عوامل هـجرت امـامزادگان بـه ایران
عوامل متعددی در هجرت امامزادگان به ایران نقش داشته است؛ از جمله:
1- سیاست سرکوب علویان در دوران بـنی امیه و بنی عباس؛
2- علاقه، آگاهی و معرفت شیعیان ایران نسبت به ایشان؛
3- ایجاد شـرایطی بهتر برای جذب نـیرو عـلیه حاکمان وقت؛
4- هجرت امام رضا(ع) به خراسان در سال 200 ق؛
5- رحلت و دفن پیکر مطهر حضرت فاطمه معصومه(س) در قم؛
6- قناعت در زندگی و عدم وابستگی به سرزمینی خاص در جهت تبلیغ دین از سوی امامزادگان؛
7- وجود افرادی در دسـتگاههای حکومتی و نیز اعراب مهاجر به ایران که شرایط را برای برنامه های ترویجی و تبلیغی و نیز مسائل مبارزاتی امام زادگان هموار می ساختند.[1]
بوستانی معطر در قم
شهر قم محل اجتماع یاوران مهدی موعود(عج) نامیده شـده اسـت.[2] رسول اکرم(ص) و ائمه هدی(ع)، فضیلت قم را ستوده اند و به پیروان خود سفارش کرده اند به آنجا بروند؛ چرا که بلاها از آن دور شده است و اگر متجاوز یا ستمگری قصد تعرّض به آن را داشته باشد، شـکست مـی خورد.[3]
قم غیر از این ویژگیها به لحاظ آب و هوا و شرایط جغرافیایی برای ساکنان حجاز و عراق محیط مناسبی بود و با روحیۀ آنان سازگاری داشت و نیز از نظر موقعیت ارتباطی، دور از مرکز خلافت عباسیان قـرار داشـت و مـی توانست برای سادات، محل امن تری بـاشد.[4]
مـردم ایـن دیار از اوایل فتح این شهر به دست مسلمانان، در زمرۀ علاقه مندان خاندان پیامبر (ص) به شمار آمده اند و همواره با کارگزاران اموی مبارزه مـی کردند.
مـادری بـا فضیلت
امام جواد(ع) با کنیزی نیکو سرشت بـه نـام «سمانه» از اهالی مغرب«مرا کش کنونی» واقع در شمال آفریقا، ازدواج کرد.[5]
اگر چه سمانه کنیزی بیش نبود؛ ولی این شایستگی و تـوفیق را داشـت کـه در بیت امامت، دارای فرزندانی گردد که یکی از آنان به مقام بـا عظمت ولایت و امامت برسد.
آن بانوی گرانقدر به «سمانه مغربیه» و «سیده ام الفضل» معروف گردید. درباره نحوۀ انتخاب او از میان کـنیزان مـتعدد آفـریقایی آمده است: «محمد بن فرج» گفت: امام جواد (ع) مرا فرا خـواند و فـرمود: به زودی قافله ای از سوی مغرب به جانب حجاز می آید که در میان آنان کنیزانی می باشد، این هفتاد دیـنار را بـگیر و جـاریه ای اختیارکن! سپس حضرت مشخصات ظاهری و نشانه های آن جاریه را برای من تشریح کرد و افـزود: وقـتی او را بـا آن مبلغ مالک شدی، برایم بیاور.
محمد گفت: من به فرمودۀ امام عمل کردم و آن جاریه، «سمانه مغربیه » نام داشت![6]
سـمانه از خـصال و کرامتهای اخلاقی ویژه ای برخوردار بود. ایشان اغلب روزها را روزه بود و شبها مدام به تـهجّد اهـتمام داشـت و این روش پسندیده، لباس تقوا و جامۀ زهد را برایش به ارمغان آورده بود. پرواپیشگی، وارستگی، صدق و اخـلاصش مـثال زدنی بود، در این امور به چنان درجه ای رسید که او را مادر فضیلت خطاب می کردند و چـنان اهـل سـعادت گشت که به «سعیده» معروف شد. «محمدبن فرج» و «علی بن مهزیار» از حضرت امام هادی(ع) روایـت کـرده اند که ایشان در معرفی مادرش فرموده است: «مادرم به حق من معرفت دارد و اهـل بـهشت مـی باشد، به دلیل شدت ایمان و تقوا، شیطان جرأت ندارد به او نزدیک شود، نیرنگ و حیله اهل عـناد، بـه وجـودش زیان نمی ر ساند. خداوند متعال حافظ و نگهبان او است، و در زمرۀ مادران صدیقین و صالحان قـرار دارد.»[7]
عـالم بزرگوار، مرحوم سید مرتضی در کتاب «عیون المعجزات» در منزلت این بانوی بزرگوار نوشته است: «وَ کَانَت مِنَ القـَانِتَاتِ؛[8] او از بـانوانی بود که در مقام عبادت خدا، نهایت خضوع و خشوع را داشت.»
شکوفایی در بیتی شـکوهمند
حـضرت امام جواد(ع) در سال214 ق و دو سال بعد از میلاد امـام هـادی(ع) از سمانه دارای فرزندی گـردید کـه از سوی والد بزرگوارش به نام جدش امام کاظم(ع) موسی نامیده شد که طـبق قـانون وراثت از نیاکان خویش فصاحت و بلاغت در گـفتار را به ارث برد، و در تقوا و عـبادت نـیز به امام هفتم(ع) شباهت زیـادی داشـت.
محل ولادت موسی، «صریا » در چند کیلومتری مدینه است. موسی را با کنیه «ابواحمد» صـدا مـی زدند و چون بعدها نقابی بر صـورت مـی افکند، بـه «موسی مبرقع» شـهرت یـافت.
آن وجود ارجمند در محیطی چـشم بـه جهان گشود که فضایش از عطر دل انگیز دانش، معنویّت، تقوا و اخلاص آکنده بود.
موسی مـبرقع، وارد شـشمین بهار زندگی خود گردید، محرم سـال 220 ق بـود که پدرش از مـدینه [بـنا بـه فراخوانی اجباری خلیفه وقـت] به بغداد آمد، هر چند این دعوت با احترام و تعظیم صورت گرفت؛ ولی در ورای آن نقشه ای نهفته بـود. مـعتصم، خلیفه عباسی در مورد امام(ع) به شـدت بـیمناک بـود و تـصور مـی کرد مبادا در پرتو شـخصیت بـلند پایه و نفوذ اجتماعی و سیاسی او جنبشی علیه حکومت مرکزی شکل گیرد که بساط فرمانروایی او را تهدید کند. این تـخیلات بـه هـمراه دسیسه های اطرافیان معتصم موجب گردید تا خـلیفه، امـام(ع) را زیـر نـظر مـستقیم خـود قرار دهد، و موسی مبرقع مدت یازده ماه، دور از پدر در سرزمین حجاز به سر برد. سرانجام در اواخر ذیقعده سال220 هجری، فاجعه ای بزرگ رخ داد که برای کودکی چون موسی که تازه شش سـال داشت، فرساینده و غم افزا بود. آری، امام(ع) با توطئۀ معتصم و نیرنگ عمالش، توسط سم به شهادت رسید.
ایام نوجوانی و جوانی
وقتی امام جواد(ع) به دعوت معتصم عباسی از حجاز به جانب عراق حـرکت کـرد، به جانشینی حضرت امام هادی(ع) به عنوان امام پس از خویش تصریح فرمود. روزی امام جواد(ع) او را که هشت ساله بود در آغوش گرفت و به وی فرمود: به چه چیزی علاقه داری تا از سرزمین عـراق بـرایت به عنوان ارمغان بیاورم؟ امام علی النقی(ع) فرمود: شمشیری که چون آتش شعله ور گردد. سپس امام(ع) خطاب به موسی مبرقع که شش ساله بـود فـرمود: تو چه می خواهی؟ موسی عرض کـرد: یـک اسب سواری. امام جواد(ع) فرمود: «اَشبَهَنِی اَبُوالحَسَنِ وَ اَشبَهَ هَذَا اُمَّه: ابوالحسن «امام هادی» به من شبیه است؛ اما موسی به مادرش سمانه شباهت دارد.»[9]
مـوسی مـبرقع با تبعید پدر بزرگوارش بـه بـغداد و سپس شهادت آن حضرت(ع)، در غم فراغ پدر، با سختیهای زیادی روبه رو گردید. فضای سیاسی اجتماعی توأم با اختناق و فشار سیاسی که خلیفۀ وقت به وجود آورده بود، فرزندان امام جواد(ع) را آزرده می ساخت، علی رغم ایـن مـرارتها، موسی مبرقع در آن کویر استبداد و ستم به رشد و شکوفایی خود ادامه داد و کوشید با تحصیل معارف دینی و فراگیری احکام شریعت از برادر ارجمندش به کمالات بالایی دست یابد. رفته رفته به درجه ای ارتـقا یـافت که شـیعیان، ایشان را به عنوان امام زاده ای نیکو خصال و آراسته به فضیلت می شناختند. گاهی عده ای از تشنگان علوم و معارف دینی، مـسائل خود را از او می پرسیدند؛ ولی موسی مبرقع به دلیل منزلت فوق العاده ای که بـرای بـرادر خـود امام هادی(ع) قائل بود، تلاش داشت در مسائل اساسی و زیر بنایی، مردم را به آن بزرگوار ارجاع دهد و خود نـیز در پاسـخ به برخی امور و احکام شرعی با برادر مشورت می کرد و از دیدگاهها و نظرات آن امام همام در این باره فیض می برد.
موسی مبرقع در روایتی گـفته است که در دیوان عمومی با یحیی بن اکثم [دانشور و قاضی القضاه عباسیان] روبه رو شـدم، او در مباحث دینی و اعتقادی مـسائلی از مـن پرسید، من نزد برادرم، امام هادی(ع) رسیدم، میان من و ایشان گفتگوهایی رد و بدل شد که مرا در پیروی از او بصیر و آگاه کرد، عرض کردم: قربانت گردم، یحیی بن اکثم طی نامه ای که برایم نـوشته، مسائلی از من پرسیده و خواسته است که پاسخش را بدهم. امام هادی(ع) تبسمی کرد و فرمود: جوابش را دادی؟، عرض کردم: خیر، امام پرسید آن سؤالها کدامند؟ آنها را یکی یکی بیان کردم و ایشان برای هر کدام پاسـخهای مـناسبی ارائه فرمود.[10]
از این ماجرا دو نکته به دست می آید: یکی آنکه موسی مبرقع مطیع و تسلیم امام هادی(ع) بوده و از منزلت آن حضرت، آگاهی داشته است، و دیگر اینکه خودشان به عنوان امام زاده ای متقی و دانشور نزد اهـل عـلم و شخصیتهای معروف آن عصر، از شأن ویژه ای برخوردار بوده است.
پرهیزگاری، امانت داری، درستی و راستی موسی مبرقع، خصالی بود که آنها را پدرش حضرت امام جواد(ع) مورد تایید قرار می داد، به همین دلیل حـضرت(ع) او را بـعد از برادرش امام هادی(ع)، متولی موقوفات و صدقات خویش نمود، بدون آنکه برای کنترل برنامه ها و فعالیتهای او ناظری ویژه در نظر بگیرد. این موضوع در وصیت امام نهم(ع) دیده می شود.
علما و محدثان شیعه، بـه وثـاقت، انـصاف و دیانت موسی مبرقع، اذعان نـموده و گـفته های او را مـعتبر دانسته اند و روایاتی از ایشان نقل کرده و به مضامین آن به عنوان احادیثی قـابل اطـمینان تـوجه کرده و ترتیب اثر داده اند، ثقۀ الاسلام کلینی(ره) در کتاب مـعروف خـود «کافی»، شیخ طوسی(ره) در «تهذیب الاحکام»، شیخ مفید(ره) در «الاختصاص» و ابن شعبه حرانی(ره) در «تحف العقول»، روایاتی را که ناقلش موسی مبرقع اسـت آورده اند کـه حاکی از اعتبار آنها می باشد.
هنگامی که موسی مبرقع در حجاز و عـراق به سر می برد، دوران پایانی حکومت مأمون را درک کرد. معتصم عباسی که 4 سال بعد از تولد او روی کار آمده بود، فردی سفاک و خـونخوار بـود و از عـلم و ادب بهره ای نداشت و برای حفظ قدرت، از هیچ گونه ستم و طغیانی کوتاهی نـمی کرد، ایـن خلیفه، هشت سال و هشت ماه حکومت کرد و در سال 227 ق و در 46 سالگی به دست ترکها به هلاکت رسید.[11]
خلیفۀ بـعدی کـه بـرای موسی مبرقع مشکل آفرینی می کرد و توسط کارگذاران خود در مدینه، فعالیتهای این عـالم مـتقی را زیـر نظر می گرفت، «الواثق» است. او از سال 227 ق، قریب به شش سال فرمانروایی کرد و چون مدام بـه عـیاشی، شـهوترانی و خوشگذرانی مشغول بود و در ادارۀ امور کفایت لازم را نداشت، ادارۀ کشور را به «احمد بن داود»، قاضی القضاۀ و «محمد بن عـبدالملک زیـات»، وزیر و منشی خود، محول ساخت. افراط در شکمبارگی باعث مرگ وی در 37 سالگی شد.[12]
با روی کـارآمدن بـرادر واثق؛ یعنی متوکل عباسی که حکومتش حدود پانزده سـال بـه درازا کـشید، شرایط آشفته و نگران کننده ای که خلفای عباسی برای علویان به وجود آورده بودند، شدت گرفت.
مـتوکل کـه ضمن قدرت طلبی و ستم گری نسبت به امام و اطرافیان او مدام در بیم و هراس به سر مـی برد، بـه اجـبار حضرت را به سامرا فراخواند. متوکل در سال244 ق نیز موسی مبرقع را به بغداد احظار کرد و در شهر سـامرا مـنزل داد تـا او را همچون برادر بزرگوارش امام علی النقی(ع) زیر نظر داشته باشد.
موسی مـبرقع تـا زمان هلاکت متوکل در زندان خانگی، اوضاع مشقت باری را سپری کرد؛ ولی از یاری رساندن به برادر، فعالیتهای ارشـادی و ارتـباط با شیعیان برگزیده، مضایقه نمی کرد.
با مرگ متوکل تا حدودی از اختناق عـباسیان دربـارۀ علویان کاسته شد و چون اوضاع مقداری آرام گـردید، مـوسی مـبرقع در زمان «منتصر» عباسی که بعد از کشتن پدرش در 247 ق روی کـار آمـد، کوفه را محل اقامت، قرار داد. او در دوران زمامداری «مستعین» و «معتز» عباسی نیز در این دیار مشغول فـعالیتهای فـرهنگی و اجتماعی بود.[13]
هجرت به سـوی قـم
موسی مـبرقع در هـنگام امـامت پدر و برادر خود مشاهده می کرد که شـخصیتهایی از شـیعیان قم با آن بزرگواران در ارتباط بودند و برخی از آنان طی سفر حج و یا مـسافرتهای ویـژه در مدینه یا عراق به دیدار امـام خود می شتافتند، دانست کـه قـم در این زمان از مهم ترین مراکز شـیعه بـه شمار می رود. «احمد بن محمد بن عیسی» که شیخ قمیها بود، از اصحاب امـام جـواد(ع) به شماره می رفت و از ایشان حدیث مـی کرد، «صـالح بن محمد بن سـهل » از اصـحاب امام جواد(ع) نیز ساکن قم بود که موقوفات امام را بر عهده داشت، هم چنین مـوسی مـبرقع می دانست که مردم قم توسط بـرخی از بـزرگان شیعه بـا بـرادر او امـام هادی (ع) ارتباط دارند و «مـحمد بن داود قمی» و «محمد طلحی» از این شهر، اموال و اخباری را به امام(ع) می رسانند.[14]
این امامزاده از زبان مـبارک پدر و بـرادر خود در وصف قم و تحسین اهالی ایـن شـهر، نـکاتی را شـنیده و بـه خاطر سپرده بـود.[15] مـجموع این مسائل و دریافت اخباری از صدق، اخلاص و ارادت شیعیان قم نسبت به سادات و امامزادگان از یک سو و سـتم غـاصبان خـلافت و سلاطین جور از جانب دیگر، موجبات مهاجرت مـوسی مـبرقع بـه قـم را فـراهم سـاخت. ولی برای آنکه کارگزاران عباسی متوجه این برنامه نگردند و توسط عمال عباسی در طول مسیر گرفتار نشود، به صورت ناشناس و در حالی که برقعی به صورت افکنده بود، سرزمین عـراق را به قصد ورود به ایران ترک کرد. استراتژی مذکور اثر بخش بود و بدون روبه رو شدن با خطر، این مسیر را پیمود. سال مهاجرت ایشان را 256 ق نوشته اند، در این زمان او 42 ساله بود.[16] از آنجا که مـوسی مـبرقع به شیوهای غیر عادی و ناشناخته و سیمایی پوشیده وارد قم شد، رؤسای عرب این شهر نه تنها از او استقبال نکردند؛ بلکه نسبت به ورودش بی اعتنایی نمودند و این مسافر جدید را با نوعی تردید مـی نگریستند و گـویا تصور می کردند فردی از اغیار است که می خواهد در قم خبر چینی کند و برای بزرگان این دیار درد سر به وجود آورد. موسی مبرقع نیز در آغاز، خود را معرفی نکرد، از این رو، رؤسای عربِ قم بـه او پیـغام دادند که باید هـر چـه سریع تر این مکان را ترک کنی و به جای دیگری بروی. موسی بدون درنگ، عازم شهر کاشان گردید و در این شهر «احمدبن عبدالعزیز بن دلف عجلی» که از نفوذ اجتماعی فوق العاده ای برخوردار بود و با تـشکیلات اداری نـیز ارتباط داشت و از شیعیان و علاقه مندان خاندان پیامبر(ص) به شمار می رفت، موسی مبرقع را مورد اکرام و تجلیل قرار داد و خلعتهای فراوان و چندین مرکب به او بخشید، و هر سال هزار مثقال طلا به او می داد تا در امـوری کـه خود مـی داند مصرف کند، هم چنین اسب زین کرده ای به عنوان مقدری سالانه برایش تعیین کرد و به او تسلیم نمود.
از آن پس «ابـوالصدیم حسن بن علی بن آدم اشعری» و فرد دیگری از رؤسای طوایف عرب، پی بـه واقـعیت بـردند و به جستجوی موسی مبرقع پرداختند و برخی اهالی قم را از بابت این برخورد ناروا مورد سرزنش و ملامت قرار دادنـد. سـرانجام در کاشان به محضر موسی مبرقع رسیدند و بعد از عذرخواهیهای فراوان، از ایشان تقاضا کردند کـه بـه قـم باز گردد. ایشان در آغاز نمی پذیرفت؛ ولی با اصرار فراوان، قبول کرد. فرزند امام جواد(ع) این بـار در میان استقبال با شکوهی از شیعیان، وارد قم شد و در بدو ورودش، برای وی منزلی که بعدها پیـکرش در آن دفن گردید و در محل کـنونی چـهل اختران قرار دارد، خریدند و در اختیارش نهادند، آنان به این برنامه اکتفا نکردند و چند سهم از برخی آبادیهای اطراف قم از جمله «هنبرد»، «اندریقان» و «کاریز» را به این سید بزرگوار واگذار نمودند و مبلغ بیست هزار درهـم نیز به وی اهدا کردند.[17]
در منابع تاریخی آمده است که چون عربهای ساکن قم به ابی جعفر موسی مبرقع پیغام دادند که باید از قم بیرون بروی، او نقاب از صورت افکند و خود را معرفی کـرد، بـزرگان قم، فرزند امام جواد(ع) را شناختند و منزل، سهام و اموال قابل توجهی به وی دادند؛ اما موسی مبرقع قصد کاشان کرد و نزد «عبدالعزیز بن دلف عجلی» رفت و مورد احترام این فرد در کاشان قرار گـرفت و از خـلعتها و هدایای فراوان و قابل توجه او برخوردار گردید، سپس به قم بازگشت.[18]
به گفتۀ شیخ بهایی اولین فرد از سادات رضوی که از کوفه به قم قدم نهاد، موسی مبرقع، بوده است، «سـید عـبدالرزاق کمونه حسینی» نیز این مطلب را مورد تأیید قرار داده است.[19]
موسی مبرقع مدت چهل سال در قم اقامت داشت و به عنوان یکی از امامزادگان برجسته و با فضیلت و شاخه ای از شجرۀ مبارک محمدی(ص)، مـورد تـکریم عـلما، اصحاب ائمه و بزرگان و اقشار گـوناگون قـم قـرار داشت تا اینکه در شب چهارشنبه آخر دی ماه، مطابق 22 ربیع الثانی سال 296ق، در سن 82 سالگی، دار فانی را وداع گفت. امیر قم، «عباس بن عـمرو غـنوی» بـر پیکرش نماز خواند، و بعد از انجام تشریفات شرعی و تـشییع بـا شکوهی با حضور علما، رؤسا و بزرگان شیعه و سایر علاقه مندان بـه خاندان ولایت، جنازۀ پاک و مطهرش در سرای خودش، در موضعی که امروز به مدفن او مشهور گردیده است، دفن شد.
برادران و خـواهران
در تـعداد خـواهران و برادران موسی مبرقع بین علمای اهل تراجم اختلافاتی وجود دارد. به گـفته شـیخ مفید(ره)، وی غیر از امام هادی(ع)، برادری نداشته است و «فاطمه» و «امامه» خواهران او هستند.[20] ابن شهر آشوب(ره ) در مورد تـنها بـرادر مـوسی، با شیخ مفید، هم عقیده است؛ ولی می افزاید: امام جواد(ع)، سه دختر بـه نـامهای «خـدیجه»، «ام کلثوم» و «حکیمه» داشته است.[21] منابع دیگر متذکر گردیده اند که موسی مبرقع علاوه بر امـام هـادی(ع) دو بـرادر به نامهای «ابو احمد حسین» و «ابو موسی عمران» داشته است و «فاطمه»،«خدیجه»، «ام کلثوم» و «حـکیمه خـاتون» را به عنوان خواهرانش معرفی کرده اند. در آثاری دیگر، «زینب»، «ام محمد» و «میمونه» نیز در زمرۀ خـواهران ایـن امـامزاده برشمرده شده اند؛ اما پاره ای منابع گوشزد نموده اند که این سه بانوی اخیر، دختران مـوسی مـبرقع بوده اند.
فرزندان و نوادگان
موسی مبرقع دارای رخساری زیبا و صورتی جذاب بود که رهگذران و افـرادی را کـه بـا وی دیدار و ملاقات داشتند شیفتۀ خود می نمود، البته او برای پنهان ساختن این زیبایی کمتر در انظار عـمومی مـشاهده می گردید و غالبا نقابی بر چهره می افکند، این ویژگی و سیرت و خصال عالی اخـلاقی او بـه فـرزندان و نوادگانش انتقال یافته بود.[22] گفته اند: موسی مبرقع در کوفه با بانویی بـه نـام «بریهه»، ازدواج کرد؛ اما عده ای این زن را دختر جعفر بن علی النقی(ع) برادر امام حسن عسکری(ع) معرفی کـرده اند کـه به ازدواج محمد، فرزند موسی مبرقع درآمد، برخی نیز ایشان را دختر موسی مـبرقع مـعرفی کرده اند، شاید شباهت اسمی باعث این اظـهارات گـردیده بـاشد؛ اما «تاریخ کهن قم» [که منبعی مـعتبر اسـت]، او را عروس موسی مبرقع دانسته است. این در حالی است که «سید عبدالرزاق کمونه حـسینی» او را هـمسر موسی مبرقع نوشته و افزوده اسـت: وقـتی او رحلت کـرد، در کـنار مـرقد شوهر خویش دفن گردید.[23]
به نـوشتۀ «تـحفۀ الازهار»، موسی مبرقع دارای پنج پسر به اسامی: ابوالقاسم حسین، علی، احمد، مـحمد و جـعفر بود. برخی او را صاحب دو پسر به نـامهای «احمد» و «محمد» و چهار دخـتر بـه اسامی: زینب، ام محمد، میمونه و بـریهه دانـستند؛ اما تمامی تراجم نویسان اذعان داشته اند که او صرفا دارای دو پسر به نامهای احمد و مـحمد بـوده که البته نسل وی از طریق احـمد ادامـه یـافته است. اولاد احمد نـیز از پسـرش «محمد اعرج» است.
«ابـوعبدالله احـمد بن محمد اعرج» سیدی جلیل القدر و فردی عابد، کریم و مأنوس با مردم بوده و نـقابت سـادات قم را بر عهده داشته است. او در سـال 311ق در قـم دیده بـه جـهان گـشود و سال 358 ق در چهل و هفت سـالگی وفات کرد. از وی چهار پسر به نامهای: ابوعلی محمد، ابوالحسن موسی، ابوالقاسم علی و ابومحمد حسن و چهار دختر بـاقی مـاند، کـه پسران بعد از ارتحال پدر به شهر ری رفتند و مـورد حـمایت «رکـن الدوله دیـلمی» قـرار گرفتند و به قم باز گشتند، بعد از چندی «ابوعلی محمد» به خراسان رفت و مورد اکرام و احترام اهالی این دیار قرار گرفت، «ابوعلی قاسم» نیز به سوی این سرزمین هـجرت کرد و آنجا اقامت گزید؛ اما «ابوالحسن موسی» در قم ماند و سیرتش با مردم به خوبی و نیکی بود و به شایستگی با اهالی رفتار می کرد. ویژگیهای اخلاقی وی موجب شد اهالی قم به او عـلاقه مند گـردند و در میانشان چنان نفوذ و اقتداری به دست آورد که رئیس قمیها شد. وی در سال 370 ق به حج رفت و وقتی به مدینه آمد، بر عمو زادگان خود، شفقتها نمود و به آنان خلعتها و عطایایی بخشید. وقتی مـی خواست بـه قم بازگردد، مردم از ایشان استقبال شایسته ای به عمل آوردند.
ابوالحسن موسی که بسیار فاضل، فروتن و بردبار بود، نقابت سادات قم و نواحی مجاور از جـمله کـاشان و آبه را به دست آورد. چند پسر داشـت، از جـمله «ابوجعفر» که داماد «ابوالفتح علی » بوده است که وزیر «رکن الدوله دیلمی» و فرزند «ابوالفضل بن عمید» می باشد. عالم جلیل القدر «سید ابوالفتح عبید الله» فرزند دیگر ابـوالحسن مـوسی است که شیخ مـنتجب الدین در «فـهرست» خود او را عالمی مورد اطمینان، فاضل و پرهیزکار معرفی کرده است.[24]
سادات رضوی و برقعی
به گفته قاضی نورالله شوشتری در «مجالس المؤمنین»، نسبت سادات رضوی مشهد و قم، به «ابی عبدالله احمد نقیب» فرزند «مـحمد اعـرج » فرزند «احمد» فرزند «موسی مبرقع» می رسد. سید نقیب امیر شمس الدین محمد که با سیزده واسطه به ابی عبدالله احمد نقیب می رسد، در زمان میرزا شـاهرخ تـیموری از قم بـه مشهد هجرت نمود و میرزا ابوطالب از اولاد اوست، امیر شمس الدین محمد مدتی از سوی فرمانروای تیموری به ادارۀ امور شـهر تبریز و توابع آن اشتغال داشت، فرزندان و نوادگانش در مشهد مقدس ساکن بوده اند.
سـید اجـل، سـید محسن، فرزند «سید رضی الدین محمد» نیز از نسل موسی مبرقع است که نسب او از طریق محمد اعرج بـه احـمد، فرزند موسی مبرقع، منتهی می گردد، مورخان وشرح حال نگاران، او را سیدی فاضل و با مـنزلت مـعرفی کـرده اند. پدرش «سید رضی الدین محمد» در زمان «سلطان حسین بایقرا» از قم به مشهد مقدس رفت و در جوار بـارگاه قدس رضوی اقامت گزید و به نشر حقایق و معارف آیین محمدی و ترویج فرهنگ اهـل بیت رسول اکرم- پرداخت. دانـشمند مـعروف «شیخ محمد بن ابی جمهور» به محضرش می رسید و برخی آثار خود را به نام وی مزین نموده است، در ایام اقامتش در مشهد رضوی، بحثهای علمی قانع کننده ای با افراد مخالف طریق اهل بیت پیامبر ( صـورت گرفت که در اصلاح عقاید و نگرشهای آنان مؤثر واقع گردید.
سادات منسوب به موسی مبرقع در قرون اولیه هجری قمری و اعصار بعد از آن از برترین و بهترین مردمان دوران خود بوده و در قم منشأ خدمات برجسته و برنامه های عـمرانی و نـظارت بر موقوفات بارگاه حضرت فاطمه معصومه(س) بوده اند.[25]
سادات رضوی، تقوی، برقعی و رضایی، همگی از نسل محمد اعرج فرزند احمد بن موسی مبرقع اند که تا به امروز میان آنان دانشوران و افراد بـرجسته و صاحب کمالاتی برخاسته اند و اقشار گوناگون از چشمۀ فضایلشان جرعه ها نوشیده اند.[26]
به گفتۀ علمای نسابه و رجالی، از میان خاندان علوی از همه معروف تر و به لحاظ کـثرت، طـایفه رضوی یا رضویان هستند که از قرن سوم ق، همواره شهرت داشته اند و جمع کثیری از بزرگان و نقبای قم از این خاندان بوده اند.در قرن ششم ق، برجسته ترین فرد از این طایفه، «امیر شمس الدین سید ابـوالفضل رضـوی» بـوده است، در قرون بعد نیز رضـویان شـهرت داشـته اند و «میر سید علی رضوی»، معاصر شاه تهماسب و وزیر دارالسلطنه قزوین بود.[27]
مجموعۀ چهل اختران
این بقعه ها در شرق قم و در محله موسویها [چـهل اخـتران]، خـیابان آذر [طالقانی]، قرار دارند و متشکل از سه بنا هستند کـه قـبلا در دو صحن جداگانه قرار داشته و در قرن گذشته، آن دو را به هم پیوسته و آنها را گرد یک صحن قرار داده اند. این ابنیه از آثار قـرن نـهم و دهـم ق هستند که به ترتیبِ قدمت به این شرح اند: بقعۀ شـاهزاده زید، منسوب به «زید بن علی بن الحسین»، در ضلع غربی صحن مزبور که در سال 847 ق ساخته و پرداخته شده اسـت. بـقعه «مـحمد بن موسی مبرقع» در ضلع شرقی که تزئینات هنری آن از نیمۀ قرن نهم ق اسـت. بـقعۀ چهل اختران که بنای آن وابسته به خاندان موسی مبرقع و از ساخته های عصر صفوی است.
گنبد و بارگاه مـوسی مـبرقع، در زمـان شاه طهماسب صفوی تعمیر گردید؛ اما آثار کهن آن فرسوده گردیده و فقط ضـریحی مـشبک از چـوب در وسط بقعه زیر گنبد باقی مـانده اسـت؛ تاریخ تعمیر جدید آن، سال 1333 شمسی می باشد؛ ولی اخیراً نسبت به عمران این بنا کـوشیده اند.
در صـحن و سـرای مجموعۀ چهل اختران، عده ای از علما، صالحان و مومنین مدفون گردیده اند.[28]
فهرست منابع
1- آقا بابایی، رضا، آثار تاریخی و فرهنگی قم، زائر، قم، چاپ اول، 1384ش.
2- آل یاسین، شـیخ مـحمد حـسین، تاریخ حرمین کاظمین، ترجمه غلامرضا اکبری، کنگره امام رضا(ع)، مشهد، 1371ش.
3- ابن شهر آشوب، ابوعبدالله مـحمد بـن علی، مناقب آل ابی طالب، تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی، انتشارات علامه، قـم، بـی تا.
4- ابـن عنبه، عمدۀ الطالب فی انصاب ابی طالب، انصاریان، قم، 1417 ق/ 1996م.
5- احمدی بیرجندی، احمد، چهارده اختر تـابناک، آسـتان قـدس رضوی، مشهد، چاپ سوم، 1366ش.
6- اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمۀ فی معرفۀ الائمـۀ، تـصحیح سید ابراهیم میانجی، با ترجمه فخرالدین علی بن حسین زواری به نام ترجمه المناقب و مقدمه میرزا ابوالحسن شـعرانی، اسـلامیه و نشر ادب حوزه، تهران، بی تا.
7- بخاری، ابی نصر، سر السلسلۀ العلویۀ، [تعلیق سـید مـحمد صادق بحرالعلوم]، مطبعۀ الحیدریۀ، نجف، 1381ق.
8- بیگ مـنشی،اسـکندر، عـالم آرای عباسی، امیرکبیر، تهران، 1334 ش.
9- پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسـلامی، بـناهای آرامگاهی، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، 1378ش.
10- جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امـامان شـیعه، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، 1372ش.
11- جـمعی از نـویسندگان، ستارگان حـرم، زائر، قـم، چـاپ اول، 1377 ش.
12- حرانی، علی بن شعبه، تحف العـقول عـن آل الرسول، ترجمه محمد باقر کمره ای، اسلامیه، تهران، چاپ ششم، 1376ش.
13- زیر نظر خـرمشاهی، بـهاءالدین، دائرۀ المعارف تشیع، نشر شهید سعید مـحبی، تهران، 1381 ش.
14- شریف قرشی، بـاقر، تـحلیلی از زندگی امام هادی(ع)، ترجمه مـحمد رضـا عطایی، کنگره امام رضا، مشهد، 1371ش.
15- شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المؤمنین، اسلامیه، تهران، 1375 ق.
16- شـیخ مـفید، محمد بن محمد بن نـعمان (شـیخ مـفید)، الارشاد فی مـعرفۀ حـجج الله علی العباد، قم، آل البیت، چـاپ اول،1413ق.
17- صـلواتی، فضل الله، تحلیلی از زندگانی و دوران امام محمد تقی(ع)، خرد، اصفهان، چاپ اول، 1364 ش.
18- طباطبا، ابراهیم، مهاجران آل ابوطالب، تـرجمه مـحمد رضا عطایی، آستان قدس رضوی، مـشهد، 1372ش.
19- طـبرسی، ابوعلی، اعـلام الوری، تـهران، دارالکـتب الاسلامیه، 1390ق.
20- طبری، محمد بـن جریر، دلایل الامامۀ، مطبعۀ الحیدریۀ، نجف، 1383 ق.
21- عاملی، جعفر مرتضی، زندگانی سیاسی امام جواد(ع)، ترجمه سـید مـحمد حسینی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1373ش.
22- فـقیه مـحمدی جـلالی، مـحمد مـهدی، امامزادگان ری، انتشارات گـرگان، قـم، چاپ اول، 1379.
23- ــــــــــــ، انوار پراکنده، چاپ اول، قم، 1376ش.
24- فقیهی، علی اصغر، تاریخ مذهبی قم، زائر، قم، چاپ دوم، 1378ش.
25- فیض، عباس، انجم فـروزان، قـم، 1322 ش.
26- ــــــــــــ، گـنجینه آثار قم، مهر استوار، قم، 1349 و 1350ش.
27- قمی، حـاج شـیخ عـباس، تـتمۀ المـنتهی [وقـایع ایام خلفا]، مهتاب، تهران، چاپ اول، 1377ش.
28- قمی، حسن بن محمد بن حسن، تاریخ قم، ترجمه حسن بن محمد بن عبدالملک قمی، زائر، قم، 1385 ش.
29- قمی، شیخ عباس، سفینۀ البحار و مـدینۀ الحکم والآثار، تحقیق مجمع البحوث الاسلامیۀ، با مقدمه و نظارت علی اکبر الهی خراسانی، آستان قدس رضوی، مشهد، چاپ اول، 1420 ق/ 1378ش.
30- کچوئی، شیخ محمدعلی، انوارالمشعشعین، تحقیق محمد رضا انصاری، کتابخانه آیت الله مرعشی(، قم، 1381ش.
31- کـشمیری، مـیرزا محمد علی، اضواء علی الحیاۀ موسی المبرقع، قم، بی نا، بی تا.
32- کلانتری، الیاس، المعجم المفهرس لالفاظ اصول کافی، انتشارات کعبه، تهران، 1362ش.
33- کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه محمد بـاقر کـمره ای، اسوه، تهران، چاپ چهارم، 1379ش.
34- کمونه حسینی، سید عبد الرزاق، آرامگاههای خاندان پاک پیامبر و بزرگان صحابه و تابعین، ترجمه عبد العلی صاحبی، بنیاد پژوهشهای آستان قـدس رضـوی، مشهد، چاپ اول، 1371 ش.
35- مجلسی، محمدباقر، بـحارالانوار، داراحـیاء الترات العربی، بیروت، چاپ سوم، 1403 ق.
36- مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت حضرت فاطمه معصومه، زائر، قم، 1384ش.
37- محدّث قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال، قم، هجرت، چاپ سیزدهم، 1378ش.
38- مـحدّث نـوری، حسین، بدر مشعشع فـی احـوال موسی المبرقع، طبع سنگی، قم، بی نا، بی تا.
39- محلاتی، ذبیح الله، تاریخ سامرا، دارالکتب الاسلامیه، تهران، بی تا.
40- ـــــــــــــــ، ریاحین الشریعه، دارالکتب الاسلامیه، تهران، بی تا.
41- محمد حسین مظفر، ترجمه سید محمد باقر حجتی، تـاریخ شـیعه، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، چاپ اول، 1368 ش.
42- محیطی اردکانی، احمد، سبز پوشان، زائر، قم، چاپ اول، 1384ش.
43- مرعشی، سید محمود، نسخه شناسی، صحیفه خرد، قم، چاپ اول، 1389ش/ 1431ق.
44- مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیۀ، نجف، 1374 ق.
45- ــــــــــــــــ، مـروج الذهـب، انتشارات عـلمی و فرهنگی، تهران، چاپ چهارم، 1370ش.
46- مقریزی، تقی الدین، النزاع و التخاصم فیما بین بنی امیه و بنی هاشم، مکتبۀ الاهـرام، قاهره، بی تا.
47- ناصر الشریعه، محمد حسین، تاریخ قم، دارالفکر، قم، 1342ش.
48- نـجفی، مـحمد جـواد، ستارگان درخشان [امام محمد تقی(ع)]، تهران، اسلامیه، 1347ش.
49- یعقوبی، ابن واضح، البلدان، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، بنگاه تـرجمه و نـشر کتاب، تهران، 1343ش.
پی نوشت ها
[1] تاریخ تشیع، محمد حسین مظفر، صص287-285؛ امامزادگان ری، محمد مهدی فقیه بحرالعلوم، صص113-112.
[2] انوارالمشعشعین، محمد علی کچولی اردستانی، ج1، ص96.
[3] سفینۀ البحار، محدث قمی، ج4، صص136-129؛ مجالس المؤمنین، قاضی نورالله شوشتری، ج1، ص83؛ بحارالانوار، عـلامه مـجلسی، ج60، ص218-215.
[4] تاریخ مذهبی قم، علی اصغر فقیهی، ص77.
[5] بحارالانوار، عـلامه مـجلسی، ج50، صـص116-115.
[6] ریـاحین الشریعه، ذبیح الله محلاتی، ج3، ص23؛ دلایل الامامۀ، محمدبن جـریر طـبری، ص216؛ اثبات الوصیه، مسعودی، ص1193.
[7] الارشاد، شیخ مفید، ج2، ص295؛ مناقب آل ابی طالب، ابن شهر آشوب، ج1، ص280؛ تـحلیلی از زنـدگانی امام هادی، باقر شریف قـرشی، صـص21-20.
[8] دلایل الامـامه، طـبری آمـلی، ص216؛ اثبات الوصیه، مسعودی، ص194.
[9] اصول کـافی، شـیخ کـلینی، ج3، صص459-460؛ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج50، صص147-146.
[10] اثبات الوصیه، مسعودی، ص186؛ تاریخ حرم کاظمین، شیخ محمد حسین آل یاسین، صص25-24.
[11] اضواء علی حیاۀ موسی المبرقع و ذریـته، کـشمیری، ص128؛ تحف العقول، ابن شعبه حرّانی، محمد باقر کمره ای، ص503.
[12] اصول کافی، کلینی، ج2، صص 113 -112.
[13] تتمۀ المنتهی، مـحدث قـمی، صـص201-200.
[14] همان، صص210 -209؛ مروج الذهب، مسعودی، ج2، صص480-479.
[15] مروج الذهب، مسعودی، ج2، صص50-527-531-538-542؛ تحلیلی از زندگی و دوران امام محمد تقی(ع)، فضل الله صـلواتی، صـص485-484.
[16] حیات فکری و سیاسی امامان شـیعه، رسـول جعفریان، ج2، صص 133 -158.
[17] بحارالانوار، علامه مجلسی، ج60، ص214
[18] سرسلسلۀ العلویۀ، ابی نصر بخاری، ص39.
[19] تاریخ قم، حسن بن محمدبن حسن قـمی، صـص 312-311؛ مـنتهی الآمال، شیخ عباس قمی، ج2، صص 619 -618.
[20] آرامگاههای خاندان پاک پیامبر(ص)، سید عبدالرزاق کمونه حسینی، ص215.
[21] تاریخ قم، ناصرالشریعۀ، ص115؛ بدر مشعشع فی احوال مـوسی المـبرقع، مـحدث نوری، ص16.
[22] تاریخ قم، حـسن بن مـحمدبن حسن قمی، ص313؛ تاریخ قم، ناصرالشریعه، ص113؛ مـنتهی الامـال، ج2، ص618؛ تـحلیلی از زنـدگی امـام محمد تقی، ص482؛ چـهارده اخـتر تابناک، ص210.
[23] کشف الغمۀ فی معرفۀ الائمۀ، اربلی، ج3، ص215؛ عمدۀ الطالب، ابن عنبه، ص179.
[24] تاریخ سامرا، شیخ ذبیح الله محلاتی، ج1، ص216 و ج3، ص303.
[25] تـحلیلی از زندگی امام محمد تقی، باقر شریف قرشی، ص485.
[26] آرامگاههای خاندان پاک پیامبر(ص)، سید عبدالرزاق کمونه، ص215؛ تاریخ قم، حسن بن مـحمد بـن حـسن قمی، ص313.
[27] عمدة الطالب، ابن عنبه، ص182؛ منتهی الآمال، شیخ عباس قمی، ج2، صص622-618.
[28] سبز پوشان، احمد محیطی اردکـانی، صـص97-96.
