ابرماه چیست ؛ حقیقتی علمی یا صرفا یک خطای دید

ابرماه یا ماه‌برافروختگی و یا سوپرمون (supermoon) به حالتی از ماه گفته می‌شود که در درخشانترین و بزرگترین حالت خود دیده می‌شود، اما اساسا ابرماه چیست و چگونه شکل می‌گیرد؟ با تکراتو همراه باشید تا به این سوال پاسخ دهیم.

اگر از رصدگران دائمی ماه به شمار می‌‌آیید و هموراه آن را تحت نظر دارید، باید متوجه شده باشید که گاهی اوقات تغییراتی در اندازه قرص ماه بوجود می‌آید. برخی شب‌ها بسیار بزرگ‌تر از حالت معمول بوده و یا حتی ممکن است کوچکتر از آن هم دیده شود.

در این مواقع توجه بسیاری از مردم معطوف به آسمان می‌شود. ابرماه ، ابرماه‌گرفتی، ابرماه سرخ یا ابرماه‌ خونین. از این تعاریف چه می‌دانیم؟ امروزه بر ما روشن است که افزایش اندازه قرص ظاهری ماه در برخی شب‌ها نتیجه پدیده‌ای نجومی به نام ابَر ماه است.

ابرماه زمانی اتفاق می‌افتد که وقوع پدیده ماه کامل با نزدیک‌ترین فاصله ماه با زمین در مدارش (حضیض ماه)، همزمان شود. در پدیده سوپرمون، ماه اندکی نسبت به حال معمول خودش درخشان‌تر و بزرگ‌تر است. البته این تفاوت آنقدر نیست که بتوان با چشم غیرمسلح به نظاره آن نشست.

علی‌رغم آنکه نزدیک شدن ماه شاید غیر عادی پنداشته شود، اما این اتفاق پدیده‌ای نسبتا عادی و متداول است و بنا بر نظریه ریچارد نوله، می‌تواند چندین بار در طی یک سال اتفاق بیافتد. اما ما رسانه‌ها هرگز آرام نخواهیم گرفت!

این تیتر‌ها را تصور کنید: “ماه امشب بزرگتر از حالت طبیعی‌اش است” و یا “رویدادی شگفت‌انگیز که فقط سالی چندبار اتفاق می‌افتد”. فکر می‌کنید ما از خیر این‌ها می‌گذریم!

استفاده از واژه ابر ماه از چهل سال پیش تاکنون رواج دارد. اما وقتی در سال 2016 شاهد سه پدیده ابرماه، یکی پس از دیگری، بودیم توجه زیادی را به خود معطوف کرد. یکی از آنها که در نوامبر 2016 به وقوع پیوست، نزدیک‌ترین فاصله میان ماه و زمین در 69 سال گذشته‌اش بود. اما این پایان داستان نخواهد بود، صمیمیت میان این دو در در دهه 2030 به اوج خود خواهد رسید.

تا سال 1979 خبری از واژه ابرماه نبود، واژه‌ای که نخستین بار ریچارد نوله، ستاره‌شناس و نویسنده علمی، در آن سال استفاده کرد و امروزه بسیار وسیع‌الطیف است. این ستاره‌شناس در تعریف ابرماه اینگونه توضیح می‌دهد:‌

به ماه کامل و یا ماه جدید گفته می‌شود و زمانی اتفاق می‌افتد که ماه در مدار خودش به میزان حداقل 90 درصد نزدیکترین فاصله‌اش با زمین قرار داشته باشد.

بر اساس تئوری نوله، هنگامی که فاصله میان ماه و زمین 226 هزار مایل باشد، پدیده‌ای به نام ابرماه در آسمان قابل رویت است. به‌دلیل فاصله نزدیک ماه با زمین در این پدیده نجومی، اندازه این جرم آسمانی برای ناظر روی زمین، بسیار بزرگتر خواهد بود.

ابرماه چگونه رخ می‌دهد؟

مدار حرکت ماه به دور زمین تماما دایروی نیست. به طوریکه در حالت اوج (apogee و یا همان بیشترین فاصله ماه با زمین)، 406 هزار کیلومتر و در حالت حضیض (perigee و یا همان کمترین فاصله ماه با زمین)، 357 هزار کیلومتر است. به همین ترتیب، میانگین فاصله آن تا زمین نیز 382 هزار و 900 کیلومتر برآورد شده است.

نوا پترو، محقق ماموریت مدارگرد اکتشافی ماه (Lunar Reconnaissance Orbiter) ناسا، در سال 2016 در مصاحبه‌ای با سایت Space گفت:

دلیل اصلی آنکه مدار حرکتی ماه تماما دایروی نیست، به نیرو‌های جذر و مدی و یا گرانشی مربوط  می‌شود که ماه را در طول مسیرش به سمت خود می‌کشند.

آقای پترو در ادامه گفت که نیرو‌های گرانشی زمین، خورشید و سایر سیارات، همه و همه بر روی ماه تاثیرگذار هستند.

همه‌ی این نیروی‌های گرانشی مختلف دائما ماه را به سمت خود می‌کشند و یا آن را می‌رانند و در مجموع منجر به فرصت مشاهده چنین گذر‌های نزدیکی را به ما می‌دهند.

وقوع پدیده ابرماه به دو عنصر کلیدی نیازمند است. اولا ماه باید در نزدیک‌ترین فاصله خودش با زمین (اوج ماه) قرار داشته باشد که این موضوع در روز 27 ام مدار ماه رخ می‌دهد. ثانیا ماه باید در فاز کامل (Full Moon) خود به سر ببرد -درخشان‌ترین حالت ماه نیز در همین هنگام است- که این مورد هر 29 و نیم روز یکبار اتفاق می‌افتد.

همزمانی میان این دو اتفاق منجر به پدیده ابرماه می‌شود. ابرماه عمدتا سالی چند بار در آسمان شب دیده می‌شود؛ اما چرا در پایان هر ماه نمی‌توان ابرماه را مشاهده کرد؟

دلیل این موضوع به جهت‌گیری‌های متفاوت مدار ماه در حین گردش زمین به دور خورشید، باز می‌گردد.

در پدیده ماه‌برافروختگی، 14 درصد درخشندگی بیشتر و 30 درصد اندازه بزرگتر نسبت به ماه معمولی برآورد می‌شود، اما مشاهده این تفاوت‌ها با چشم غیر مسلح کاری بسیار دشوار است. سردبیر ارشد مجله Sky and Telescope، طی بیانیه‌ای در سال 2016 گفت: “این تفاوت به قدر کافی قابل مشاهده نیست، مگر آنکه شما از رصدگران دائمی ماه باشید.”

ابرماه اگر خیلی به خط افق نزدیک باشد، ممکن است به طور ویژه‌ای به دید شما بزرگ برسد. این موضوع ارتباطی با علم ستاره‌شناسی ندارد و تماما مربوط به نحوه عملکرد ذهن انسان است. این اثر را خطای بزرگ دیدن ماه می‌نامند و امور مختلفی در آن دخیل هستند.

دانشمندان گمان می‌کنند که ذهن انسان، ماه را با اشیای پیرامون آن نظیر ساختمان‌ها مقایسه می‌کند و یا شاید پردازش تصاویر اجسام در نزدیکی خط افق در ذهن ما با بزرگنمایی همراه است.

واژه ابرماه برخواسته از دنیای ستاره‌شناسی نیست. یک سنت شبه‌علمی است که در اجرام آسمانی را در راستای پیشبینی وقایع و رفتار انسانی مطالعه می‌کنند. به گفته وبسایت Astronomy.com این واژه نخستین بار در سال 1979 و در مقاله‌ای از ریچارد نوله در مجله Dell Horoscope استفاده شده بود.

اما در چند سال گذشته این واژه مورد توجه بیشتری قرار گرفته است. جستجو‌ها در گوگل ترندز نشان می‌دهد این واژه از سال 2004 مورد استفاده قرار می‌گرفته و حداقل تا سال 2011 چندان فراگیر نبوده است. علاقه به واژه سوپرمون از نوامبر 2016 به اوج خود رسید، وقتی ماه از دید ناظر زمینی در بزرگترین اندازه خود در طی 69 سال گذشته قرار گرفته بود.

علاوه بر این، به نظر می‌رسد این واژه در مناطق مشخصی از جهان مانند آسیای جنوب شرقی و آمریکای شمالی متداول‌تر است و در مناطقی مانند اروپا و هند چندان جلب توجه نمی‌کند.

دین رگاس (Dean Regas) محقق رصدخانه سینسیناتی، می‌گوید:

اصطلاحات اخیر ستاره‌شناسی مانند سوپرمون و یا ماه سیاه (ماه کامل دوم در یک ماه) می‌توانند درک کاذبی از وقایع را برای مردم ایجاد کنند. اما در عین حال می‌توانند مزایای دیگری نیز داشته باشند. این فرصت خوبی است تا علاقه به نجوم را در میان مردم گسترش دهیم. سوپرمون پدیده‌ای است که مردم می‌توانند با آن ارتباط برقرار کنند، به خارج از خانه رفته و با آن را به طور مستقیم مشاهده کنند. این پدیده‌‌ای کاملا ملموس است.

هرچند وقت یکبار رخ می‌دهد؟

ابرماه رخدادی نسبتا نادر است و حدودا در هر 14 مرتبه که ماه کامل تشکیل می‌شود یکبار می‌توان شاهد این پدیده بود. آخرین بار در 14 نوامبر 2016 شاهد آن بودیم. در آن زمان، ماه 14 درصد بزرگتر و 30 درصد درخشان‌تر از حالت عادی‌اش بود.

در ابرماه نوامبر 2016، ماه فاصله‌ای 221 هزار و 500 مایلی را با زمین تجریه کرد که نزدیک‌ترین فاصله در تاریخ این منظومه دوتایی به شمار می‌رود.

شاید supermoon به نظر نهایت زیبایی آسمان شب باشد؛ اما اینطور نیست! اگر بدانیم ممکن است این پدیده با یک خسوف (گرفت ماه) نیز همراه شود، در این صورت مناظری چشم‌نواز مانند تصویر زیر را تجریه خواهیم کرد. چنین امری در سال گذشته رخ داد و برای دیدن خسوف ابرماه بعدی باید تا سال 2033 صبر داشته باشیم.

ابرماه؛ حقیقتی علمی یا یک افسانه؟

زمانی که این پدیده‌ی آسمان شب در صدر اخبار است، ممکن است با آمار‌های غلو شده در مورد اندازه و یا درخشش آن مواجه شوید. لطفا فریب نخورید! در هر پدیده ابرماه تنها چند درصد (به طور میانگین 6 درصد) افزایش اندازه را نسبت به ماه کامل معمولی شاهد هستیم. بیشتر رسانه‌های تبلیغاتی این آمار را افزایش می‌دهند؛ البته آنها در این حالت ابر ماه را با کوچکترین اندازه ماه در سال مقایسه می‌کنند.

همچنین ماه‌برافروختگی ممکن است با بزرگترین جذر و مد‌ های سال نیز همراه باشد؛ چرا که در این حالت نزدیکی بیشتر ماه با زمین به دلیل افزایش نیروی گرانش موثر بر آب‌های سیاره‌ ما، پدیده جذر و مد را تقویت می‌کند. با این حال جای نگرانی نیست، این افزایش جذر و مد‌ها به سختی می‌توانند منجر به زمین لرزه‌ها، سیل‌ها و فوران آتش‌فشان‌ها شوند.

بزرگ دیدن ماه ؛ یک خطای دید؟

وقتی از دید ناظر زمینی، هرچه ماه به افق آسمان نزدیک شود، بزرگتر دیده می‌شود. این یک خطای دید است که تحت

این تصویر مفهوم توهم پونزو را به خوبی جا می‌اندازد. ماه نیز به مانند همین دو خط هم‌اندازه، وقتی در نزدیکی خط افق قرار بگیرد، بزرگتر دیده می‌شود. (اعتبار: مقدمه‌ای بر روان‌شناسی، چارلز استارنگر)

بزرگ دیدن ماه از آن با عنوان توهم پونزو (Ponzo illusion) یاد می‌شود و گاهی نیز در مورد خورشید و برخی صور فلکی نیز دیده می‌شود. قدمت رصد این پدیده به دوران باستان می‌رسد، اما جالب است که تاکنون هیچ توضیحی عمومی مورد پذیرشی برای آن ارائه نشده است.

 

کسی به طور دقیق نمی‌داند که چرا پدیده بزرگ دیدن ماه رخ می‌دهد، اما روان‌شناسان با ارائه دو نظریه در صدد هستند این پدیده را توضیح دهند

یکی از این نظریه‌ها ادعا می‌کنند که مغز فاصله ما تا آسمان بالای سرمان را کمتر از فاصله ما تا آسمان خط افق می‌پندارد؛ از همین جهت وقتی ماه در نزدکی خط افق قرار داشته باشد، آن را بزرگ‌تر می‌بینیم.

آیا به نظر شما چنین نظریه‌ای اشتباه است؟ پس به تصویر بالا نگاهی بیاندازید. آیا به نظر شما طول خط زرد رنگ بالایی بیشتر از خط پایینی است؟ می‌توانید خودتان آنها را اندازه بگیرید، خواهید دید که هر دو برابر هستند.

 

بیشتر بخوانید: همه چیز درباره تنها قمر زمین؛ اندازه ماه چقدر است؟

 

روان‌شناسان هم‌چنین تفسیر دیگری نیز ارائه داده‌اند؛ هنگامی که ماه در بالای سر ما قرار دارد، به دلیل اینکه در اطرافش چیزی دیگری به چشم نمی‌آید، کوچک‌تر است. اما وقتی در نزدیکی خط افق قرار می‌گیرد و توسط درختان و ساختمان‌ها احاطه می‌شود، بزرگتر دیده می‌شود.

برای درک بهتر این خطای دید به تصویر زیر نگاهی بیاندازید. دایره سمت راست که توسط دایره‌های کوچک‌تری احاطه شده است نسبت به دایره سمت چپ که دایره‌های بزرگتری اطراف‌اش هستند، کوچکتر دیده می‌شود. حال آنکه در حقیقت هر دو هم‌اندازه هستند. به این پدیده خطای دید یا توهم بصری ابینگهاوس (Ebbinghaus) اطلاق می‌شود.

با این تفاسیر، وقتی شب‌هنگام تصمیم به رصد ابرماه در آسمان گرفتید، شاید آن را بزرگتر از حالت عادی‌اش احساس کنید، اما تفاوت اندازه واقعی شاید چندان بزرگ نباشد که بتوان اعلام کرد.

ابرماه‌های برجسته

در 27 سپتامبر 2015، ابرماه با ماه‌گرفتگی همزمان شد. ماه گرفتگی زمانی رخ می‌دهد که زمین دقیقا میان خورشید و ماه و در یک راستا قرار بگیرد. در این حالت تنها ماه نور قهوه‌ای مایل به قرمز از خود منتشر می‌کند؛ به این دلیل که تنها نور دریافتی آن بازتاب نور خورشید از زمین است. ابرماه گرفتگی پیش از آن در سال 1989 بود. بعدی نیز در سال 2033 رخ خواهد داد.

اواخر سال 2016، سه سوپرمون یکی پس از دیگر در ماه‌های اکتبر، نوامبر و دسامبر رخ دادند. اما بیشترین بازخوردها مربوط به ابرماه 14 نوامبر 2016 بود، چرا که بزرگترین ماه در 69 سال گذشته به شمار می‌رفت.

اما نزدیک‌ترین حالت ماه نسبت به زمین در طول تاریخ مربوط به سال 1912 است؛ جایی که ماه 100 کیلومتر بیشتر نسبت به ابرماه سال 2016 به زمین نزدیک شده بود. در آن زمان حتی واژه‌ای به این نام وجود نداشت. گمانه زنی‌ها مبنی‌ بر‌ آن است که رصد‌گران ماه، در نوامبر 2034، ماه را خیلی بیشتر از موارد مشابه در سال‌های 1912 و 2016 احساس کنند.

 

بیشتر بخوانید:

• سیاره کوتوله
• کرم چاله چیست
• سیاهچاله چیست
• ماهواره چیست
• نظریه نسبیت عام انیشتین
• نظریه ریسمان چیست

منابع : Space, Sky And Telescope, TheSun