتی که سفت و محکم نباشد، به اصطلاح ریشه در داخل خاک لق باشد، یا رشد آن به اندازه کافی صورت نگرفته یا ریشه در حال پوسیدن است که خرید آن پیشنهاد نمی‌شود.
- به دقت به برگ‌های آن نگاه کنید که از نظر اندازه و سالم بودن؛ برگ‌ها و ساقه‌ها با هم مطابقت داشته باشند.
- برای پی بردن به بیماری حشره‌زایی و آلوده نبودن به بیماری، نوک شاخه‌ها یا برگ‌ها و محل‌هایی که برگ به ساقه متصل است و همچنین زیر برگ‌ها را به دقت بررسی کنید که آفت نداشته باشند.
- پس از انتخاب گیاه، از فروشنده بخواهید آن را با روزنامه یا کاغذ کاملا بپوشاند. به‌طوری که نور مستقیم آفتاب به آن نتابد و از باد کولر اتومبیل دور باشد. در زمستان نیز شیشه‌های اتومبیل بالا باشد. تغییر درجه حرارت ناگهانی گیاه، باعث ریزش برگ‌های آن می‌شود.
پس از ورود به خانه روزنامه‌ها را جدا کنید. نخستین کار برای اینکه اثر انتقال ناگهانی از گلخانه به خانه را (تغییر محیط زیست) تا اندازه‌ای خنثی کنید و گیاه با آب‌وهوای مکان جدید سازگار شود، روزی یکی دو بار در گرم‌ترین ساعات روز با آبی که فاقد کلر باشد و روزانه یکی دوبار با آب‌فشان روی برگ‌های آن را اسپری کنید و با همین آب آن را آبیاری کنید. (ظرفی فاقد درپوش را پر از آب کنید و در گوشه‌ای به مدت 24 ساعت کنار بگذارید تا کلر آن پریده و از آن آب برای گیاه استفاده کنید).
- از کود دادن به گیاه برای مدتی خودداری کنید و چنانچه پس از گذشت چند روز، چند برگ از برگ‌های تحتانی آن زرد و پژمرده شد نگران نباشید؛ چون این حالتی است که گیاه برای بقای خود در محیط جدید به‌وجود می‌آورد. طبیعی است که گیاه در طی پذیرش شرایط محیط جدید، برگ‌های پیر و پایینی خو را از دست بدهد و برگ‌های جوان و تازه را که دمبرگ قوی‌تر دارند و معمولا در قسمت بالای ساقه‌ها می‌رویند حفظ کند. هرگز برگ‌های زرد را از ساقه جدا نکنید چون بهتر است این‌کار به‌طور طبیعی و به‌تدریج توسط خود گیاه انجام شود؛ زیرا گیاه قبل از دفع برگ‌ها، منفذی را که از جدا شدن دمبرگ از ساقه پدید می‌آورد می‌بندد و هیچ‌گونه خراشی باقی نمی‌ماند تا مورد حمله میکروب‌های عفونت‌زا قرار گیرد. ولی چنانچه بیشتر از دو یا سه برگ گرفتار زردی شوند، نشانه این است که در آبیاری گیاه افراط یا سهل‌انگاری کرده‌اید یا احتمالا گلدان را در محل تاریکی قرار داده‌اید.
- از قرار دادن هر دو گونه بن‌سای در معرض کوران هوا نیز خودداری کنید. بدیهی است گیاه خریداری شده اگر آپارتمانی باشد، باید آن را در پرنورترین قسمت آپارتمان قرار دهید و گیاه فضای باز را در بالکن یا در حیاط در محلی آفتابگیر قرار دهید و همچنین به علت کوچک بودن گلدان بن‌سای، هر روز به آبیاری و اسپری آب روی برگ‌ها اقدام کنید.
- توجه داشته باشید که برخی از این گیاهان فضای باز به غرقابی حساس هستند و در روزهای بارانی باید محل آن را تغییر داده و به محیطی خنک و پناهگاه برده شوند.