مقدمه
جوامع دینی و آیینی به طور معمول، اماکن مقدسی دارند کـه دارای مـجموعه ای از نمادها، شعائر و اعمال مذهبی است. این نشانگاه های زیارتی، کارکردهای اجتماعی و فرهنگی فراوانی دارند. علل و عوامل بسیاری، افراد را به سمت این اماکن مقدس سوق می دهند که شاید انبساط خـاطر از فـضای مـعنوی، ایجاد آرامش و پالایش روحی با انـجام آداب زیارت، از مـهم ترین عوامل شمرده شود، اینجاست که مکان مقدس با دین و آیین، ارتباط تنگاتنگی پیدا می کند. به نظر دین شناس معاصر، میرچا الیاده، برای انـسان دین دار، مـکان ، امـری همجنس و یکسان نیست، بلکه اماکن، به مـقدس و نـامقدس تقسیم می شوند و مورد تأکید ادیان نیز است. خداوند به موسی (ع) می فرماید: کفش هایت را درآور، تو در سرزمینی مقدس پا نهاده ای (طـه. ١2، تـورات، سـفر خروج، ٣، ٥)، این مخاطبه نشان از وجود و اهمیت مکان مقدس در ادیان دارد (الیاده، ١٣٧٥: 2١).
مکان های مـقدس، از دو جنبه تقدس می یابند: یا خودشان دارای ارزش وجودی اند یا به علت واقعه ای خاص مانند حضور انسانی مقدس، اعم از پیامبر، امـام، امـامزاده یا اولیای الهـی، جنبه تقدس گرفته اند. در هر دو مورد، انسان دین دار آن مکان را نمونه ای از تجلی قـدسی مـی داند. این اماکن در سراسر جهان تحت عنوان معابد، کلیساها، حرم ها و... نام گرفته اند و زیارت آنها امری مـعمول و پسـندیده اسـت. ازجمله این اماکن مقدس می توان به قدمگاه ها اشاره کرد.
قدمگاه، مـعنایی وسـیع تـر از آنچه به ذهن می آید، دارد. دهخدا (١٥٤٠٥) برای قدمگاه، این معانی را آورده است: "جای نهادن قدم؛ جای قـدم؛ جـایی کـه پای پیامبری یا امامی یا ولیی به آنجا رسیده باشد؛ جاهایی که اثر پایی در سنگ و جز آن پدیدار است و گمان بـرند کـه جای پای پیامبری یا امامی است."
انوری نیز چهار معنی ذکر کرده است: "مکانی کـه دارای جـای پایی از مـقدسان است ؛ جای قدم نهادن؛ محل زیست؛ سکونت گاه و آستانه و درگاه " (١٣8١: ٥٥٠١).
در زبان عربی نیز کـلمه "مـقام "، معادلی برای قدمگاه است. لسان العرب، دو معنای "اقامت" و "جای ایستادن" را برای آن آورده اسـت (ابـن منظور،١٤١٤ق: ٤98 ).
در هر صورت ، شمار دقیقی از تعداد قدمگاه ها در دست نیست، اما شاید بتوان آنها را از فـراوان تـرین زیارتگاه های جهان دانست که همه روزه یا در زمان های خاصی، زیارت می شوند.
نـمونه بـسیاری از زیارتـگاه ها را با منشأ قدمگاهی، در ادیان مختلف می توان دید. به طور مثال در آیین یهود می توان از زیارتـگاه "سـارا بـت آشر " در نزدیکی اصفهان نام برد. فارغ از صحت و سقم تاریخچه این مکان، چنان کـه در اذهـان عمومی شهرت یافته او نوه یعقوب (ع) و اولین کسی بوده که زنده بودن یوسف (ع) را بشارت داده است ، لذا یعقوب (ع ) بـه پاس این خـبر، او را برای داشتن عمری جاودان، دعا می کند. طبق روایتی یهودی، او در مکان امـروزی بـه نام "سارا خاتون"، متجلی شده است (هـرتسفلد، ١٣٥٤: 2٧8). این مـکان، مـورد توجه کلیمیان است و به عنوان قدمگاه، زیارت مـی شـود.
در میان مسیحیان نیز می توان از زیارتگاه های مریم مقدس مانند قدمگاه "فاتیما" نـام بـرد.
هرچند در مصداق فاتیما، اختلاف اسـت (حـضرت فاطمه (س) یا حـضرت مـریم (س))، امـا مقدس بودن این بانو و متجلی شدنش در این مـکان، مـورد اتفاق است. بانوی مقدس سال ١9١٧ م.
در دهکده ای در پرتغال ، بر چند کودک، متجلی شـد و پس از آن، بـا ساخت عبادتگاهی در محل تجلی، این مکان بـه زیارتگاهی مبدل شد کـه امـروزه از مراکز بزرگ زیارتی مسیحیان اسـت. اجـازه کلیسا برای برگزاری مراسم عبادی مخصوص این مکان و زیارت پاپ ژان. پل دوم، به این زیارتگاه پشتوانه ای رسمی داد (سجادی، ١٣8٦: ١٥9).
در آیین زرتـشت نـیز می توان از زیارتگاه "پیر هریشت" در نـزدیکی اردکـان نـام برد.
زرتشتیان بـا اعـتقاد به غیبت و تجلی یکـی از کـنیزان یزدگرد، هر ساله هجدهم نوروز برای زیارت بدین محل می آیند و بیتوته می کنند. در قـسمتی از کـوه که محل غیبت بوده همواره آتـشی روشـن است (افـشار،١٣٥٤: ٦2).
فـرهنگ بـهدینان واقعه تجلی این بانو و عـلت ساخت زیارتگاه را طی حکایتی شرح داده است (سروشیان ، ١٣٧٠: 2٠٥).
علاوه بر ادیان مذکور، قدمگاه ها در میان مسلمانان نـیز از ارزش ویژه ای بـرخوردارند.
شاید معتبرترین آنها قدمگاه ابراهیم (ع ) بـاشد کـه مـورد تـوجه مـذاهب اسلامی است. قـرآن کـریم در تکریم این مکان می فرماید: «و اتخذوا من مقام إبراهیم مصلی» (بقره. ١2٥) خداوند امر کرده است قدمگاه ابـراهیم (ع) را جـایگاه نـماز و دعا قرار دهند. مقام ابراهیم، به عـنوان یکـی از شـعائر الهـی ، مـحلی اسـت که ابراهیم (ع) در آن به خاطر بنای کعبه یا انجام حج یا برای دعوت عمومی مردم ایستاد (مکارم، ١٣٧٤: ١٥).
قدمگاه در ایران و جامعه تشیع نیز همانند دیگر جوامع، ارزش والایی دارد. به نظر مارسل موس، اهمیت پدیده هـای مذهبی از جامعه ای به جامعه دیگر متفاوت است. جوامع مذهبی تر به پدیده های مذهبی اهمیت بیشتری می دهند (موس ، ١٣8٠: 29).
بدین ترتیب، جامعه ایرانی که نسبت به جوامع دیگر بافت مذهبی مـحکم تـر و پشتوانه ای حکومتی دارد، برای قدمگاه ها، ارزش زیادی قائل اند.
نمونه این قدمگاهها مربوط به امام رضا (ع) است که در مسیر ایشان از مدینه تا مرو قرار دارد.
نمونه دیگر، بیت النور، محل اقامت حضرت مـعصومه (س) اسـت که از دیرباز به عنوان مکانی زیارتی در قم، مورد توجه بوده است. در این مقاله سعی می شود با نگاهی انسان شناختی[1]، به توصیف و تحلیل این مـکان و وضـعیت زائران آن پرداخته شود.
روش
رویکرد این نوشتار انـسان شـناختی است. انسان شناسی از ریشه یونانی "Anthropos" به معنای انسان و "Logos" به معنای "شرح"، به تبیین و توصیف پدیده طبیعی خاص مانند انسان هوشمند، از منظر فرهنگی می پردازد (بیتس، ١٣82: 2٧).
تـحقیقات انـسان شناختی ، به خصوص هـنگامی کـه با امور دینی همراه شوند، سرشار از رازها و نمادهای گوناگون خواهند بود که محقق با شیوه ای تفهمی در پی رمزگشایی از آن است.
بدین جهت تجربه های دینی و نحوه حضور اشیاء و رویدادها در آگاهی کنشگران اهـمیت زیادی مـی یابد و محقق یا پژوهشگر دینی می کوشد خود را همدلانه در حریم زیستگاه امر دینی قرار دهد تا معانی دقیق پدیده ها را دریابد (داگلاس ، ١٣٧2: 228).
بنابراین، لازم است محقق برای رسیدن به مقصود از فنون مشاهده ازجـمله مـشاهده مشارکت آمـیز، مصاحبه، شجره شناسی و بررسی اسناد بهره بگیرد (کتاک، ١٣8٦: ٥٣-٥١).
ازاین رو، در این بررسی در بازه زمانی سال ١٣9١ تا ١٣9٣ در نشانگاه بیت النـور از فنون ذیل استفاده شده است:
١- مصاحبه
از مصاحبه نیمه ساختاریافته و سؤال هایی بـا مـحور مـشخص، اما با لحن و تعداد متفاوت استفاده شد. برنامه ریزی مصاحبه ها طوری بود که هم در زمان های عـادی و هـم در مراسم خاص صورت بگیرد تا اگر زمان و مراسم خاص در پاسخ ها تأثیرگذار بـاشد، در مـصاحبه هـا نمایان شود. در مجموع، حدود ٣٠ مصاحبه صورت پذیرفت که در تحلیل نهایی مورد ارزیابی قرار گرفت.
٢- مـشاهده
با ورود به میدان مطالعه و حضور مستمر در نشانگاه تحقیق ، سعی در فهم دقیق کـنش ها و تجربه های زائران بـود. البـته مشاهده به نحو مشارکتی انجام شد، زیرا بنابر نظر روش شناسان در مطالعات موردی، بهترین نوع مشاهده، مشاهده مشارکتی است (محمدپور،١٣92: ١٣2).
بدین ترتیب، پژوهشگران به طور مستقیم به عنوان زائر، وارد میدان مطالعه شـدند تا نتایج ملموس تری به دست آید.
٣- بررسی اسناد
در کنار مشاهده و مصاحبه، برای شناخت همه ابعاد مسئله، نیاز به بررسی اسناد نیز بود که این بررسی در سه بخش انجام شد:
- استفاده از کـتاب: در این بـخش برای اعتباربخشی به بررسی ، قدیمی ترین اسناد و کتاب های مربوط به بیت النور مورد جستجو قرار گرفت .
- استفاده از فیلم ها و عکس ها: برای مطالعه بهتر، از فیلم ها و عکس هـایی کـه در کتاب ها و بایگانی حرم حضرت معصومه (س) درباره هویت مکان یا مراسم های خاص وفات یا ولادت ایشان بود، استفاده شد.
- اسناد شفاهی: علاوه بر اسناد فوق، از اسناد شفاهی نیز استفاده شد، مـانند اطـلاعات تولیت مکان که نسل به نسل در خدمت بیت النور و زائران آن بوده اند.
پدیده هایی مانند زیارت و اماکن قدمگاهی ابعاد مختلفی دارند، درحقیقت چون انسان به عنوان کنشگری فعال در آن حضور دارد، مـی تـوان آن را بـه مثابه پدیده ای انسانی یا به تـعبیر مـارسل مـوس "پدیده اجتماعی تام" در نظر گرفت که دارای سط وح مختلف عینی و ذهنی است (١٣8٠: 28).
برخلاف سطوح عینی که دسترسی به آن چندان دشوار نـیست، سـطوح ذهـنی به پژوهش های عمیقی نایز دارد که از راه فنون فـوق، قـابل دسترسی است. محقق انسان شناس، با گذر از لایه های عینی و قابل مشاهده و رفتن به سوی لایه های عمقی ، تـلاش مـی کـند به اذهان کنشگران دسترسی پیدا کند (خان محمدی، ١٣88: ٥٦)، بدین ترتیب، پژوهـشگران در این نوشتار با ارائه گزارش های تاریخی ، عینی و تحلیلی و با بررسی انسان شناختی درصدد پاسخ به این سؤال ها هـستند:
هـویت تـاریخی این مکان در اسناد مکتوب چیست و چه ارتباطی با حضرت معصومه (س) دارد؟ تقدس قـدمگاه در بـین مردم منط قه تا چه حد است؟ آداب زیارت و حاجت خواهی در این مکان ، چیست؟ گونه شناسی زائران چـگونه اسـت؟ چـه مراسمی در این مکان انجام می شود و نحوه حضور و کنش کنشگران در آن چگونه است؟ بـیت النـور بـر مردم منط قه و زائران چه تأثیری دارد؟ لایه های ذهنی و پنهان این مکان زیارتی چیست؟
گزارش تـاریخی و جـغرافیایی بـیت النور
از ویژگی های انسان شناسی دینی، تاریخی و توصیفی بودن است. طبق نظر برخی دین پژوهـان، انسان شناسی باید با پژوهش تاریخی توأم باشد (داگلاس، ١٣٧2: 222).
زمینه های خاص تـاریخی، فـرهنگی و اجـتماعی در شناخت کامل پدیده، بسیار موثرند. ازاین رو، ابتدا موقعیت جغرافیایی و تاریخی بیت النور تشریح می شود:
١- مـوقعیت جـغرافیایی
بیت النور از نظر جغرافیایی در محله ای به نام "میدان میر" (بین دو محله آذر و چهارمردان ) در کـوچه شـماره یک خـیابان عمار یاسر، از محله های قدیمی قم واقع شده است. در زمان گذشته و قبل از توسعه شهر، این مـکان در مـحدوده جنوب غربی شهر قم قرار داشت (فقیهی، ١٣٧8: 9٤)؛ اما با گذشت زمان و گـسترش شـهرسازی بـا محوریت حرم حضرت معصومه (س)، میدان میر، کم کم به یکی از محله های مرکزی شهر تـبدیل شـد.
در اطـراف بیت النور، مکان های زیارتی دیگری نیز وجود دارد، مانند: امامزاده سلطان مـحمدشریف، امـامزاده سید سربخش، چهل اختران و مدرسه علمیه رضویه (بنابر قول مشهور، هنگام عزیمت امام رضا(ع) به تـوس، این مـکان قدمگاه ایشان بوده است). بیت النور، فاصله زیادی هم با حرم مط هـر حـضرت معصومه (س) ندارد و می توان این مسیر را پیاده طی کـرد.
در مـجموع بـاید گفت بیت النور در بافت سنتی شهر و در مـکانی بـا فضای کاملا مذهبی قرار دارد.
٢- هویت تاریخی بیت النور
برخلاف قدمگاه های جهان کـه بـه طور عمده از مستندات شفاهی بـرخوردارند، بـیت النور، هـویت تـاریخی مـطلوب و محکمی دارد. تاریخچه این مکان، در اسناد مـعتبر، بـه سنه 2٠١ ق. یعنی سال ورود حضرت معصومه (س) به قم بازمی گردد.
ظاهرآ قدیمی تـرین کـتابی که به ورود و اقامت ایشان در قم اشـاره کرده، کتاب تاریخ قـم بـوده که در قرن چهارم ق. توسط حـسن بـن محمد قمی نگاشته شده است و دیگر کتاب ها هم مطالب را از همین کتاب اقـتباس کـرده اند، ازجمله بحارالانوار (مجلسی ، ١٤٠٣ق: 29٠) و مـنتهی الامـال (قـمی ، ١٣٧٧: ٤٣2).
طبق آنچه در تـاریخ قـم آمده است، با ورود امـام رضـا(ع) به مرو در سال 2٠٠ ق. پس از مدتی حضرت معصومه (س) به قصد دیدار برادر، از مدینه به سمت مرو حـرکت مـی کنند. در طول سفر، حوالی ساوه بـیمار مـی شوند و از هـمراهان خـود مـی خواهند ایشان را به قـم ببرند.
از نظر صاحب کتاب، بنابر اصل روایت ها، هنگامی که خبر به قم می رسد، بـزرگان شـهر به استقبال ایشان می شتابند. در پیشـاپیش آنـها، مـوسی بـن خـزرج با اجلال و اکـرام، مـهار ناقه حضرت را می گیرد و ایشان را به منزل خود دعوت می کند.
بانو، حدود ١٧ روز در منزل موسی سـکنی مـی گـزینند و سپس رحلت می کنند. مولف، پس از بازگویی جـریان رحـلت، مـی گـوید: مـحراب عـبادت ایشان هنوز وجود دارد (حسن بن محمد قمی، ١٣٦١: 2١٣) مکان اقامت حضرت، در خانه موسی بن خزرج، پس از وفات ایشان از طرف موسی، وقف شد. این مکان در اسناد تاریخی، به نام محراب یا مـعبد فاطمه(س)، بیت النور و بقعه ستیه، نامیده شده است (فیض، ١٣٤9: ٦99).
بیت النور در طول تاریخ، بارها مرمت شده است، اما چنان که از مدارک تاریخی برمی آید همواره جایگاه زائرپذیری خود را حفظ کرده و همین طـور سـبب آبادانی های دیگری نیز شده است؛ اضافه شدن مسجد و مدرسه به مجموعه بیت النور و در کل گسترش شهر در این سمت، از آن جمله است.
ناصرالشریعه که در سال ١٣2٤ کتابی در مورد قم نگاشته است، مـی نـویسد: «اخیرآ مسجد و مدرسه ای هم در آنجا ساخته اند» (١٣٥٠: ٧٤) که احتمالا به تجدید بنای مدرسه یا گسترش آن اشاره داشته است، زیرا مرحوم رازی قزوینی، نگارنده کتاب النقض در قـرن شـشم ق. بسیار پیش از ناصرالشریعه، این مدرسه را در شـمار مـدارس مهم قم آورده است (١٣٣١: ١٦٤) و نشان از آبادانی و رونق این مکان در همان زمان داشته است.
بنابر نوشته فیض: «ستیه مشتمل بر یک معبد در وسط محوطه، حجرات مدرسه در اطـراف آن و یک مـسجد در ضلع غربی مدرسه اسـت. مـعبد فاطمه در وسط محوطه مدرسه قرار دارد و حجره ای است زیبا و آینه کاری به نام بیت النور» (١٣٤9: ٦99).
در هرحال، هنوز نیز، مدرسه علمیه در جوار بیت النور قرار دارد. تنها تفاوتی که در سال های اخیر بـه وجـود آمده مسدود شدن راه اتصال این دو است. در گفتگو با تعدادی از طلاب که سال هایی را در مدرسه گذرانده اند، مشخص شد در گذشته، پنجره هایی از مدرسه به محوطه بیت النور باز می شـده اسـت، طوری کـه از مدرسه، محوطه بیت النور مشاهده می شد، اما در سال های اخیر، برای آسایش زوار و طلاب مدرسه، پنجره هـا مسدود شده اند و دیوار، جایش را گرفته، هرچند هنوز هم اتاق بیت النـور، داخـل حـیاط مدرسه است، اما راه ورودی ندارد.
٣- توصیف مکان و ساختمان
مرحوم فیض، بیت النور را این گونه توصیف کرده است: «...حجره ای اسـت زیبـا و آینه کاری به نام بیت النور که به صورت چهار ضلعی مختلف بـه دهـانه ٣.٥ در٣ مـتر با محرابی در ضلع جنوبی و سه درگاه در اضلاع سه گانه با دری آهنی و سراسری و شیشه پوش» (١٣٤9: ٦99 ).
این مکان هـمچنان زیبایی و نورانیت خود را دارد. در ابتدای کوچه ، میدانی کوچک با تعدادی درخت مشاهده می شـود، دست راست میدان، ورودی بـیت النـور است و بر داربستی آهنی تابلویی با عبارت "عبادتگاه حضرت فاطمه معصومه (س)" مشاهده می شود. در سمت راست بیت النور، مسجد و سمت چپ، کتابخانه قرار دارد. با گذر از در ورودی بیت النور، با محوطه ای حدود ١2 در ١8 مـتر مواجه می شویم که با فرش های یکدستی مفروش شده است، پس از آن به اتاق بیت النور می رسیم . چند پله پایین تر درگاهی شیشه ای مشاهده می شود، بالای درگاه ، عکسی از ضریح حضرت معصومه (س ) و جـمله "یا فـاطمة اشفعی لی فی الجنة" دیده می شود و در ذیل آن عبارت "بنای تاریخی بیت النور، عبادتگاه حضرت معصومه (س)" و عبارت انگلیسی: (The Place of Worship for Hazrat Masumeh (s) Beytonnoor the Historical Building نوشته شده است که مکان را برای گردشگران و زوار خارجی معرفی می کند. کاشی کاری رنگارنگ و زیبا بـا طـرح های اسلیمی ، دور درگاه را احاطه کرده و بالای کاشی ها این شعر نقش بسته است:
شده بنیاد این کاخ منور / بپاس دختر موسی بن جعفر
عبادتگاه معصومه است اینجا / کز اینجا قم شرافت یافـت دیگـر
و در ذیل آن:
این روشنی ز چیست که در قم منور است / این سجده گاه دختر موسی بن جعفر است
البته مرحوم فیض، مصرع اول را این گونه نقل کرده است: "این جایگاه کیست که آنقدر منور است" (١٣٤9: ٧٠٠)، احـتمالا بـا تـجدید بنای مکان، شعر، تغییر یافـته اسـت.
پس از این درگـاهی، داخل اتاق بیت النور کاملا نمایان می شود. ابعاد اتاق با آنچه مرحوم فیض نقل کرده اختلاف چندانی ندارد. دیوار اتاق تـا حـدود ١.٥ مـتر از سنگ مرمر پوشیده شده و بالای آن به صورت زیبـایی آینـه کاری شده است، سقف هم به صورت گنبدی بوده و لوستری از آن آویزان است که همراه مهتابی ها، نور اتاق را تأمین مـی کـند، کـف اتاق هم با فرشی از رنگ روشن، مفروش شده است.
در نـهایت، در دیوار مقابل، محرابی کوچک و زیبا وجود دارد که با کاشی هایی در اطراف و آینه و سنگ کاری در داخل تزیین شده است و نـمودی کـامل از مـعماری اسلامی را نشان می دهد که از تمام نمادهای زیبایی شناختی در آن استفاده شـده اسـت تا چشم هر زائر مشتاقی را خیره کند.
بیت زیر با خطی خوش در بالای محراب دیده می شود که نـشان از ارادت خـاص سـازندگان و خادمان این بارگاه، به مقام شفاعت حضرت دارد:
کمینه درگه، غلامحسین نجاتی / نجات مـی طـلبد از تـو که باب نجاتی
در مجموع، معماری و شیوه ساخت بنا، مملو از نمادها و رمزهایی است که زائر را بـه تـقدس مـکان رهنمون می سازد. سقف گنبدوار که در معماری اسلامی، نمادی از آسمان شمرده می شود و اسـتفاده از سـنگ و ترکیب آینه، کاشی، نورپردازی درونی اتاق، نقوش تزیینی و... از جمله این مواردند.
در ایجاد محراب بـه شـکل کـنونی، رخدادی تاریخی وجود دارد که نشان می دهد بیت النور نیز مانند بسیاری از اماکن زیارتـی، از شـکل گیری خرافات مصون نبوده است، اما به دلیل وجود علما و نفوذ کلام آنان بـین مـردم، این خـرافات برطرف شده است.
به نقل از مورخان به مرور زمان، واژه "النور" در اذهان عوام، به "التنور" تـغییر یافـت و مردم گمان کردند حضرت در این مکان تنوری داشتند و نان می پختند، زیرا دور محراب بـه صـورت گـرد و مدور و شبیه تنور بود (زمانی نژاد،١٣8٣: ٤٣)، لذا به خاکستر آنجا تبرک می جستند، اما با دسـتور و روشـنگری عـلما، حالت تنوری تخریب و محرابی مناسب تجدید بنا شد (فیض، ١٣٤9: ٦99).
٤- تولیت مکان، مـراسم و مـناسک مذهبی
تولیت بیت النور، برعهده هیئت امناست و معمولا از سادات میره ای و بستگان دیگرشان هستند. تمامی نسل آنـان، مـتولی و خدمتگزار بیت النور بوده اند، اموالی را برای آن وقف کرده و در تجدید بنای آن نـقش زیادی داشـته اند. بر در و دیوار بیت النور نیز بعضا بـه عـکس یا نـام بزرگانشان برمی خوریم.
اعمال و مراسم بیت النـور، بـه دو دسته غیراختصاصی و اختصاصی تقسیم می شوند:
مراسم غیراختصاصی همانند مراسمی که در بقیه امـاکن مـذهبی نیز برگزار می شود، مـعمولا تـوسط هیئت مـحلی مـیدان مـیر انجام می شود و اعضای آن را ساکنان مـحل تـشکیل می دهند. این مراسم شامل موارد ذیل می شود:
- قرائت قرآن در ایام ماه مبارک رمـضان؛
- روضـه و عزاداری در محرم و صفر و پذیرایی با غذای تـبرکی امام حسین (ع)؛
- جشن مـیلاد و عـزاداری وفات ائمه (ع) و ایام فاطمیه؛
- نماز جـماعت کـه همه روزه در مسجد بیت النور برگزار می شود.
علاوه بر آن، مراسم دیگری نـیز وجـود دارد که به جهت ارتباط این مـکان بـا حضرت معصومه (س)، بـه طـور اختصاصی، در بیت النور انـجام مـی شود و عبارت اند از:
- مراسم میلاد حضرت معصومه (س)؛ به دلیل اینکه این مکان، منزل حضرت نام گـرفته اسـت ، هر ساله مراسمی در آن اجرا می شـود؛
- مـراسم ورود حضرت مـعصومه (س) بـه قـم و کاروان نمادین؛ مردم قـم در حرکتی نمادین، از میدان معصومیه تا بیت النور و حرم مط هر، کاروان استقبال از حضرت را بازسازی مـی کـنند؛
- مراسم روز وفات حضرت معصومه (س)؛ در این روز نـیز کـاروان عـزاداری، طـی تـشییعی نمادین از بیت النـور بـه سمت حرم مط هر حرکت می کنند.
این مراسم زیر نظر تولیت حرم مطهر و همکاری هیئت امـنای بـیت النـور انجام می شود.
گزارش تحلیلی
این گزارش از دو مـنظر ارائه مـی شـود: ابـتدا در سـط ح عـینی که گزاره های آن با مشاهده مستقیم قابل بررسی است و سپس تحل یل پدیدارشناختی که به ذهنت ی باورمندان و ابعاد غیرعینی پدیده ارتباط دارد.
١- سطح عینی
آنچه از مشاهده ها و مراجعه های مـکرر در طول دوره بررسی به دست آمد، آن است که بیت النور به عنوان مکانی قدمگاهی به سبب حضور حضرت معصومه (س)، توسط مردم از راه های دور و نزدیک زیارت می شود. لذا از باب آداب زیارت، نذرها، گونه شناسی زائران و مـراسم هـای اختصاصی قابل بررسی است.
آداب زیارت
اماکن زیارتی، آدابی دارند که آنها را از دیگر اماکن متمایز می کند. درحقیقت ، رعایت این آداب، حاکی از گسستن از مکان و جهان عادی و پیوستن و درآمدن به مکان و جهان مـقدس اسـت، آداب زیارت ممکن است شامل: وضو، تط هیر، درآوردن کفش، احساس انابه و انکسار و... باشد (کینگ ، ١٣٧2: ١٠2 ).
چنان که پژوهشگران مشاهده کردند بیت النور نیز مانند سایر امـاکن مـذهبی، به علت تقدس در میان مـردم، آدابـی برای ورود و زیارت دارد که زائر آن را رعایت می کند.
آداب زیارت در اینجا عبارت اند از: درآوردن کفش ها، الزامی بودن حجاب چادر برای بانوان ایرانی، سلام و تعظیم هنگام ورود، لمس در ورودی و دیوارهـای مـحراب ، آستانه بوسی و بوسیدن مـحراب، کـشیدن پارچه یا روسری برای تبرک به محراب، نماز و دعا.
همه این آداب، در ایجاد حس آرامش بخش زیارت اهمیت دارند به طور مثال، آستانه بوسی، زائر را آماده ورود می کند. آستانه در مکان مذهبی، جدایی درون و امتیاز آن را نسبت بـه مـحدوده بیرونی نشان می دهد و با آئین هایی از قبیل سر فرود آوردن، لمس کردن با دست، بوسیدن و غیره همراه است (الیاده، ١٣٧٥: 2٤). آستانه، در اینجا از اهمیتی دوچندان برخوردار است، زیرا افراد محلی که همواره در کنار این مـکان در رفـت و آمدند و ورود هـمیشه مهیا نیست، با تعظیم و بوسیدن آستانه ، احترام خود را به بیت النور ابراز می دارند.
در هرصورت، زائران، پس از ورود، برای زیارت بـه اتاق بیت النور می روند، اگر میسر باشد همان جـا نـماز مـی خوانند و در صورت ازدحام، در محوطه بیرونی، مشغول نماز و زیارت حضرت معصومه (س) می شوند. زواری هم که به صورت کاروانی مـی آینـد، معمولا زیارت خوانی دسته جمعی دارند و پس از توقفی کوتاه، برای زیارت اماکن متبرکه نزدیک بـیت النـور خـارج می شوند.
حاجت خواهی و نذر
حاجت خواهی و نذر حاجت خواهی، از ویژگی های اماکن مقدس است. زائر، با توجه بـه قداست مکان، احساس می کند به خداوند نزدیک تر شده است و نیروی بـرتر صاحب مکان، او را در برآوردن حـاجتش حـمایت می کند. در این مکان نیز همانند حرم حضرت معصومه (س)، زائران از روی صدق و نیاز، حاجت های خود را مطرح و برای برآوردن آن، نذر می کنند. نذرها شامل سفره های نذری، برپایی مراسم روضه ، پخش آجـیل و... می شود. همچنین بنابر گفته خادم بیت النور، پشتی ها و فرش های این محل، مربوط به همین نذرها و برآوردن حاجت ها است.
در ادامه به برخی از نذرها و حاجت خواهی ها اشاره می شـود:
- سـفره صلوات، از نذرهایی است که ظاهرآ به زوار قمی اختصاص دارد. فرد، به نیت ١٤ معصوم (ع) نذر می کند و پس از حاجت گرفتن، در این مکان سفره ای سبزرنگ منقش به اسامی ائمه (ع) و پر از تسبیح پهن می کند، افراد (کـه مـعمولا با هم آشنا هستند و در سفره نذری یکدیگر شرکت می کند) گرداگرد سفره نشسته و ذکر شریف صلوات را می گویند تا همه تسبیح ها (١٤ هزار صلوات) ادا شود. در نهایت، نذرکننده، پذیرایی مختصری انـجام مـی دهد. این سفره ، اختصاص به روز یا ساعت معینی ندارد و همه می توانند آن را نذر کنند.
در یکی از مراجعه ها به بیت النور، با چنین سفره ای مواجه شدیم، برای ایجاد ارتباطی صمیمانه با صـاحب سـفره (کـه خانم آموزگاری بود و به گـفته خـود بـارها شاگردانش را به زیارت آورده بود) و بقیه حاضران، سر سفره نشستیم تا از آداب سفره و نیت نذرکننده مطلع شویم که نتیجه خوبی هم بـرای تـکمیل اطـلاعات و شناخت این پدیده زیارتگاهی نصیبمان شد.
در مراجعه دیگر، خانمی از اهـالی مـحل را دیدیم که شکلات بین زوار پخش می کرد، در پاسخ سؤالی، با حالت بغض آلود اظهار داشت: «زمان زیادی است که در این محل زندگی مـی کـنم ، امـا به دلیل مشکلات مالی شاید مجبور به فروش خانه ام شوم، این نـذر را کرده ام که خداوند مرا از همسایگی منزل حضرت معصومه (س) محروم نکند، شما هم دعا کنید این توفیق از من سلب نـشود.»
هـمین طـور، در صحبت با هیئت امنای بیت النور، از زبان یکی از روحانیان منبری مـحل، نـقل می کردند که اشتیاق زیادی برای زیارت و رفتن به خانه خدا داشتم، اما به سبب مشکلات مـادی، امـکانش نـبود تا اینکه یکی از بزرگان به من گفت: «به بیت النور برو و زیارت بـیت الله را بـخواه، بـیت النور محل استجابت دعاست.» من هم به اینجا آمدم، نماز خوانده و حاجتم را مط رح کـردم. مـدتی پس از آن، در هـمان سال، به طرزی باورنکردنی و بدون اینکه مالی از خود خرج کنم، زیارت خانه خدا نصیبم شـد.
گـونه شناسی حاجت ها
هرچند دسترسی به حوائج افراد که معمولا در خلوت و راز و نیازهای خـصوصی خـود بـا حاجت دهنده بیان می کنند و از آشکار شدن آن ابا دارند، چندان آسان نیست، اما گـفتگو و مـصاحبه همدلانه با زائران، حوائج آنها را به ترتیب زیر نمایان می سازد:
- حاجت خواهی در اینجا حـول چـند مـحور است: شفاعت اخروی، فهم علمی، حوائج مادی و شفای بیماران؛
- در گونه شناسی حاجت اقشار مختلف، تـفاوت چـندانی دیده نشد. تنها شاید بتوان از مجموع مصاحبه ها این گونه برداشت کرد کـه فـهم عـلمی، از سوی افراد تحصیل کرده مانند دانشجویان یا طلاب علوم دینی، بیشتر مطرح می شد؛
- همین طـور در مـورد ادای نـذر، معمولا افراد چیزی را که به عنوان نذری می دادند، با محل سـکونت، مـلیت و آداب و رسومشان متناسب بود، به عبارت دیگر، نذر، متأثر از شرایط اجتماعی و فرهنگی نذرکننده بود.
- برخی معتقدند بـین نـذر و جنسیت، رابطه وجود دارد (بهار، ١٣8٣: ١2٥)، اما در اینجا جنسیت در نوع نذر تأثیر اندکی داشـت و حـداقل در مورد نذرهای خوراکی و دادن وجه می توان گـفت، هـم زنـان و هم مردان چنین نذری انجام می دادنـد؛
- زمـان تأثیر چندانی در پخش و ادای نذر نداشت، تقریبا در هر مراجعه، پخش نذر مشاهده می شـد، امـا شاید بتوان گفت در زمان و مـراسم خـاص بیت النـور، مـانند روز وفـات و روز ورود، تعدد و تنوع نذرها بیشتر بود؛
- زائران در حـاجت خـواهی ، بین بیت النور و حرم مطهر، تفاوتی قائل نبودند و حتی برخی عـنوان مـی کردند که در این مکان، احساس نزدیکی بـیشتری با حضرت معصومه (س) دارنـد؛
- زائران در اجـابت حوائج، با وجود اعتقاد بـه نـیروی برتر برای صاحب مکان، او را مستقل ندانسته، بلکه شفیع به درگاه خداوند متعال مـی دانـستند.
زائران
زیارت و زائر شدن، امروزه چـنان گـسترشی یافـته که در ادبیات اجـتماعی کـنونی، جامعه شناسی زیارت و مهندسی فـرهنگی بـرای زیارت رواج زیادی پیدا کرده است. زیارت، دیداری معمولی نیست، بلکه از دید زائر مکان مقدس ، به مکانی آمده است که صاحب آن، احـترام، شرافت و خارق العادگی دارد. او با زائر شدن، خـود را بـه مثابه مـهمان مـی دانـد، مهمانی که صاحب خـانه دعوتش کرده و به شرف حضور پذیرفته است.
سفر زیارتی ، نوعی تخلیه احساسی است و زائر به دنـبال کـسب تجربه ای معنوی است که او را از روزمرگی و دنـیای مـادی، رهـایی مـی بـخشد (تیموتی و السن، ١٣92: 2٤).
طـبق آنـچه مشاهده شد، زائران بیت النور نیز همین حالت های روحی را تجربه می کنند.
آنها فراتر از هـرگونه نـظام طـبقاتی، از هر قشر و طبقه ای هستند؛ پیر، جوان ، زن ، مـرد، تـحصیل کـرده، غـیر تـحصیل کـرده، ایرانی و غیر ایرانی.
برای بررسی بهتر این تجربه مذهبی و بازنگری انگیزه ها و نگرش های زائران، زوار بیت النور به سه دسته تقسیم می شوند:
ـ زائران قمی و اهل محل
حضرت معصومه (س) و تـمام اماکن مربوط به ایشان، در نظر اهالی سنتی قم، از جایگاه و عظمت خاصی برخوردارند. روحیه افتخارآمیز دعوت بزرگان قم از حضرت، در بدو ورود، هنوز در میان مردم قم وجود دارد، آنها این میزبانی را برای خود فخر و بـرکت مـی دانند.
در مصاحبه با همسایگان بیت النور، این مطلب به وضوح دیده می شد، آنها عموما جریان بیت النور را (حتی گاهی با تاریخ دقیق وقایع) می دانستند که این آگاهی، نشان از علاقه وافـر مـردم دارد. یکی از کسبه های اطراف بیت النور، در پاسخ به سؤال میزان ارادت اهالی به این مکان جواب داد: اینجا نزد اهالی، کمتر از حرم مطهر نیست. آنـها اگـر بتوانند هر روز به زیارت بیت النـور مـی روند، در نمازهای جماعت شرکت می کنند و اگر مقدور نبود حداقل از همان بیرون و کنار در ورودی، برای اظهار ارادت، سر خم می کنند و سلام می دهند.
این مـطلب در مـراجعه نویسندگان مقاله پیش رو نیز مـشاهده شـد، چند تن از اهالی پس از تهیه نان هنگامی که از جوار بیت النور می گذشتند سلام می دادند، اظهار ارادت می کردند و بر در ورودی بوسه می زدند.
ـ زوار غیر قمی
زوار غیر قمی هم مانند قمی هـا، زیارت این مـکان را برای خود عنایتی از جانب خداوند می دانند. خانم زائری از ارومیه که مدتی ساکن قم بود و از وضعیت بی توجهی مردم به مسائل دینی در شهرستان ها گله مند بود، اظهار می کرد از وقـتی بـا این مـکان آشنا شده است بستگان و مهمانان خود را هم به زیارت می آورد تا با آشنا کردن آنها با این نـوع اماکن، فرهنگ دینی را در میان اعضای فامیل و دوستان خود رواج دهد.
فـرد دیگـری کـه از شهرهای جنوبی کشور با انگیزه تحصیل علوم دینی و عشق به آستان مقدس حضرت معصومه (س)، به قم آمـده و سـاکن شده بود، اما به دلایلی نتوانسته بود تحصیل را ادامه دهد، کاسبی بود که دیوار بـه دیوار بـیت النـور، مغازه عسل فروشی داشت و از اینکه در جوار منزل حضرت، کار می کرد بسیار خوشحال بود. او اظـهار می داشت که هنوز فرصت و توفیق مطالعه جامعی درباره ایشان نداشته اسـت، اما قصد دارد با تـکمیل مـطالعات خود، علاوه بر ارتقای سط ح معلوماتش، به زائرانی که برای خرید به محل کسب او می آیند و بعضا درمورد بیت النور سؤال می کنند، اطلاعات مستندی ارائه دهد. او از حضرت معصومه (س) فهم و مـعرفت دقیق در شناخت ایشان و اندیشه های دینی را می خواست.
خانم دیگری که از کرمان برای زیارت آمده بود احساسش را این گونه بیان می کرد: اینجا جای قدم های حضرت است و جای جای آن خاطره ایشان را تـداعی مـی کند، با آنکه فضای حرم، بسیار نورانی است، اما من شخصا فضای معنوی اینجا را بیشتر می پسندم. هنگامی که وارد بیت النور می شوم واقعا احساس می کنم مهمان حضرت مـعصومه (س) شـده ام و پا در منزل ایشان گذاشته ام.
ـ زوار غیر ایرانی
شاید بتوان گفت مصداق بارز مسافران معنوی، همین زوار غیر ایرانی هستند که در قالب کاروان های گردشگری دین و معنویت، رنج سفر را برخود هموار و از راه های دور برای زیارتـ امـاکن مقدس، به کشورمان سفر می کنند.
سفرهای جمعی، علاوه بر دستاوردهایی که دارد، تجربه زیارت فردی را به تجربه گروهی پیوند می زند و سبب تعمیق اثر زیارت می شود.
طبق مشاهده ها، در مـیان زائران غـیر ایرانـی بیت النور، تعداد زائران عراقی، چـشمگیرتر اسـت. آنـان از شهرهای مختلف عراق به خصوص عتبات عالیات ، به صورت کاروانی یا فردی به زیارت می آیند و هر یک انگیزه های خاصی دارند. ازجمله این مـورد: خـانمی بـرای زوار خارجی عرب زبان، جریان بیت النور را شرح مـی داد. ابـتدا گمان کردیم یکی از اهالی همان کاروان است اما متوجه شدیم کاروانیان او را نمی شناسند. کنجکاوانه پیش رفتیم، پس از سلام و احوالپرسی، با زبـان فـارسی هـمراه لهجه غلیظ عربی اظهار داشت اهل کاظمین است، دو سال قـبل با شرکت در مراسم ماه رمضان بیت النور، محبت این مکان در دلش جای گرفته و به عشق دختر موسی بن جعفر(ع) مـقیم قـم شـده است. از انگیزه اش سؤال کردیم. با حالت خاصی، به جریان قرآنی نـذر مـادر حضرت مریم (س) اشاره کرد و اظهار داشت: مادر مریم (س) او را نذر معبد کرده بود، من نیز همین آرزو را داشـتم و اکـنون قـسمت شده است در اینجا خدمتگزار باشم و به زائران اطلاع رسانی کنم، زیرا بسیاری از زائرانی کـه از کـشورهای عـربی می آیند از تاریخچه این مکان و حتی نسبت به مقام حضرت معصومه (س) هم آگاهی چندان نـدارند و لازمـ اسـت مسئولان مربوطه برای این مهم چاره اندیشی کنند تا زوار پس از طی این مسیر طولانی که از کـشورهای خـود می آیند با کوله باری از معرفت، شهر قم را ترک کنند.
در هر صورت زائران عـراقی، چـنان کـه مشاهده کردیم علاوه بر زیارت، به پخش نذر وخیرات هم می پردازند. در یکی از مراجعه هـا، مـرد زائری از کربلا، مشغول پخش شکلات و مهرهای کربلا بود و تعمدآ آن را بین زائران غیر عراقی پخش مـی کـرد و بـا اشاره و به زبان عربی می فهماند که اینها از خود کربلا و "تبرک امام حسین (ع)" است؛ گـویا مـی خواست اهمیت آن را به مخاطب بفماند و بگوید آنچه که به شما دادم ارزش ویژه ای دارد.
عـلاوه بـر زائران عراقی، زائران پاکستانی هم از تعداد زیادی برخوردارند. آنها معمولا به صورت کاروانی، با ظاهری ساده و بی آلایش و بـا عـشق و حـرارت زیادی به زیارت می پردازند، بر در و دیوار محراب بوسه می زنند و گاهی عکسی برای یادگـاری مـی گیرند.
در مصاحبه ها متوجه شدیم پاکستانی ها فرهنگ خاصی برای زیارت دارند، آنها حاضرند هرچه دارنـد خـرج کنند تا به زیارت اماکن مقدسه بروند، هر پس اندازی را هم برای زیارت مصرف مـی کـنند، گویا در فرهنگشان صرف مال برای این کار، ارزش و جـایگاه ویژه ای دارد.
عـلاوه بر عراقی ها و پاکستانی ها، افرادی از لبـنان، کـشورهای حاشیه خلیج فارس و عربستان، زائران دیگر بیت النور را تشکیل می دهند. آنان اغلب بـه صـورت تورهای مذهبی به این مکان مـی آینـد و با عـلائم آژانـس مـسافرتی شان و تابلویی که سرگروه در دست دارد، مـشخص مـی شوند، هرچند این زوار را از ظاهر متمول، تلفن های همراه و تبلت های پیشرفته که در دسـت کـودکانشان است به راحتی می توان تـشخیص داد، آنها نیز مانند دیگـران زیارت مـی کنند، نماز می خوانند و عـکس یادگـاری می گیرند. در سؤال راجع به عکس گرفتن از بیت النور، متوجه شدیم این عکس هـا در بـازگشت، چند کارکرد برایشان دارد: هم خـاطره سـفر روحـانی و زیارتی را برایشان زنـده مـی کند، هم با نـشان دادن آن بـه دیگر هموطنان خود که توفیق چنین سفری را نیافته اند، آنان را ولو از راه دور در تجربه زیارتی شان شـریک مـی سازند و هم برای خودشان هویت زائر شـدن را بـه ارمغان مـی آورد. آنـان در مـیان هموطنان و آشنایان خود بـه عنوان کسی که از مکان مقدسی آمده و توفیق زیارت داشته معرفی می شوند. ایجاد هویتی جدید بـه نـام "زائر"، احساسی دلچسب و احترام برانگیز ایجاد مـی کـند.
در مـجموع مـی تـوان نکات ذیل را در مورد وضـعیت زائران ذکـر کرد:
١- تجربه متمایز زائرشدن
زائران در همه اماکن مقدس، از ویژگی مشترکی برخوردارند. "آنها به دنبال نوعی تجربه عـرفانی ، مـعنوی و دینـی هستند و انتظار دارند به آن برسند" (تیموتی و السـن، ١٣92: ٤٦).
زائران بـیت النـور نـیز جـدا از این امـر نبودند، در مصاحبه هایی که داشتیم، زوار از احساسی متمایز و آرامش بخش سخن می گفتند که با حضور در این مکان نصیبشان شده است، آرامشی که دوباره یا چندباره آنان را به زیارت سوق مـی دهد.
٢- اعتقاد به قداست مکان
زوار بیت النور، به قداست مکان اعتقاد بسیار داشتند. فاصله دور و. بعد مکان نیز از اعتقاد آنها کم نکرده بود. زائران غیر قمی، همانقدر ارادت نشان می دادند کـه زائران قـمی ابراز می کردند. ثروت و مقام نیز در وجود این علاقه تأثیرگذار نبود، همان طور که تحصیل کرده و غیر تحصیل کرده ، ابراز یکسانی در میزان ارادت داشتند.
٣- مقایسه اطلاعات مذهبی زائران
زوار ایرانی نسبت به غـیر ایرانـی ها، اطلاعات مذهبی بیشتری داشتند که نشان از فرهنگ غالب مذهبی در کشورمان دارد. آنان به خصوص در مورد بیت النور و اماکن مربوط به حضرت معصومه (س )، سـط ح مـط لوبی از اطلاعات را ابراز می کـردند.
٤- عـدم منع جنسیتی در زیارت
در زیارت، منع جنسیتی وجود ندارد، مردان و زنان برای زیارت مشرف می شوند، اما تعداد زنان زائر در روزهای معمولی که مراسم خاصی وجود نداشت، بیش از مـردان بـود.
٥- از جهت ملیتی، در میان زائران غـیر ایرانـی، تعداد زائران عرب زبان، نمود بیشتری داشت.
٦- نقش راهنما در زیارت مکان
زائران غیر ایرانی، راهنمایان مشخصی هم زبان خودشان داشتند. این راهنمایان که معمولا روحانی و ساکن قم هستند، با ورود کاروان زیارتی، در بیت النور حـاضر مـی شوند و با توضیحاتی در مورد مکان و بعضا روضه و زیارت دسته جمعی ، هموطنان خود را به فیض می رسانند. شاید این مسئله به این دلیل باشد که اغلب مسافران زیارتی ترجیح می دهند، راهنما، هم کیش و هـم زبـان خودشان بـاشد تا بتوانند با او ارتباط برقرار کنند و حس مشترکی در تجربه دینی داشته باشند (تیموتی و السن، ١٣92: 2٥).
وجود راهنمایان و نـحوه توضیح و تفسیر آنان، در ایجاد انسجام فکری و آمادگی روحی زائران و تعلق خاطر بـه مـکان اهـمیت ویژه ای دارد.
گونه شناسی مناسک مذهبی در بیت النور
مناسک و مراسم مذهبی از عناصر تفکیک ناپذیر اماکن مقدس هستند، این مراسم در بـسیاری مـوارد، کارکردهای فرهنگی و اجتماعی متنوعی برای مکان مقدس ایجاد می کنند.
به نظر جـامعه شـناسان، مـناسک مذهبی به خصوص وقتی به صورت دسته جمعی انجام می شود، شور و غلیان جمعی و هـمبستگی ایجاد می کند (اسمیت، ١٣٧8: 29). یکی از این مناسک، جشن ها، عزاداری های مذهبی و حرکت هـای نمادین در بازنمایی وقایع تـاریخی - مـذهبی است.
چنان که ذکر شد، در بیت النور دو نحو متفاوت از مناسک و مراسم قابل مشاهده است: مناسک عمومی بدون در نظر گرفتن واقعه زمانی خاص مکان و مراسم اختصاصی که شامل مراسم جشن و عزاداری مـربوط به حضرت معصومه (س) است و به نحو جمعی انجام می گیرد.
طبق آنچه مشاهده شد، مراسم روز ولادت ، با سخنرانی و مولودی خوانی همراه است و مردم با شیرینی و پخش نذر از همدیگر پذیرایی می کنند. مـداحان بـا اشاره به شرافت یافتن قم به یمن مقدم بانو(س)، زیارت ایشان را افتخاری برای زوار می دانند و چنین اشعاری می خوانند:
به خدا مهر تو را من نمی دم به هر دو عالم
آب شور حرمتو نـمی دم بـه آب زمزم
آبشور حرم تو نمک زندگی مونه
من نمکدونو شکستم ولی قلبم مهربونه
این اشعار هم اشاره به امکانات نامناسب شهری دارد و هم میزان ارادت به مقام بانو را متذکر می شود. هرچند در سـال هـای اخیر، وضعیت آب قم بهتر شده، اما هنوز این گونه اشعار بر سر زبان هاست.
آستان مقدس هم یک روز از برنامه های دهه کرامت را به بیت النور اختصاص می دهد و خدام حـرم بـا رفـتن به بیت النور، طی مـراسم ویژه ای اظـهارارادت خـود را به این مکان مقدس ابراز می کنند.
در مراسم روز ورود حضرت به قم، طی مراسم مفصلی، کاروانی نمادین به عنوان کاروان حضرت معصومه (س) در شـهر بـه راه مـی افتد، مردم سعی می کنند اتفاق هایی را کـه در زمـان گذشته به وقوع پیوسته است بازنمایی کنند. کاروان متشکل از شترها، ساربان ها و کجاوه ای تزیین شده که نمادی از کجاوه بـانو(س) اسـت از مـیدان معصومیه که در زمان قدیم ورودی شهر محسوب می شد به راه مـی افتد و مردم گل و برگ های سبز نخل و مانند آن در دست می گیرند. اشک شوق استقبال کندگان ، نجوای مناجاتگونه آنـان، طـبل و دهـل پیش قراولان کاروان، همه و همه تداعی گر لحظه ورود حضرت معصومه (س) بـه قـم است. مردم پلاکاردهایی با عناوین و عبارت های گوناگون مانند این عبارت ها را به دست می گـیرند: "ورود حـضرت مـعصومه (س) به شهر قم مبارک باد"، "با قدوم حضرت فاطمه معصومه (س) بر خـاک پاکـان ، شـهر قم سرچشمه جوشان معارف و فرهنگ ناب اسلامی شد" که نشان دهنده شادی مردم از این واقـعه مـسرت بخش است و اهالی قم این جریان را سبب نزول برکت های الهی بر شهر می دانـند. کـاروان همچنان به حرکت ادامه می دهد و هر لحظه، بر شمار استقبال کنندگان افـزوده مـی شـود تا اینکه بالاخره به بیت النور می رسند. آنجا نیز اهالی محل و عده ای کـه نـتوانسته اند به میدان معصومیه بروند و به طور عمده خانم ها هستند، حضور دارنـد. در نـهایت بـاز هم مداحان اهل بیت (ع) در بیت النور به مدیحه سرایی می پردازند و سپس جمعیت به سـوی حـرم مط هر حرکت می کنند.
مراسم روز وفات
مراسم با توجه به مـشاهده سـالروز وفـات حضرت معصومه (س) در بیت النور بازگو می شود.
این مراسم در زمان مراجعه پژوهشگران، صبح روز پنجشنبه آغاز شـد. آقـایان در مـحوطه بیت النور و خانم ها در مسجد حضور داشتند. روز پر ازدحامی بود. مسجد کاملا پر شـده بـود و مردم در محوطه میدان میر و اطراف آن نشسته بودند. دیوارهای بیرونی بیت النور با پرچم های سیاه پوشـانده شـده بود.
هیئتی از خدام حرم حضرت معصومه (س) با تشریفات کامل و لباس متحدالشکل، بـرای عـرض ادب به بیت النور آمده و با قـرار دادن شـمعدان هایی در راهروی ورودی کنار در بیت النور به ردیف ایسـتاده بـودند. حضور آنان بر اهمیت و رسمیت مراسم می افزود.
پس از مراسم خط به خوانی خـدام حـرم ، سخنران ، با تبیین مقام بـانو(س)، واقـعه بیماری حـضرت مـعصومه (س) و ورود ایشـان به قم را بازگو کرد.
تعریف این واقـعه و بـه خصوص نحوه انتخاب قم از جانب حضرت، از مسائلی است که معمولا. سخنرانان بـر آن تـأکید می کنند، زیرا خانم (س)، از بین همه امـاکن، قم را انتخاب کردند و بـا آن حـال بیماری و ناتوانی، اصرار بر آمـدن بـه قم داشتند، چون از اجداد طاهرینشان شنیده بودند که قم محل شیعیان است.
سـخنران، در نـهایت با بازگویی واقعه وفات حـضرت مـعصومه (س) و شـکوه و عظمتی که مـردم قـم در تشییع پیکر ایشان بـه نـمایش گذاشتند، خطاب به حضرت و از زبان مردم عرض کرد: «یا حضرت معصومه (س) ما در جریان تـشییع پیکـر شما نبودیم، اما حضور این جـمعیت فـراوان در اینجا نـشان مـی دهـد که اگر بودیم پابـرهنه و بر سر و سینه زنان در تشییع شما شرکت می کردیم.»
با پایان سخنرانی، مردم به تدریج از بـیت النـور و مسجد مجاور خارج شدند تا از مـسیر خـیابان عـمار یاسـر بـه طرف حرم مـط هـر حرکت کنند.
علاوه بر مردم قم، هیئت های زیادی از شهرهای مختلف نیز حضور داشتند، در این میان، کاروان بـانوان مـشهدی کـه پرتعداد و با نظم خاصی به مراسم آمـده بـودند، نـمود بـیشتری داشـت. مـشاهده زائرانی از دیار امام رضا(ع) با چهره هایی مغموم و اشک آلود، بسیار تأثیرگذار بود، در مصاحبه با تعدادی از این بانوان، احساسشان را این گونه یافتیم: آنان قاصدانی از دیار یار هستند و برای شرکت در مراسم تشییع پیکر پاک خـواهر امام (ع) مأموریتی دارند، خواهری که برای دیدن برادر، رنج سفری دراز را بر خود هموار کرد، اما تقدیر الهی بر این بود که بدون دیدار برادر از این دنیا رخت بربندد. حال اینان آمده اند تا بـه عـنوان قاصدانی از سوی برادر و به نیابت از او، بر شکوه مراسم تشییع بیفزایند.
بالاخره هیئت عزاداری به راه افتاد. پیشاپیش جمعیت، خادمان حرم با پلاکارد "یا فاطمه اشفعی لنا عند الله" قرار داشتند. در این هنگام یکـی از مـرثیه خوانان با ابیات ذیل شروع به مرثیه خوانی کرد:
قم و چشم و چراغ کشور اینجاست / تجلی گاه نسل کوثر اینجاست
و
بفرمود صادق آل محمد(ص) / که قم عـش و نـشان اهل بیت است
محتوای این اشـعار، مـدح قم و محبت قمی ها به اهل بیت (ع) و مرثیه خوانی برای حضرت معصومه (س) بود.
در هر صورت، پس از آنکه مردم سینه زنان به طرف حرم رفتند، عـده ای کـه توان پیاده روی نداشتند در بـیت النـور باقی ماندند و در گوشه ای پای روضه یکی از روضه خوانان نشستند.
روضه خوان پس از خواندن روضه حضرت معصومه (س)، ماهرانه با شباهتی که جریان محبت این خواهر و برادر به حضرت زینب (س) و امام حسین (ع) داشت، گریزی بـه جـریان کربلا زد.
در گوشه ای دیگر، یکی از خدام حرم هم که هنوز در بیت النور مانده بود، بسیار مودبانه و با لحنی گویا (این رفتار، زوار را تحت تأثیر قرار داده بود) مشغول پاسخگویی به افرادی بود کـه مـی خواستند در مـورد بیت النور اطلاعات بیشتری کسب کنند.
٢- سطح تحلیلی
در سط ور پیشین، گزارش های عینی ذکر شد، اکنون بـه بررسی و تحلیل لایه های زیرین
مسئله پرداخته می شود:
ارتباط تقدس با حـاجت دهـی
مـکان مقدس ، مکان ارتباط با موجودات الهی است و از این جهت مأوای قدرت الهی به شمار می رود. به طور مـثال در بـسیاری از ادیان، بین زیارت اماکن مقدس و شفای بیماری های روحی و جسمی ارتباط نزدیکی وجود دارد و این نشانگر ارتـباط بـا قـدرت الهی در اماکن مقدس است (اکرمی ، ١٣9٣: ١٤).
در بیت النور این ارتباط کاملا. مشاهده می شد. گذشته از حاجت هـای برآورده شده که به برکت حضرت معصومه (س) کم نیست، نکته ای که در مصاحبه بـا برخی از زوار مشاهده شد، اعـتقاد بـه وجود کرامت و حاجت دهی اماکن مقدس بود. هنگامی که از بعضی زائران که شاید یک یا دو بار بیشتر به بیت النور نیامده بودند، سؤال می شد آیا شام کرامتی از این ماکن دیده یا شنیده اید؟ در وهله اول می گفتند: بله، امـا هنگامی که به طور جزئی شرح ماجرا خواسته می شد، چیزی برای گفتن نداشتند و اظهار می کردند: "خودم شخصا کرامتی ندیدم ولی حتما کرامت دارد و حاجت می دهد، چون مقدس و مربوط به حـضرت مـعصومه (س) است. " اعتقاد به رابطه بین تقدس و حاجت دهی، آنقدر قوی است که فرد، بدون دیدن یا شنیدن واقعه یا جریانی، قاطعانه به وجود آن حکم می کند. به نظر می رسد این مسئله دو دلیل داشـته بـاشد: یا به سبب مشاهده مکرر حاجت دهی در اماکن مقدس است، به گونه ای که مردم در این مورد شرطی شده اند که هرجا مقدس باشد، حتما حاجت هم می دهد، ولو ما خودمان نـدیده بـاشیم یا به سبب محبت فراوان به صاحب مکان است که زوار احساس می کنند هر چه خوبی و نیکی است حتما با حضرت ارتباط دارد، ازجمله این خوبی ها، حاجت دادن است، پس اینجا که مـنزلگاه و عـبادتگاه ایشـان است، حاجت می دهد.
تـناسب پدیده قـدمگاهی بـا شأن صاحب مکان
این تناسب را هم در حاجت خواهی و هم در خصوصیات مکانی می توان دید. حاجت هایی مانند شفاعت خواهی و شفای بیماران مـعمولا. در بـیشتر امـاکن زیارتی دیده می شود، اما حاجت خواهی در گشایش عـلمی و سـاخت مدرسه علمیه، گرداگرد بیت النور، نشان از اعتقاد زوار به مقام علمی حضرت دارد.
به طور معمول این گونه است که افراد هـنگام درخـواست چـیزی از کسی، در وهله اول معتقدند او خود همان چیز را دارد. در گونه شناسی حاجت، بـه حاجت های علمی اشاره شد.
علم حضرت بر کسی پوشیده نیست و ادعای گزافی نکرده ایم اگر بگوییم ایشان مـنبع فـیض الهـی و دارای مقامی خاص برای اجابت دعاها به خصوص اجابت دعاهای مربوط بـه اسـتعداد یافتن برای فهم علوم دینی هستند.
درخواست فهم علمی از حضرت معصومه (س) به این دوره اختصاص ندارد، بلکه در شـرح احـوال فـیلسوفی مانند ملاصدرا نیز آمده است که برای حل مشکلات علمی و گشایش ذهـن، از کـهک بـه زیارت حضرت معصومه (س) می آمدند و به ایشان توسل می جستند (قمی،618: 1385)
ساخت مدرسه در جوار بـیت النـور و بـا مرکزیت آن نشان می دهد که این مکان، از همان ازمنه قدیم، تنها مکانی زیارتی نبوده ، بـلکه هـمواره، بصیرت افزایی و معرفت جویی با آن همراه بوده است. هرچند در قم، اماکن مذهبی و امـامزادگان زیادی وجـود دارد، امـا مدرسه در کنار مزار آنان دیده نمی شود، درحالی که طبق اسناد تاریخی که ذکر شـد، حـداقل از قرن ششم ق. وجود مدرسه ای پر رونق در بیت النور ثبت شده است.
به نظر مـی رسـد، عـلاوه بر اعتقاد مردم به موقعیت علمی بانو (س)، این مسئله بدان جهت باشد که ایشان در همان ایام انـدک حـضور و با وجود بیماری، علاوه بر عبادت، پاسخگوی مسائل علمی و شرعی مردم نـیز بـودند، زیرا بـه تصریح اسناد تاریخی ، ایشان در مقام علمی، عالمه و محدثه بودند و در کتاب های مختلف شیعه و سنی، احـادیثی از ایشـان مـنقول است (امینی، ١٣٦٦: ١9٦)، بدین ترتیب، بیت النور به نوعی، مکانی برای تلاقی مـعبد و مـدرس و دین و دانش بوده است.
تسری تقدس از صاحب مکان به اشیاء
قداست در اماکن مقدس، از مکان و صاحب مـکان بـه اشیاء منتقل می شود. اشیائی که در بیت النور هستند نیز به نـوعی قـداست می یابند، نمونه آن منبری است که در گـوشه ای قـرار گـرفته و طوری روی آن پشتی گذاشته اند که کودکان بـرای بـازی از آن بالا نروند و به اصطلاح قداست آن را از بین نبرند. این مسئله شاید به نوعی تـداعی گـر "تابو" در فرهنگ اجتماعی باشد کـه اشـیاء به خـاطر تـقدس، قـوانین ویژه ای می یابند. این مسئله را می توان بـدین گـونه توضیح داد که تقدس، امری مسری است، یعنی یک شیء یا مکان مدقس، می تـواند بـه سبب مجاورت و نزدیکی با شی ء دیگـر، آن را نیز مقدس کند (یعـقوبی، ١٣89: ٦).
اینـ مطلب فقط به منبر بـیت النـور اختصاص نداشت، بلکه به کرات مشاهده شد که زائران برای تبرک جویی، در و دیوار را لمس مـی کـردند.
استفاده از چادرنمازهای بیت النور نیز یکی دیگـر از این موارد بـود، گـویا بانوی زائر احساس مـی کـند اگر با ای-ن چادرها نماز بخواند مـعنویت بـیشتری به دست می آورد، زیرا چادر مربوط به مکانی مقدس است. به خانمی برخوردیم که چادرها را یکی یکی برمی داشت، به صورت منظم تا مـی کرد و در جـایگاه مخصوص قرار می داد، از انگیزه اش سؤال کـردیم و متوجه شدیم بـه جـهت آنـکه احساس می کـند اینجا خانه حضرت و مقدس است هر از چندگاهی به اینجا می آید و چادرها را که وسایل منزل ایشان به شمار می آید مـرتب و تا مـی کند، این وسایل به خاطر صاحب خود، تـقدس پیدا کـرده اند و شـایستـه احـترام شده اند.
هویت بـخشی
وجـود قدمگاه بیت النور برای مردم قم همواره جنبه هویت بخشی و تمایز داشته است. این مسئله، به روشنی در جریان مراسم اختصاصی بـیت النـور، مـشاهده شد.
سخنرانان مذهبی با اشاره به انتخاب شهـر قـم از جـانب حـضرت مـعصومه (س)، بـر هویت دینی و تشیع خالص مردم قم و محبت آنان نسبت به اهل بیت (ع) تأکید می کنند. این تأکید، نوعی تمایز معنوی، برای مردم قم، نسبت به دیگر شهرها ایجاد می کند و قدمت در تشیع و عشق به اهـل بیت (ع) را به رخ مردمان دیگر شهرها می کشد. به نظر برخی نویسندگان، القای تمایز بین "ما و دیگران " از عناصر اصلی هویت بخشی است (خان محمدی، ١٣8٥: 8٥). این مورد، علاوه بر هویت بخشی، در تقویت گرایش های مذهبی مردم قم نیز موثر است.
همین طور استـفاده سخـنرانان (در تشییع نمادین پیکر حضرت معصومه (س)) از جمله هایی مانند: اگر این مردم قم در روز وفات حضرت معصومه (س) حضور داشتند، بر سر و سینه زنان به عزاداری می پرداختند...، این احساس را در آنها به وجود می آورد که خداوند، فرصتی ویژه و ارزشمـند در اخـتیارشان گذاشته که ولو در زمان گذشته نبودند، اما به تأسی از سلف صالح خود، باید در این مراسم شرکت کنند تا بار دیگر وفای قمی ها به اهل بیت (ع) را به نمایش بگذارند و این وظیفه ای اختصاصی برای آنهاست که نباید در انـجام آن اهـمال کنند. بدین ترتیب این نوع مـراسم، تـبدیل به مناسکی عبادت گونه و جمعی می شود که علاوه بر ایجاد همبستگی، احساس مطلوب انجام فریضه دینی را نیز در پی دارد.
این هویت بخشی و تمایز، در اشعار قمی هـا نـیز مشاهده می شود، عـبارت هـایی مانند "قم، چشم و چراغ کشور"، "قم ، نگین شهرها"، "قم، عشق اهل بیت (ع)" و... نمونه ای از این دست است.
تشابه با تجارب مأنوس تر
چنان که در مراسم اختصاصی بیت النور مشاهده شد، بـه خـصوص در مراسم روز وفات ، سخنرانان از تشابه جریان حضرت معصومه (س) و حضرت زینب (س) بسیار استفاده می کردند.
این مطلب یکی از ابعاد فرهنگی مسئله است و به ملموس سازی واقعه هجرت و وفات ایشان برای مردم می انجامد. چون محبت بین امام حـسین (ع) و حـضرت زینب (س) در بـین مردم، بسیار مشهورتر و مأنوستر است، لذا ایجاد مشابهت بین آن و محبت امام رضا(ع) و حضرت معصومه (س) می تـواند جریان را ملموس تر کرده و در اذهان ماندگارتر کند.
عناصر مشترک بین حضرت معصومه (س) و حضرت زینـب (س) کـه بـه این مأنوس سازی کمک می کند عبارت اند از:
- هر دو خواهر پدری و مادری یک امام (ع) بودند؛
- هر دو شأن علمی و دینی والایی داشـتند؛
- هـر دو علاقه فراوانی به برادر داشتند و بدین منظور رنج های زیادی کشیدند؛
- هر دو برای تـرویج حـقانیت و مـعرفی برادر، تلاش زیادی انجام دادند؛
- هر دو نمادی آشکار از حرضت فاطمه (س) هستند؛
- در نحوه سفر، مشابهت هایی داشـتند. سفرشان به صورت کاروانی از مدینه، متشکل از زنان و فرزندان اهل بیت (ع ) بود که بـاید مسیر طولانی و پرزحمتی را طـی مـی کردند.
جمع بندی و نتیجه گیری وجود قدمگاه های ائمه اطهار(ع) و علاقه مردم به این مکان های مقدس ، از سرمایه های فرهنگی کشور محسوب می شود. قدمگاه های منسوب به امامزادگان (ع) با محوریت امـام رضا(ع)، مجموعه نفیسی است که می توان بر طبق آن با نمادسازی مطلوب، در راستای ترویج فرهنگ رضوی سیاستگذاری کرد.
قدمگاه حضرت معصومه (س)، یعنی بیت النور، یکی از مهم ترین نمونه های این امـاکن از جـهت قطعیت سندی، به شمار می رود. توجه به زیارت و آثار به جا مانده از این بانوی مقدس، اجابت سفارش امام رضا(ع) در مورد ایشان است. وجود این مکان در جوار مدرسه علمیه می تواند ضمن هـویت بـخشی برای بانوان شیعه، شناسنامه "زن" و "دانش" را نیز تدارک نماید.
منابع و مآخذ
ابن منظور، محمد، (١٤١٤ق). لسان العرب. چاپ سوم، بیروت: دار الفکر للطباعه و النشر.
اسمیت، فلیپ، (١٣٧8).درآمدیبرنظریه فرهنگی. مترجم حسن پویان ، چـاپ دوم، تـهران، دفترپژوهش های فرهنگی.
افشار، ایرج، (١٣٥٤). یادگارهای یزد. جلد اول، چاپ اول، تهران: انجمن آثار ملی.
اکرمی، غلامرضا، "اماکن مقدس، آیینه وحدت". سایت اینترنتی شهید آوینی تاریخ آخرین مراجعه: 10 / 12 / 93
www.aviny.com
امینی، عبدالحسین، (١٣٦٦). الغدیر. جلد اول، چـاپ دوم، تـهران: دارالکـتب اسلامیه .
انوری، حسن، (١٣8١). فرهنگ بـزرگ سـخن. چـاپ اول، تهران: سخن.
بهار، مهری، (زمستان ١٣8٣). "نذر و هویت اجتماعی زنان". نامه علوم اجتماعی، شماره 2٤: ١٣2-١١٧.
بیتس، دانیل، فرد پلاگ، (١٣82).انسان شناسی فرهنگی. مترجم مـحسن ثـلاثی، چـاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی.
تیموتی، آلن و دانیل السن، (١٣92). گـردشگری، دین و سفرهای معنوی. مترجم محمد قلی پور و احسان مجیدی، چاپ اول، تهران: جامعه شناسان.
خان محمدی، کریم، (بهار١٣8٥). "تحلیل مردم شناختی مـناسک مـذهبی در فـرایند جهانی شدن(مطالعه موردی: مناسک قالی شویان مشهد اردهال)". شیعه شـناسی، شماره ١٣: 9٠-٧١.
خان محمدی، کریم، (پائیز ١٣88). "بررسی پدیدارشناختی پدیده چنار خونبار الموت قزوین". شیعه شناسی، شماره 2٧: 92-٥٥.
داگلاس، آلن، (١٣٧2). "پدیدارشناسی دین " در دین پژوهی (دفـتر اول). مـترجم بـهاءالدین خرمشاهی، تهران: موسسه مط العات و تحقیقات فرهنگی.
دهخدا، علی اکبر، (١٣8٥). لغـت نـامه. چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
رازی قزوینی، عبدالجلیل، (١٣٣١). النقض . مصحح جلال الدین حسینی، چاپ اول، تهران: بی نا.
زمـانی نـژاد، عـلی اکبر، (١٣8٣ ). شناخت نامه حضرت فاطمه معصومه(ع) و شهر قم. چاپ اول، قم: زائر.
سجادی، احـمد، (١٣8٦). "فـاطیما" در دایرةالمـعارف تشیع. جلد١2، چاپ اول، تهران: محبی.
سروشیان، جمشید، (١٣٧٠). فرهنگ بهدینان. به کوشش منوچهر ستوده، تـهران: انـتشارات دانـشگاه تهران.
فقیهی، علی اصغر، (١٣٧8). تاریخ مذهبی قم. چاپ دوم، قم : زائر.
فیض ، عباس، (١٣٤9). گنجینه آثار قـم . چـاپ اول ، قم: مهر استوار.
قمی، عباس، (١٣٧٧). منتهی الامال. چاپ پنجم، قم: هجرت.
قمی، عـباس، (١٣8٥). فـوائدالرضویه فـی احوال علماء مذهب الجعفریه . محقق ناصر باقری بیدهندی، جلد دوم، چاپ اول، قم: بوستان کتاب .
قـمی، مـحمدبن حسن، (١٣٦١). تاریخ قم. مترجم حسن بن علی قمی، مصحح جلال الدین تهرانی، تهران: تـوس.
کـینگ، وینـستون ، (١٣٧2). "دین" در دین پژوهی (دفتر اول). مترجم بهاءالدین خرمشاهی، تهران: موسسه مط العات و تحقیقات فرهنگی.
کتاک، کنرادفیلیپ، (١٣8٦).انـسان شـناسی:کشف تفاوت هایانسانی.مترجم محسن ثلاثی، تهران: علمی وفرهنگی .
مجلسی ، محمدباقر، (١٤٠٣ق). بـحارالانوار. جـلد ٤8، چـاپ سوم، بیروت: دار احیاء التراث العربی .
محمدپور، احمد، (١٣92). روش تحقیق کیفی. جلد اول، چاپ دوم، تهران: جامعه شناسان.
مـکارم شـیرازی، نـاصر، (١٣٧٤ ). تفسیر نمونه . جلد سوم، چاپ اول، تهران: دارالکتب الإسلامیه.
موس، مارسل، (مرداد و شـهریور١٣8٠). "پدیده های مذهبی و صورت های مقدس". کتاب ماه هنر. مترجم اصغر عسکری: ٣2-28.
ناصرالشریعه، محمدحسین، (١٣٥٠). تاریخ قم . چـاپ اول، قـم: دارالفکور.
هرتسفلد، ارنست، (١٣٥٤). تاریخ باستانی ایران بر بنیاد باستان شناسی. مترجم علی اصـغر حـکمت، تهران: انجمن آثار ملی.
الیاده، میرچا، (١٣٧٥). مقدس و نـامقدس. مـترجم نـصرالله زنگویی ، چاپ اول، تهران: سروش.
یعقوبی، عبدالرسول، (١٣89). "مـقدس و نـامقدس ". معرفت، شماره ٣٤: ٥٦ - ٤٥.
پی نوشت
[1] Anthropology
