جلوه های آیین یلدا در خرده فرهنگ های استان مرکزی با رنگ و لعاب زیبا خودنمایی می کند وبا گذشت سالیان طولانی همچنان در بین مردم زنده و پویا است.
استان مرکزی رد پای پررنگی در تمدن هفت هزار ساله ایران دارد و در دوران های مختلف تاریخی این محدوده جغرافیایی بخشی از فرهنگ، باور، رسومات ایران زمین را در خود محفوظ داشته است.
تحولات اجتماعی و اقتصادی حاکم بر جامعه و تغییرات ناشی از مدرنیته در رسوم و آیین ویژه شب یلدااثرگذاری داشته اما همچنان خمیرمایه اصلی و پیام خود را حفظ کرده و در استان مرکزی همزمان با فرا رسیدن نخستین شب زمستان به صورت خودجوش رسومات این ایام برگزار می شود.
زوایای پنهان زندگی مردم در لایحه های آیین و رسوم پیشینان مستتر است که بزرگترها با برگزاری باشکوه این آیین ها بهانه ای دارند تا نکات کلیدی زندگی موفق را با رنگ و لعاب رسوم قدیمی مطرح کنند.
آیین های یلداییگنجینه ارزشمندی است که باید امانتدار خوبی برای آن باشیم چرا که بخشی از هویت فرهنگی و قومی ایرانی در خرده فرهنگ ها به باورها و سنن آنان گره خورده است.
یلدا واژه ای سریانی و به معنای «ولادت» است که در فرهنگ ایران باستان معنای ولادت خورشید (مهر و میترا) را داشته است که نشان شکست ناپذیری می باشد.
در باور ایرانیان باستان نور و روشنایی مقدس و تاریکی پلید و ناپاک بوده است و به همین دلیل در طولانی ترین شب سال که یکی از زیبایی های طبیعت است گردهم می آمدند و با افروختن چراغ، محفلی گرم از محبت و صمیمیت برپا می داشتند که نمایشی از تعامل سازنده زندگانی و پیوندهای خانوادگی و اجتماعی بود.
درکتاب آیین ها و جشن های کهن در ایران امروز نوشته محمود روح الامینی آمده است : دیماه در ایران کهن چهار جشن را در برمی گرفته که شامل نخستین روز ماه دی، روزهای هشتم، پانزدهم و بیست و سوم دی بوده که در حال حاضر آنچه به ما یادگار رسیده آیینی است که به آخرین شب پاییز و نخستین شب زمستان، پایان قوس و درازترین شب سال موسوم است.
در ایران کهن هر یک از سی روز ماه، نامی ویژه داشته که نام فرشتگان است، نام دوازده ماه سال نیز در میان آنهاست و هرگاه نام روز و ماهی همسان می شده جشنی به پا می کردند که یکی از این جشن های بزرگ درنخستین شب زمستان بوده است.
ابوریحان بیرونی از آیین روز اول دیماه با عنوان «خرم روز» نام برده که در دستگاه حکومتی و پادشاهی با جاه و جلال برگزار می شده است اما، نامی از یلدا در آثار وی نیست و شاید علت آن این است که خرم روز آیینی تشریفاتی حکومتی بوده در حالی که یلدا در کانون خانوادگی با محبت و صمیمت تا پاسی از شب به صورت غیررسمی برگزار می شده است.
پیشینیان ایران زمین در این شب سفره ای رنگین از انواع خوراکی ها را ضمیمه محافل گرمشان می کردند که هر کدام از این خوردنی ها شامل هندوانه، خربزه، انار، سیب، خرمالو و برگه های خشک سایر میوه ها معنایی نمادین داشته است.
یلدا در استان مرکزی نیز نظیر سایر مناطق ایران یکی از رسومات کهن مردمی است که به جای یک شب در سه شب با نام های «چله بزرگه»، « چله وسطی» و « چله کوچیکه» برگزارمی شود و این ایام به عنوان فرصتی برای تقویت همدلی، دید و بازدید اقوام نزدیک و گفت و شنودهای شیرین است.
حضور در منزل بزرگان سالخورده و ادای احترام به آنان از رسوم زیبای مردم استان مرکزی است و در شب های چله هر خانواده با تدارک یک سینی که معمولا از هفت نوع خوراکی و تنقلات محلی نظیر کشمش، نخود بو داده، انواع تخمه، و میوه ها به ویژه هندوانه و انار پر شده راهی خانه بزرگان فامیل شده تا در کنار مشاعره و فال حافظ و بازی های محلی این خوراکی ها را میل کنند و شکرانه سلامت و پاسداشت نعمت های خدای را به جای آوردند.
هنوز در بسیاری از مناطق روستایی و بافت های سنتی و محلی که کمتر درگیر و دار تغییرات مدرنیه قرار گرفته اند، شب چله با قربانی گوسفند در خانه بزرگ فامیل و گذران ساعات طولانی شب در اطراف کرسی های چوبی گره خورده و معمولا چاشنی این محافل فال کوزه، شوقات و قصه گویی و تکریم اقوام است.
در مناطق روستایی استان مرکزی رسم هدیه فرستادن خانواده داماد برای عروس هنوز رسم است، این هدایا معمولا در طبقی با تزئینات چیده می شود و همراه با شام، میوه و شیرینی توسط پیکی برای عروس فرستاده می شود و خانواده عروس نیزدر عوض آن با هدف حرمت گذاری به خانواده داماد هدایایی که معمولا دستکش و یا جورابی پشمین است پیشکش می کنند.
یکی از مراسم شب چله در استان مرکزی کشتن گوسفند با هدف فراهم آوری مواد اولیه شام این شب با حضور اقوام است که هنوز در بسیاری از مناطق روستایی انجام می شود.
گوسفند قربانی این شب «اتلیک» نام دارد و این گوسفند توسط میزبان شب چله از فصل تابستان انتخاب و جداسازی شده و پروار می شود و در شب چله برای «اتلیک شام» سر بریده می شود.
در این شب دل و جگر گوسفند با سیب زمینی به عنوان غذای ویژه تفت داده می شود که به آن «جزلاق» می گویند و معمولا با نوعی نوشیدنی محلی و طبیعی از انگور که به «شیره رب» شهرت دارد تناول می شود.
در برخی از روستاهای مامونیه نیز ضمن سربریدن گوسفند اتلیک کله و پاچه آن را به عنوان شام دسته جمعی طبخ کرده و با اقوام می خورند.
در روستای چناقچی بالا از توابع ساوه نیز که یکی از کانون های ارمنی نشین استان مرکزی محسوب می شود در این شب ارامنه ساکن و مهاجر در کلیسا جمع می شوند و پس از آیین نیایش و دعا ، تازه دامادها در حیاط کلیسا آتش روشن می کنند و از روی آن می پرند.
برخی از مناطق روستایی شهرستان محلات از توابع استان مرکزی نیز در شبهای چله محفل محبت خانواده ها با شاهنامه خوانی و یا کتاب امیر ارسلان نامدار زینت می گیرد و در مناطق «چهل زر» و «نیمور» این شهرستان نیز هفت خوراکی سینی یلدا از تنقلاتی است که با حرف سین شروع می شود و معمولا در این سینی سنجد، سیب، سبزی، سمنو و سرکه یافت می شود.
در کنار این خوردنی ها کدو حلوایی آب پز نیز به عنوان دسر به چشم می خورد که گاه با زردک و قیسی زردآلو نیز همراه است.
اما یلدا در مناطق شهری استان مرکزی دچار تغییرات زیادی شده و بیشتر به شب نشینی مدرن و امروزی با تنقلات فانتزی بدل شده اما هنوز رنگ و بوی حافظ خوانی و شاهنامه خوانی، بازگویی قصص قرآنی و روایات بزرگان ادب و دین در این محافل زنده است.
هنوز در بسیاری از خانواده های اصیل اراکی و استان مرکزی بزرگترهای فامیل به عنوان گنجینه ای ارزشمند قصه ها و متل های محلی را با شور و حرارت خاص برای نسل های جدید تعریف می کنند که از جمله آنها می توان به قصه کردعلی به کوه، تله گرگ، ریزعلی، پیرزن نخ ریس و کوسه ناقالدی و شاه و دزد نام برد که هر کدام درس های ارزنده ای را با خود دارد.
گاه زینت بخش شب های یلدایی استان مرکزی اشعار کار، و یا سرگرمی های محلی است که عمده کارگردانان آنها زنان و دختران هستند ودر برخی مناطق روستایی استان مرکزی هنوز رسم تخم مرغ شکنی با هدف دور کردن چشم بد از فامیل در درازترین شب سال انجام می شود و دختران دم بخت نیز در برخی از مناطق کمیجان و فراهان رسم فال کوزه را با هدف بخت گشایی و خوشبختی به صورت نمادین اجرا می کنند.
در شهرستان خمین نیز مردم معتقدند که باید خوردنی هایی مانند هندوانه، انار، سیب، به، انگور سر سفره چله باشد و علاوه بر این ها، ترشی پیاز و ترشی سیر هم در شب یلدا در خمین مرسوم است و مردم این شهرستان این میوه ها و خوردنی ها را نشانه برکت و سلامتی می دانند.
خشکباری مانند برگه هلو و زردآلو، انجیر خشک، سنجد و کشمش ، نخودچی می خورند، کدو حلوایی پخته شده و گندم برشته ، تخم هندوانه و آفتابگردان در شب یلدا استفاده می شوند.
روستاهای خمین هم در شب یلدا آداب و رسوم خاص خود را دارند.
درگویش روستا یمن از توابع خمین شب یلدا معروف به «شو اول زمستن»است واز قدیم رسم بر این بوده است که مردم این روستا درشب یلدا مقداری برف با شیره ی انگور مخلوط کرده و می خوردند.
یکی ازمحاسن شب یلدا ،این شب بهانه ای است برای بیان و انتقال پندها و تجربه های ارزشمند پدربزرگ ها و مادربزرگ ها به فرزندان و نوه ها و بسیاری از تعالیم اجتماعی و فرهنگی را نسل جدید می توانند از تجربه های بزرگترهای خود دریافت کنند و بیاموزند.
از دیگر رسوم خمین در شب یلدا این است که به مناسبت فرا رسیدن شب یلدا معمولا خانواده هایی که پسرشان نامزد دارد، انواع آجیل، شیرینی و میوه های فصل از جمله هنداوانه ، انار را همراه با هدایای در بسته های آذین بندی شده یک شب قبل از شب یلدا به خانه عروس می برند و در شب یلدا عروس را به خانه خودشان دعوت می کنند.
در شب یلدا دختران و پسران جوان به حافظ تافل می زنند و پدربزرگ ها اشعار و غزلیات حافظ را برای فرزندان و نوه های خود قرائت می کنند.
کارشناس باستان شناسی ومردم شناسی اداره کل میراث فرهنگی استان مرکزی در این باره معتقد است: شب یلدا فرصتی مغتنم است تا خانواده ها با جمع شدن در کناریکدیگر الفت و صمیمیت را افزایش و و از کدورت های احتمالی چشم پوشی کنند.
قاسم فضلی افزود: یک واقعیت تلخ از روابط خانوادگی در جامعه کنونی شکل گرفته و آن دوری اعضای خانواده و به ویژه فرزندان از کنار پدران و مادران است.
وی اظهار کرد: آیین هایی مثل شب چله و نوروز فرصت خوبی است تا با حذف ابزار مدرنیته از جمله شبکه های مجازی و شبکه های تلویزیوین به حضور اطرافیان بیشتر توجه شود.
کارشناس باستان شناسی ومردم شناسی اداره کل میراث فرهنگی استان مرکزی گفت: کمرنگ شدن برخی آداب و سنن نیازمند فرهنگ سازی برای کاهش آسیب هایی است که جامعه به آن مبتلا شده است.
فضلی افزود: دگرگون شدن اخلاقیات در زندگی مدرن کنونی از جذابیت روحیه صفا و صمیمیت کاسته است که پرداختن به رسوم های اثر گذار گذشته می تواند بخش کوچکی از زخم آسیب ها را مرهم باشد.
بیش از 2 هزار جاذبه گردشگری در استان مرکزی شناسایی شده که 850 اثر تاکنون در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
