آقای جولایی کمی درباره وضعیت زندانیان مهریه توضیح می‌دهید؟
اگر نگاهی به پرونده‌هایی که این‌روزها در دادگاه‌های خانواده در جریان هستند، بیندازید؛ مشاهده می‌کنید ما در مقوله مهریه دچار یک سردرگمی، چشم‌و‌هم‌چشمی و از همه بدتر، بلاتکلیفی بزرگی هستیم. بنده همواره پیشنهادم به خانم‌ها و آقایانی که در آستانه شروع یک زندگی مشترک هستند، این بوده و هست که اگر وقت کردید قبل از نشستن بر سفره عقد، یک سر هم به دادگاه خانواده بزنید که حضورتان در آن محل خالی از لطف نخواهد بود. باید از نزدیک ببینید تا باور کنید که قریب به اتفاق آنهایی که مهریه‌هایی با تناسب سال تولدشان به شمسی و میلادی تعیین کرده‌اند، آنهایی هستند که علاوه بر شناخت محدودشان از زندگی، در موضوع تحصیلات هم وضعیت درخور تعریفی ندارند.
این نه یک شعار بلکه حقیقتی عیان است که اشخاصی با موقعیت اجتماعی بالا و با مدارک عالی تحصیلی، تعیین صداق‌هایی با برچسب‌های شبه‌دینی ٣١٣ سکه و امثالهم را کسرشأن می‌دانند. این صحبت را بر حسب رجوع پرونده‌های بسیاری که با موضوع مهریه به ستاد دیه آمده‌اند، عرض می‌کنم. همین تیر سال جاری در سند ازدواج همسر یک کارگر ساده فصلی که تنها پنج ماه از سال امکان کار روی زمین‌های زراعی مردم را داشت، متأسفانه مهریه‌ای را مشاهده کردیم که اگر این فرد نیم‌قرن عمر باقی‌مانده و چه بسا عمر نداشته خودش را با لحاظ آخرین حقوق دریافتی صرف پرداخت این مهریه می‌کرد، باز با شرط تقسیط آن از پس پرداخت آن برنمی‌آمد. موضوع مهریه برخلاف بسیاری از محکومیت‌های مالی، فاقد نیات مجرمانه است، بنابراین حذف حبس از مجازات متعهدان این قبیل از دیون، می‌تواند ضمن حبس‌زدایی زندان‌ها تا میزان چشمگیری پرونده‌های قضائی مفتوح در این حوزه را از روند رسیدگی محاکم کاهش دهد.
چرا این‌قدر تعداد زندانیان مهریه بالا می‌رود؟
تمام پرونده‌های مربوط به مطالبه مهریه، منتهی به حبس نمی‌شوند؛ آنچه امروز از آمار بدهکاران مهریه می‌شنوید، ارقامی هستند که حال بر حسب سماجت زن در استیفای حقوقش یا لجاجت مرد در اعطای آن به زوجه، منتهی به زندان شده است؛ حال اینکه بسیاری از پرونده‌های مربوط به مهریه بنا به دلایل متعددی مانند اطاله دادرسی یا مختومه‌شدن آن به سازش بعد از ماه‌ها پیگیری، بیش از این اعدادی هستند که ما در قالب زندانیان مهریه از آنها یاد می‌کنیم.
به نظر شما آیا می‌شود تدبیری برای این شرایط پیدا کرد که زندانیان کمتری بابت مهریه داشته باشیم؟
از آنجا که مهریه یک قرارداد کاملا مالی است که فقط جنبه اقتصادی ندارد، بنابراین هیچ مرجع رسمی و حتی قضائی نمی‌تواند رعایت شرایط محدودکننده را در یک قرارداد خصوصی بین دو نفر انتظار داشته باشد. کسی نمی‌تواند زن را ملزم به رعایت سقفی کند که او را از تعیین مهریه‌ای با هر میزان سکه و سند و دانگی محروم کند. قانون تنها می‌تواند برای مصلحت عموم اگر این توافق‌ها خلاف نظم و عرف همگانی بود و خسارتی را بر جمع یا کسی به ناروا تحمیل می‌کرد، آن را طبق ضابطه در قالب مقررات بازدارنده اعمال کند؛ یعنی اگر زوجه تحت هر شرایطی، چه معقول و چه غیرمعروف، بخواهد مهریه‌ای ٤٠٠هزارسکه‌ای تعیین کند، کسی طبق هیچ بند و ماده‌ای نمی‌تواند مانع شود. امروز ثبت مهریه‌هایی که مالیات ندارند، در عقدنامه ممکن نیست؛ اما آنچه بتواند ارزش ریالی داشته باشد، به استناد اینکه در قانون موضوع عندالاستطاعه به‌صراحت قید نشده، هر میزان که طرفین نسبت به آن توافق کنند در شرح عقد نکاح تحریر می‌شود و مرد هم موظف به پرداخت تمام این دست از کابین‌های فوق‌طلایی است.
اگر تا میزان ١١٠ سکه را مرد به همسرش داد، طبق قانون «رفع جنبه کیفری از صداق بالای ١١٠ سکه» دیگر محکمه‌ای نمی‌تواند او را در حبس نگه دارد؛ اما باز به پرداخت مابقی مهریه تعیین‌شده ملزم است؛ با این تفاوت که این‌بار خارج از زندان و با مجازاتی غیر اهرم حبس باید حقوقش را استیفا کند. امری که ای‌کاش با وجود قطار بلند زندانیان مهریه، نمایندگان مجلس و دیگر مسئولان در تعیین معیاری کمتر از ١١٠ سکه توافق می‌کردند. امروز واقعا پرداخت مهریه‌های ٢٠ یا ٣٠سکه‌ای هم برای بسیاری از جوانان ممکن نیست؛ مصداق آن هم نرخ تورم ماست. دلیل دیگر آن شاخصه و درصد جمعیت شاغل و بی‌کار در کشور است. ادله بعدی را شاید بتوان نوسات بازار رقابتی اعلام کرد که همگی تصدیق‌کننده این مطلب خواهند بود. به استناد ماده ٢ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی، چه بسیار مردان و چه بسیار نیروهای انسانی فعالی که به علت بضاعت نداشته در ایفای همین تعهدات‌شان به زندان افتاده و قادر به خروج از آن نیستند. متأسفانه این‌روزها برای جمعی از زنان «مهریه‌بگیری» در قالب یک شغل هم تعریف شده است که ماهانه یا بنا بر نوع قبول اعسار که ممکن است دو ماه یک‌بار باشد یا کمتر و بیشتر، مبلغی در حساب آنها واریز می‌شود و این شغل ادامه دارد تا پیداشدن یک خواستگار جدید برای ازدواج یا ادامه دارد تا بالاگرفتن سرکوفت‌ها و کنایه‌های نیش‌دار بستگان و آشنایان مبنی بر اینکه خانم برای آقادامادشان کارگاه کیسه‌دوزی راه‌اندازی کرده‌اند. این نوع نگاه نه‌فقط در بین زنان، بلکه در بین والدین و ریش‌سفیدان هم نه با این غلظت، اما وجود دارد که در محفل روحانی ایراد خطبه عقد گاه دیده می‌شود در تعیین مهریه افراد به چک‌وچونه پرداخته و جملات سیاهی همچون «از این کمتر دیگه پایین نمی‌آییم» و «واسه دخترخاله‌اش دو برابر این بوده» و «مهریه را حالا کی داده و کی گرفته» را می‌شنویم.
ستاد دیه در چه شرایطی به زندانیان مهریه کمک می‌کند؟
درباره بدهکاران مهریه که ممکن است در شرایط خاصی تحت مساعدت قرار گیرند، دو نکته مهم لازم به یادآوری است؛ اولین موضوع اینکه ستاد دستگیر کسانی است که تعهد معقولانه داشته‌اند اما در روند زندگی از پرداخت همین مهریه نه‌چندان سنگین خود عاجز مانده و روانه زندان شده‌اند. دومین مطلب که نیازمند توضیح است، این نکته است که ستاد در بحث محبوسان مهریه، همواره تلاشش بر مدار صلح و سازش زوجین استوار بوده و اگر مقدور نبود در مراتب بعدی، به‌حداقل‌رساندن مبلغ مهریه یا سکه‌های طلایی تعهدشده در فرایند ما تعریف شده تا در سایه این اخذ گذشت استطاعت زوج برای تأمین خواسته زوجه فراهم شود. به دلیل حساسیت مؤسسان این نهاد حمایتی، از بدو فعالیت ستاد دیه تاکنون همواره تلاش بر این بوده تا پول مفت در اختیار کسی قرار نگیرد.
ستاد دیه به زندانیان تنگدست مهریه در صورت احراز ناتوانی مالی و آبرومندی آنها فقط در اعطای تسهیلات مربوط به پیش‌قسط اعسار پذیرفته‌شده‌شان کمک می‌کند؛ آن‌هم در قالب وام‌های بدون سود و با بازپرداخت‌های طولانی. یعنی ابتدا قاضی پرونده باید حکم اعسار این افراد را صادر کند تا در وهله بعدی طبق قانون در پرداخت خمس مبلغ تقسیط‌شده، ستاد دیه حامی آنها باشد. درباره مهریه باید گفت سقف تسهیلات هم رقمی معادل ٥٠ میلیون تومان است که با اقساط ١٤٠ تا ٢٠٠ماهه با لحاظ موقعیت اجتماعی در اختیار متقاضیان قرار می‌گیرد. این یعنی بدهکار مهریه دست‌کم ١١ سال و حداکثر ١٦ سال و شش ماه باید قسط پرداخت کند، تازه اگر بعد از آزادی توفیق داشته باشد تا شغلی پیدا کند.
عجیب‌ترین مهریه‌هایی که تا به حال شنیده‌اید، چه چیزهایی بوده؟
دوره زندانی‌شدن بابت قبول حلّه یمانی، سفر به ٤٠ پایتخت جهان یا گرفتن عکس سلفی با ستارگان مشهور هالیوودی به عنوان مهریه، خوشبختانه سر آمده اما امروز باز شاهد این هستیم که جوانی بدون احتساب پول توی جیبش بلندپروازی کرده و تعیین مهریه را به خانواده بی‌حساب زوجه می‌سپارد.
در حال حاضر تعداد مشخصی از زندانیان مهریه کل کشور دارید؟
از اسفند سال ٩٠ که ماده ٢٤ قانون حمایت از خانواده که با موضوعیت مهریه مورد بررسی نمایندگان مجلس قرار گرفت، تا به امروز شش سال می‌گذرد اما دغدغه‌ها همچنان همان هستند که بودند. ١١٠ سکه بهار آزادی گرچه آن زمان به عنوان مهریه ملی یا میزان کابین متعارف در خانه ملت تصویب شد، اما هنوز هم افرادی هستند که تمکن مالی پرداخت این میزان به‌اصطلاح به‌اعتدال‌رسیده را ندارند و در روند احضار و آمدورفت‌های خود به دادگاه باز هم روانه زندان می‌شوند. سال ٩٤ تعداد زندانیان مهریه هزارو ٨٠٠ نفر بود و سال پیش نزدیک به دو هزار مددجو. امروز هم شاهدیم که به دلیل کم‌کاری نهادهای متولی به دوهزارو ٥٠٠ محبوس رسیده است؛ نیروهایی جوان و اغلب آماده‌به‌کار که در بسیاری از کشورهای صنعتی از آنها به عنوان منابع عظیم انسانی یاد می‌شود. مردانی که نه بر حسب سوءنیت مجرمانه، بلکه به دنبال وقوع یک حادثه ناخواسته البته در صحت کامل عقل و اراده روانه زندان شده و در پی ناتوانی مالی‌شان روزهای خود را در ندامتگاه‌های محصور کشور شب می‌کنند.
بیشترین و کمترین زندانیان دیه مربوط به کدام استان‌ها هستند؟
طبق آخرین آمارها که مربوط به هفته گذشته است، هم‌اکنون استان فارس با ٢٤٣ زندانی فقط مهریه (یعنی با کسر تعداد مددجویان نفقه) بیشترین آمار زندانیان مهریه را به خود اختصاص داده و گیلان با ١٨٠ محکوم و مازندران و اصفهان هم هرکدام به طور مشترک با ١٧٨ مددجو در مرتبه بعدی بیشترین‌ها قرار دارند. استان‌هایی نظیر خراسان‌جنوبی و کرمان هم هرچند مددجویان جرائم غیرعمد زیادی ندارند، اما متأسفانه نسبت به خیلی از استان‌ها در نوع جرائم ارتکابی، این دسته از زندانیان، بیشترین درصد محکومان غیرعمد استان خود را شامل می‌شوند. در بین استان‌های کشور، سمنان و خراسان‌شمالی هر کدام با ١٨ زندانی کمترین و در رتبه‌های بعدی ایلام با ٣٤ و خراسان‌جنوبی با ٣٦ زندانی مهریه قرار دارند. جالب است طبق فرمایش رئیس مکتب جعفری، مهریه حضرت زهرا(س) حداکثر ٥٠٠ درهم است که در زمان پیدایش اسلام هر ١٠ درهم معادل یک دینار (طلا) ارزش داشته است. بنابراین اگر بخواهیم معادل امروزی مهریه دخت نبوت را تعیین کنیم باید بگوییم صداق ایشان ٥٠ دینار یا به قیمت بازار ٢١ سکه بهار آزادی است.
