تبادل پزشکی بین ایران و چین

حدود 2000 سال پیش، تبادل یافته‌های پزشکی بین ایران و چین (1) از طریق راه معروف جاده ابریشم صورت می‌پذیرفت. بسیاری از مواد داروئی ایرانی از این طریق به چین عرضه می‌شد مانند: مبر زرد (مسهل تهوع‌آوری که از این گیاه گرفته می‌شد). سوکسینم، خون اژدها، بنزوئینوم (گرفته شده از بوته‌ی معطری از خانواده‌ی درخت غار) و غیره. تمام این مواد و داروهای با ارزش می‌توانند برای تسکین کبد، تنظیم کار جریان کی (Qi)، تسکین افسردگی بکار رفته و اثرات شفابخشی در درمان بیماریهای خطرناکی چون سکته ناقص، حالت کما و غیره دارند.
نسخه‌های عربی باارزش بسیاری به چین آورده شد که ثبت آنها را می‌توان در «نسخه‌های ضروری که هزار سکه طلا می‌ارزد» و «در تکمیلی بر نسخه‌هایی که هزار سکه طلا می‌ارزند» یافت. نسخه‌ای فارسی در «تکمیلی بر نسخه‌هایی که هزار سکه طلا می‌ارزند» وجود دارد که کی (Qi) را حفظ کرده، عوامل بیماریزای بدن را با نوشیدن عصاره‌ی گیاهان و شیر دفع می‌کند. دستور استفاده 3 لیتر شیر، 25 گرم پودر فلفل بلند کوبیده شده.
در سال 1270 به دستور امپراطور کوبلای خان، پادشاه سلسله‌ی قاآن، بخشی بنام گوان قویی در پایتخت چین (بیجینگ فعلی) تأسیس شد. این اولین نظام دارویی رسمی در تاریخ چین محسوب می‌شد. در بخش گوان قویی، پزشکان همه مسلمان بودند و همگی به روش عربی درمان می‌کردند. در سال 1292، مؤسسه‌های دارویی اسلامی در بیجینگ تأسیس شد که فقط نسخه‌های داروهای طب اسلامی را مهیا می‌نمود.
در همین زمان، داروهای سنتی چینی نیز توسط ایرانیان به غرب معرفی شد. در زمان سلسله‌ی قاآن، کتاب نسخه‌های ضروری که هزار سکه طلا می‌ارزد توسط سان سی میااو (پزشک مشهور سلسله تانگ) به زبان فارسی ترجمه شد. در سال 1313، لهاشه تودین نویسنده کتاب تاریخ ایران، دایرةالمعارفی را که درباره‌ی داروهای سنتی چین تدوین شده بود ترجمه کرد. این کتاب شامل موضوعات زیادی است: اندازه‌گیری فشار و نبض به روش سنتی چینی، کالبدشناسی، جنین شناسی، بیماریهای زنان. چین غربی (در قرن چهارم) و شاهکار او نبض کلاسیک را به شما معرفی می‌کند. سه طرح سنتی پزشکی چینی در این کتاب به تصویر درآمده است: اولی طرح هشت نمودار است (هشت نمودار به 24 بخش مساوی تقسیم شده‌اند، که نشان دهنده‌ی 24 ساعت شبانه‌روز است. این طرح برای نشان درجه حرارت بیمار بکار می‌رود. دومی یک تصویر آناتومیک است که در آن قلب، دیافراگم، کبد و کلیه‌ها نشان داده شده‌اند. این کار بزرگ، هنوز هم مورد استفاده قرار می‌گیرد. وقتی که هرژه فان (امپراطوری ایرانی) از بیماری چشم رنج می‌برد، پزشکان دو نقطه مهم از نظر طب سوزنی را گرم کردند که روش نمونه برای Muxibustion است، تا بیماری او را مداوا نمایند.
در حال حاضر، دانشجویان زیادی از ایران برای تحصیل در دانشکده‌های داروسازی و پزشکی سنتی چین، در این کشور هستند. یکی از دانشجویان فوق‌لیسانس ایرانی کتابی در مورد طب چینی نوشته است.
در اینجا؛ مشتاقم نکته‌ای درباره‌ی اثرات جادویی و شفابخش پزشکی سنتی چین- muxibustion در درمان بیماریهای سخت و متنوع را بیان نمایم.
ماکس باسچن، هم مانند طب سوزنی، برای مداوای بیماریها بر 14 کانال و نقطه‌ی دقیق استوار است. بجای طب سوزن زدن با سوزنهای فلزی، پزشکان درمان را با استفاده از گرمای تولیدی توسط حرارت دادن قطعه‌ای مخروطی شکل از moxa در نقاط مشخص و دقیق شروع می‌کنند، معمولاً 5، 7، 9 عدد از مخروط moxa آتش زده می‌شوند. از آنجا که شرایط هر بیمار از یک بیماری به نوع دیگر تفاوت می‌کند، مقدار و اندازه مخروطهای Moxa نیز باید بر طبق آن تغییر کند. پزشکی سنتی چینی، بر این باور است که کانالها و مجاری جنبی سیستم نصف النهاری خاص مجاری را برای گردش خون وکی (Qi) در تمام بدن ایجاد می‌کنند. کانالها مجاری اصلی هستند و عمقی‌تر قرار گرفته‌اند. مجاری جنبی و سطحی هستند و کانالها را که در تمام بدن پخش شده‌اند به یکدیگر متصل می‌نمایند. 3000 سال قبل در کتاب کلاسیک داخلی امپراطور زرد، کانالها و مجاری جنبی به شش گروه تقسیم شدند.
تقریباً 365 نقطه مهم از نظر قالب طب سوزنی روی سطح بدن انسان وجود دارد. ین‌کی (Yin Qi) و وی کی (Wei Qi) موجب انرژی تدافعی در این شبکه می‌گردند. Yin Qi خون است و Wei Qi قسمتی از Yin Qi است که بدن انسان را نیز محافظت می‌کند. چگونه یک انسان این Qiها را کسب می‌کند؟ بعضی از آنها انرژی ذاتی هستند که انسان وقتی جنین است آنها را کسب می‌نمایند. بعضی دیگر عصاره‌هایی است که از غذا و نوشیدنی‌ها، اخذ می‌شود. رژیم مناسب غذایی، رشد سالم Yin Qi و Wei Qi را تضمین می‌کند. آنها را قادر می‌نماید تا به راحتی و به نرمی در بدن گردش کنند. این امر برای سلامتی شخص بسیار مهم است.
رژیم غذایی نامناسب و بعضی عوامل بیماری‌زای محیطی (باد، سرما، گرمای تابستان، رطوبت، خشکی و آتش)، عوامل بیماری‌زای روحی و جراحت و فربه‌ای، ممکن است به Yin Qi و Wei Qi آسیب برسانند. عدم تعادل بین Yin Qi و Wei Qi ممکن است در یک اندام یا قسمت خاصی از بدن انعکاس یابد. که البته باعث خواهد شد که فرد از بیماری خاصی رنج ببرد.
پزشکان سنتی چینی، ممکن است طب سوزنی moxibustion و گیاهان دارویی چینی را برای درمان تجویز نمایند. moxibustion در درمان بیماریهای گوناگون و خطرناک تجویز می‌شود. روش آن استفاده از آتش زدن مخروطهای moxa یا چوبهای مخمر کننده یا دیگر داروهای گیاهی در قسمت آسیب دیده‌ی بدن است. در نتیجه جراحت سوختگی ایجاد می‌شود. سپس زخم سوخت شده را باید با یک پانسمان چسبنده‌ی سبک پوشاند و از بیمار خواست تا که زخم را چرکی می‌کند مصرف کند. چرک و فساد بیشتر نشان دهنده اثر شفادهندگی بهتر است. همینطور که چرک پانسمان را خیس می‌کند، پانسمان خیس هر روز با پانسمان جدید تعویض می‌شود. اغلب این روند دو یا سه هفته به طول می‌انجامد. در طی دوره‌ی درمان، بیمار دردی حس نخواهد کرد؛ زیرا این زخمها پس از moxibustion با سوزاندن پوست در طی عمل moxibustion و نه توسط التهاب، ایجاد شده است. بررسیهای آماری نشان داده است که گلبولهای قرمز و سفید خون بیمار، اغلب پس از اجرای عمل درمان moxibustion افزایش یافته‌اند، عموماً اثرات بهبودی 3 تا 5 سال طول می‌کشد، چنانچه بیمار درمان با moxibustion را انجام دهد، اثرات بهبودی بیشتر نیز خواهد شد.
واکسیناسیون و moxibustion هر دو پایه نظری یکسانی دارند- ایجاد پادتن یا تحریک ایمنی سلولی در برابر بیماریها. اختلاف در آن است که در جریان واکسیناسیون مثلاً واکنس آبله مرغان به بدن بیمار تزریق می‌شود تا بعنوان مانعی در برابر آبله مرغان عمل کند، در حالیکه درمان moxibustion مخروطهای moxa در نقاط دقیق آتش زده می‌شوند تا زخمهای پس از moxibustion را تشکیل دهند. یک نوع پروتئین ایمنی از جراحت پس از moxibustion ایجاد می‌شود که به بیمار کمک می‌کند تا سیستم ایمنی خود را بهبود بخشیده، سلامتی خویش را بدست آورد.
هنگامی که پزشکان سنتی چینی از مخروطهای moxa آتش گرفته یا مخمرکننده در نقاط مشخص و دقیق بدن استفاده می‌نمایند، ممکن است بیماران درد را حس کنند و گاهی اوقات این درد ممکن است حاد می‌شود. بنابراین، بعضی مردم می‌پرسند که آیا راهی برای اجتناب از درد وجود دارد؟ ما آزمایشاتی در مورد این مسئله داشته‌ایم. نخست پروکائین به داخل نقاط انتخابی در پوست تزریق می‌شود و سپس بیمار تحت درمان با moxibustion قرار می‌گیرد. اگرچه بیمار مانند سابق احساس درد نمی‌کند، اما نتایج نشان داده است که اثرات بهبودی آنچنان که انتظار می‌رفته است خوب نبوده‌اند. چنانچه مخروطها به صورت مستقیم روی نقطه‌ی دقیق سوزانده می‌شوند، دو عمل انجام خواهند داد: نخست اینکه گردش خون را سریعتر نموده، دیگر آنکه مغز را تحریک می‌کنند تا دستوراتی جهت تنظیم عمل بخشهای موضعی یا کنترل روند بیماریزایی صادر نماید. در یک کلام، درد ناشی از moxibustion نیز دارای اثرات بهبود دهنده است.
ما نمی‌توانیم درباره‌ی moxibustion بدون پرداختن به لاس مخمرکننده صحبت کنیم. لاس مخمرکننده برک گیاهی از تیره مرکبات آسیایی ناکامی است. لاس مخمرکننده از برگهای خشک و سائیده و پودر شده‌ی گیاه تخمیر کننده‌ی چینی بدست می‌آید. ترکیبات اصلی لاس مخمرکننده سی نئویی (دارویی خلط‌آور) ورا توجون می‌باشد. هر دوی آنها عمل تحریکی دارند. مخمر دارای طبیعتی گرم و یانگ (Yang) بوده، بوی کمی تلخ دارد؛ این گیاه سمی نیست. آنرا برای مداوای بیماریهای مختلفی می‌توان مورد استفاده قرار داد. بهبودی یانگ از دست رفته، از بین بردن موانع در 12 کانال، فعال و پاک کردن سه کانال ین (Yin) تصحیح اختلال کی (Qi) و خون. آسایش از سردی و گرمی، گرم کردن رحم، قطع کردن انواع گوناگون خونریزی و منظم نمودن قاعدگی و جلوگیری از سقط جنین است. این راهی است که سردی را کاهش داده و Qi را ذخیره می‌کند.
لاس مخمرکننده ماده‌ی تشکیل دهنده‌ی اصلی مخروطهای moxa و چوبهایی است که از برگ خشک و سائیده شده‌ی گیاه مخمرکننده چینی بدست می‌آید. و آنرا روی نقطه‌ی دقیق انتخاب شده از نظر طب سوزنی می‌سوزانند. اندازه و تعداد مخروطهای moxa بسته به وضعیت سلامت فرد و محل نقاط دقیق متفاوت است. دو راه درمان moxibustion وجود دارد: یکی moxibustion مستقیم که در آن مخروطها یا چوبها بطور مستقیم روی پوست نقاط دقیق سوزانده می‌شوند. دیگری moxibustion غیرمستقیم- که در آن خمیرهای دارویی بین مخروط moxa و نقاط دقیق گذاشته می‌شوند. می‌توان لاس مخمرکننده را دور سوزن فلزی پیچید و سپس آنرا گرم کرد. این عنوان moxibustion گرم کننده معروف است که لاس مخمرکننده به سوزنی که قبلاً در محل وارد شده چسبانده می‌شود و برای گرم کردن نقاط دقیق، لاس مخمر را می‌سوزانند.
درمان moxibustion بسیار متفاوت است. می‌بایست براساس طیف گسترده‌ی سلامت و بیماری افراد، بکار گرفته می‌شوند.
1- تماس مستقیم moxibustion: مخروطهای moxa بطور مستقیم روی نقاط دقیق سوزانده می‌شوند.
2- moxibustion سیر: یک تکه‌ی 2 میلی‌متری از سیر خام بر نقاط دقیق گذارده شده و مخروط moxa روی سیر آتش زده می‌شود که برای تسکین درد حاصل از نفخ شکم و از بین بردن درد ناشی از زخمهای تورم، بکار می‌رود.
3- moxibustion زنجبیل: یک برش 2 میلی‌متری ایجاد نموده و زنجبیل خام را با شکافهای کوچکی که در مرکز، آن را روی نقاط دقیق می‌گذاریم و مخروط moxa آتش گرفته را نیز روی زنجبیل می‌گذاریم. از آنجا که طبیعت زنجبیل گرم است، برای از بین بردن سردی استفاده می‌شود. moxibustion زنجبیلی برای گرم کردن کانالها و تقویت Qi و هم‌چنین درمان بیماریهای گوارشی که توسط عوامل بیماریزا ایجاد شده است، بکار می‌رود.
4- moxibustion تاج الملوک: خمیری از تاج الملوک روی نقطه‌ی دقیق گذاشته می‌شود و مخروط moxa روی شکافهای آن آتش زده می‌شود. تاج الملوک (ریشه آماده شده) که تندمزه و دارای خواص گرم بوده و اغلب بعنوان کاردیوتونیک برای ذخیره یانگ (Yang) برای درمان شوک و گرم کردن کلیه‌ها و تقویت یانگ (Yang) بکار می‌رود. همچنین از moxibustion تاج الملوک برای مداوای ضعف قوه‌ی باء (سستی کمر)، خروج منی پیش از موعد و دیگر بیماریهایی که بعلت نارسایی کلیه ایجاد می‌شود، می‌توان استفاده نمود.
5- moxibustion مخمر سویا: مخمر سویای مخلوط شده با شراب زرد روی نقاط دقیق گذارده شده، سپس یک مخروط moxa روی خمیر آتش زده می‌شود. از این روش برای درمان انواع بیماریهای پوستی مخصوصاً انواع شدید آن استفاده می‌گردد. در کتاب نسخه‌هایی که هزار سکه طلا می‌ارزند درمان کری توسط moxibustion مخمر سویا، نیز بیان شده است.
6- moxibustion با نمک: یک لایه از نمک نرم را روی ناف می‌گذاریم و یک مخروط moxa آتش گرفته را روی نمک قرار می‌دهیم. این روش برای درمان اسهال، سنکوب و دردهای شدید ناشی از فتق، استفاده می‌گردد.
7- moxibustion با رسوبات خاک رس: رسوبات روی نقطه‌ی دقیق قرار داده شده، یک مخروط moxa روی آن آتش زده می‌شود. از این روش برای درمان کری استفاده می‌شود.
8- moxibustion با گرم کردن ناف: این درمان را می‌توان در کتاب مقدمه‌ای بر پزشکی (1732) یافت. در این روش، مواد مختلفی را با یکدیگر مخلوط کرده، سپس روی ناف قرار می‌دهیم و یک مخروط moxa را روی آن آتش می‌زنیم این روش به خصوص برای درمان عقیمی به کار می‌رود.
9- moxibustion با گوگرد: گزارش نخست از این روش را می‌توان در کتاب منبع گنجی از پزشک شرق جستجو نمود. از این روش برای مداوای جراحاتی که نسبت به التیام مقاومند استفاده می‌شود. طبیعت گوگرد، گرم و سمی است. از آن می‌توان بعنوان داروی ضدانگلی برای مقابله با جرب و نیز برای تقویت یانگ (Yang) کلیه‌ها و مداوای ضعف قوه‌ی باء استفاده نمود. قطعه‌ای گوگرد را روی شکاف زخم گذارده، مخروط moxa آتش زده می‌شود تا هنگامی که چرک خشک می‌شود.
10- moxibustion کرم حشره: کرم حشره، لارو سوسک، سرگین غلتان است که شکل آن به مانند کرم ابریشم بزرگ است و در ریشه درختان و مناطق آلوده زندگی می‌کند. برای تقویت گردش خون از طریق از بین بردن عدم حرکت خون، رفع سردی و رفع انسداد، استفاده می‌گردد. پس از اینکه سرو دم کرم حشره قطع گردید؛ آنرا روی شکاف جراحت گذاشته و سپس یک مخروط moxa روی آن آتش زده می‌شود. این عمل برای مداوای جراحات شدید، بسیار مؤثر است.
11- moxibustion موم زرد: از این روش برای مداوای جراحات شدید استفاده می‌شود. موم زردی که توسط پودر گندم مرطوب پوشیده شده است وی شکاف جراحت قرار داده شده، یک مخروط moxa روی موم آتش زده می‌شود. چنانچه بیمار دردی حس نکند، جراحت خفیف است و چنانچه درد زیاد باشد، جراحت شدید است. مقدار مخروط moxa بسته به شرایط بیماری تغییر می‌کند. مخروط moxa تا هنگام از بین رفتن چرک سوزانده می‌شود.
12- moxibustion گیاهان خام: درمانی از طریق افزودن محرک به نقاط دقیق و مشخص تا اینکه تولید تاول آبله مانند کند. درخت مرکب (الکی تپا) که به قطعات ظریف تقسیم شده به کانکومایی (برای مردان دست چپ و برای زنان دست راست) مالیده می‌شود. 3 عدد مخروط moxa روی آن آتش زده می‌شود، از این روش، عمدتاً برای درمان مالاریا استفاده می‌شود.
13- moxibustion با بادکش: از این روش عمدتاً برای درمان بیماریهای گوش همچون کری استفاده می‌شود. یک لوله کوچک بامبو روی مجرای گوش گذاشته می‌شود، و دور آنرا خمیری از پودر گندم می‌زنند تا آنرا در جای خود نگهدارد، سپس مخروط moxa 7 بار، روی آن آتش زده می‌شود. چنانچه گوش راست ناراحتی دارد، می‌بایست اطمینان حاصل می‌شود که moxibustion با بادکش روی گوش چپ انجام گردد و بالعکس.
14- moxibustion با شاخه توت: شاخه‌های توت دارای طبیعتی تلخ هستند که برای جذب مایعات و کاهش سختی مفاصل، بکار می‌روند. با کمک آتش، می‌توان از آن برای از بین بردن Qi بیماریزا، از بین بردن نسوج فاسد و تقویت رشد بافتهای جدید استفاده نمود. فقط شاخه‌های آتش زده شده‌ی توت مستقیماً روی نقاط دقیق 5-3 بار در روز گذارده می‌شود. پس از آنکه بافت‌های فاسد از بین رفت، بهتر است شاخه‌های آتش زده شده‌ی توت را در قسمتهای اطراف نقطه موردنظر استفاده کرد. این روش، برای ضایعات غیرقابل درمان اطراف ناحیه جراحات کهنه‌ی ساق پا و آبسه‌های چندگانه نیز، بکار گرفته می‌شود.
به طورکلی، moxibustion مانند طب سوزنی دو عمل به عهده دارد: تقویت کنندگی و کاهش دهندگی. دمیدن به مخروطهای moxa آتش زده شده برای سریعتر سوختن روش کاهش دهنده خوانده می‌شود، که برای درمان التهاب از آن استفاده می‌شود. اگر مخروط moxa بطور طبیعی خود بسوزد، روش تقویت کننده نامیده شده و برای قوت بخشیدن و بازگرداندن Qi و عصاره‌ی خون مورد استفاده قرار می‌گیرد.
انتخاب نقاط دقیق و صحیح در طی درمان با moxibustion بسیار اهمیت دارد. اندازه‌ی مخروطهای moxa را می‌بایست براساس وضعیت بیمار تغییر داد. چنانچه مقدار آنها کافی نباشد، اثر آن آنطور که انتظار می‌رود، رضایتبخش نخواهد بود. چنانچه جراحت پس از moxibustion چرکی نشود، پروتئین ایمنی دهنده تولید نخواهد شد و بیمار مطمئناً قادر نخواهد بود که کاملاً بهبود یابد. moxibustion را باید از بخش‌های بالاتر بدن به طرف قسمتهای پائین‌تر انجام داد. از کانالهای یانگ (Yang) تا کانالهای ین (Yin). قسمت پشت بدن بعنوان یانگ و جلوی بدن بعنوان ین در نظر گرفته می‌شود. در کتاب نسخه‌هایی برای آسایش کائنات، کمر بعنوان خط حدفاصل بین قسمتهای بالایی و پائینی در نظر گرفته شده است.

پی‌نوشت‌ها:

1- Moxibustion

منبع مقاله :
گروهی از نویسندگان، (1394) مجموعه مقالات کنگره بین المللی تاریخ پزشکی در اسلام و ایران، چاپ دوم.
***
نویسنده محترم در ادامه مقاله به شرح حال 12 نفر از بیمارانی که با این روش درمان شده و نتایج بسیار خوبی از آن عاید شده است، می‌پردازد که:
1- برای اجتناب از طولانی شدن مقاله
2- همراه نبودن تصویر بیماران و مشخصات دقیق آزمایشها، تهیه بافتهای آسیب‌شناسی و ....
از چاپ آن خودداری می‌شود؛ لیکن در دبیرخانه کنگره اصل مقاله موجود است. علاقه‌مندان جهت مطالعه می‌توانند به محل دبیرخانه مراجعه و از آن استفاده کنند.