جامعیت قانون گذاری قرآن در حوزه خانواده

بیان مسأله

قرآن کریم در بردارنده احکام و مقرراتی است که پیروی از آن، تنظیم حیات فردی و اجتماعی انسان ها را موجب می گردد. قرآن پژوهان یکی از ابعاد هماوردطلبی قرآن را بر بیاناتی ناظر دانسته اند که منبع احکام و تشریعات اسلامی قرار گرفته است. از این منظر، این احکام را با تمامی خصوصیات و جامعیت نمی توان در سایر قوانین حقوقی شرایع پیشین ملاحظه نمود. از سوی دیگر، ارائه مقرراتی با برخورداری از اتقان، تفصیل و محوریت نظم بخشی به حیات فردی و اجتماعی در محدوده ای محروم از آثار تمدنی، موضوعی بسیار شگفت آور است.

در یک نگرش کلی، حوزه تشریعات قرآنی مجموعه قوانین و مقررات فردی و اجتماعی را در بر می گیرد و پرداختن به تمامی ابعاد مجالی موسع را می طلبد؛ لذا در نوشتار حاضر، تنها اعجاز قرآن کریم در حوزه مقررات مرتبط با خانواده مورد دقت قرار می گیرد.

در عصر کنونی، شیوع مفاسد اخلاقی و نارسایی قوانین عرفی منتج از انحلال و رو به ضعف گراییدن خانواده ها، عرصه توجه بیش از پیش به اعجاز تشریعی قرآن کریم را در حوزه خانواده فراهم نموده است.

در این تحقیق به این پرسش ها پاسخ داده می شود که مبانی تشریعات قرآنی در حوزه خانواده چیست؟ جامعیت تشریعات در حوزه خانواده چگونه اثبات می شود؟ طرح تشریعات قرآنی در حوزه خانواده در مقایسه با سنت های رایج جاهلی و کتاب های آسمانی پیشین چه تفاوت هایی دارد؟

مفهوم شناسی

صاحب نظران علوم قرآنی از نوع برتری ساختاری و محتوایی قرآن کریم، با عنوان «اعجاز» یاد کرده اند. جامع تعاریف ارائه شده از اصطلاح اعجاز در کتاب های مختلف عبارت است از اینکه اعجاز، امری خارق قوانین جاری طبیعت می باشد و به منظور اثبات ادعای نبوت، توسط مدعی پیامبری انجام می گیرد و به گونه ای است که دیگران از ارائه همانند آن ناتوانند (ر.ک: سیوطی، الاتقان، 4/3؛ معرفت، التمهید، 4/23).

تشریع از ماده شرع به معنای دستیابی به آب (ابن منظور، لسان العرب، 8/175) و در اصطلاح دالّ بر قانون گذاری و دستورات خاص الهی به بندگان می باشد (راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، 1/450). بر این مبنا اعجاز تشریعی قرآن به معنای اعجاز قرآن کریم در حوزه قوانین و مقررات مطرح شده در آیات الهی می باشد و ناظر بر این بحث است که قوانین موجود در قرآن با جامعیت و مصلحت اندیشی خویش، هرگز سابقه نداشته، متناسب با مفردات زندگی تمامی عصرهاست، به موازات تطور و تکامل انسان در طول تاریخ همواره قابل تحدی می باشد و بدین ترتیب، حقانیت پیامبری رسول اکرم(ص) را اثبات می نماید.

پیشینه

از آغاز تدوین آثار علوم قرآنی تاکنون، ابعاد متعددی از اعجاز قرآن همچون اعجاز بیانی، علمی، غیبی، معارفی و... تبیین شده است. دستیابی مسلمانان در اعصار مختلف، به نکات جدیدی که مسبوق به سابقه نبوده، شاهدی بر جاودانگی و بقای کتاب آسمانی پیامبر خاتم(ص) می باشد؛ چرا که از این رهگذر، عدم انحصار قرآن کریم به زمان و مکان خاصی اثبات می گردد.

هرچند زمینه های طرح این وجه از وجوه اعجاز قرآن کریم در آثار پیشینیان یافت می شود (ر.ک: باقلانی، اعجاز قرآن، 47؛ بلاغی نجفی، آلاء الرحمن، 1/13)، می توان اذعان داشت که توجه معاصران بدین وجه فزون تر بوده است (ر.ک: خویی، البیان، 72-79؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، 1/60؛ معرفت، التمهید، 6/211-330). در عصر حاضر کتاب هایی خاص این وجه از اعجاز را رصد نموده اند که برای نمونه می توان به الاعجاز التشریعی فی القرآن الکریم از علی احمد محمد باکر، القرآن و اعجازه التشریعی از اسماعیل ابراهیم و القرآن و بنیته التشریعیه از وهبه الزحیلی، اشاره کرد.

1.مبانی تشریعات قرآنی در حوزه خانواده

غرض از مبانی در این مقاله آن دسته از پیش فرض ها و باورهایی است که در دیدگاه نگارنده، از جمله وجوه اعجازگونه تشریعات قرآن کریم در حوزه خانواده است. بر پایه این مبانی، جامعیت تشریعات قرآن کریم در این حوزه تعیین می گردد.

1ـ1.اهتمام به کرامت انسان ها

کرامت خصیصه ای سرشتی در وجود انسان و حاکی از عنایت ویژه خداوند به نوع بشریت است (اسرا/70؛ تین/4؛ حجر/29؛ ص/72). ارزشمندی انسان به دلیل توان تشخیص و انتخاب گری مستلزم آن است که تمامی شئون فردی، خانوادگی و اجتماعی در راستای کرامت به عنوان یک اصل کلی باشد. منشأ این کرامت از صفات، نیروها و استعدادهای بسیار با اهمیت است که با به کار انداختن آنها و تکاپوی مخلصانه در مسیر حیات معقول به اتصاف به کرامتِ عالیِ ارزشی نائل می گردد (جعفری، حقوق جهانی بشر از دیدگاه اسلام و غرب، 280). از این جهت، همه انسان ها از یک گوهرند و هیچ کس را بر دیگری فضیلت و برتری مفروض نیست. این اصل تنظیم کننده بسیاری از روابط انسانی و حافظ بسیاری از ارزش های فردی و اجتماعی است. انسانی که خود را ارزشمند بداند، کرامت دیگران را نیز پاس می دارد. در تفکر اسلامی بالاترین جهالت، عدم آشنایی با کرامت و شخصیت خویشتن است. انسانی که کرامت ذاتی را از جانب پروردگارش به ارمغان آورده، بر اساس نوع بینشی که از جایگاه خود در نظام هستی داراست، ارزش ها و نقش های پیرامونی را می پذیرد (عمید زنجانی، مبانی اندیشه سیاسی اسلام، 350).

پاسداشت کرامت انسان ها که در تمامی ابعاد قانون گذاری اسلامی هویداست، در حوزه خانواده، پایه تحولات مثبتی شده و افراد را در التزام به حقوق متقابل پایبند می سازد. بر این مبنا از یکسو تمامی احکام و تشریعاتی که به نوعی وظایف متقابل اعضای خانواده را تشریح می کند، عنایت به کرامت انسانی هر یک داشته است. از سوی دیگر، تشریعاتی همچون اجتناب از روابط نامشروع افراد متأهل (احزاب/34؛ نساء/25؛ مائده/5) و لزوم توجه به حضور عفیفانه در فضاهای خارج از خانواده (نور/60؛ احزاب/59 و 55؛ اعراف/19 و 24؛ طه/121) در مقام عمل، دستوراتی برای صیانت از کرامت انسانی افراد به شمار می آید.

1ـ2.پذیرش تفاوت جنسیتی همراه با نفی تبعیض

در تعالیم قرآنی بر وحدت و اشتراک ماهوی زن و مرد تأکید شده (قیامت/36-39؛ فاطر/11؛ نساء/8؛ نمل/97) و هر دو جنس از باب تشریف و تعظیم، به عنوان ظرف برخورداری از روح الهی معرفی شده اند (سجده/7-9؛ مؤمنون/12-14).

نگرش به تفاوت های زنان و مردان و به تبع آن نقش تعریف شده برای هر یک در قرآن کریم، عادلانه و منطبق بر واقعیت است؛ به عبارت دیگر، نه اصل وجود تفاوت انکار می شود و نه این تفاوت، وجهه تمایز یافته و به نحو افراطی برجسته می گردد، بلکه نقش مناسب هر جنس تعریف شده است. در این شاکله، زن و مرد به یک اندازه از انسانیت بهره برده اند و توانمندی سبقت گرفتن از یکدیگر در دستیابی به کمالات معنوی و علمی را دارا می باشند (آل عمران/195؛ نساء/124؛ نحل/97؛ بقره/148؛ حدید/21).

در تشریعات قرآنی قوانین ویژه ای برای حفظ منزلت زن قرار داده شده و به موازات آن، وظایفی نیز برای مرد تعیین گردیده و بدین ترتیب، الگوی تقسیم کار اسلامی در حوزه خانواده ارائه شده است. در این نظام، مرد، سرپرستی است که به حکم اخلاق اسلامی باید از استبداد نظر، اجحاف و تعدی خودداری نماید (نساء/34). این نوع تعریف از سرپرستی نه تنها برتری ارزشی مرد بر زن را تداعی نمی کند، بلکه تعهدات مرد نسبت به زن و فرزندان را نمایان می سازد.

نگاه غیر نظام مند به احکام قرآن در حوزه خانواده سبب شده برخی از مسلمانان، احکام حقوقی این حوزه را تبعیض آمیز و متأثر از فرهنگ جاهلیت قلمداد نمایند. حال آنکه اگر تمامی این احکام را در یک مجموعه مورد توجه قرار دهیم، روشن می شود که در قرآن هیچ تبعیضی به دلیل زن یا مرد بودن اعمال نشده است. همگان در برخورداری از حق حیات همانند هستند، لذا از رسم دخترکشی در فرهنگ زمانه به شدت انتقاد شده است (نحل/59؛ تکویر/8-9). همگان در برابر تکالیف الهی و بهره مندی از پاداش خداوندی یکسان هستند؛ (احزاب/35). قرآن به زن و مرد در عقوبت های شرعی که قریب به کانون خانواده است همچون متهم کردن زنان پاک دامن به بی عفتی (نور/4) و زنا (نور/2) جنسیت را مورد ملاحظه قرار نمی دهد. همچنین میان زن و مرد در بهره گیری از اموال شخصی تفاوتی نمی گذارد (نساء/4؛ بقره/236). با وجود این، وظایفی که بر دوش هر یک می نهد، متفاوت است و این ناشی از تفاوت روحیه و توانمندی جسمانی زنان و مردان است. این تفاوت ها موجب تفاوت نقش ها در بنیان خانواده می شود.

1ـ3.تناسب حقوق و وظایف

وجود تفاوت های تکوینی بین زن و مرد سبب شده، هر یک از استعدادها و روحیه هایی متناسب با مسئولیتشان در نظام آفرینش برخوردار باشند. با توجه به هدفدار بودن مجموعه نظام آفرینش و تفاوت های پیش بینی شده در پدیده ها برای نیل به غایتی معین و هموارسازی مسیر دستیابی موجودات به غایت خویش، بدون تردید کیفیت تشریعات باید متناسب با تفاوت های فراگیر و به فراخور استعداد و توانمندی مکلفان باشد؛ به عبارت دیگر، در چنین مجموعه ای، وضع قوانین یکسان و الزام برابر مکلفان به وظایفی واحد، در مقام عمل، نوعی تعارض تکوین و تشریع را نتیجه خواهد داد و به ناهنجاری و بحران ختم می گردد. از آنجا که غایت وضع قوانین، تأمین به حق نیازمندی ها و آماده ساختن عرصه حیات برای بالندگی استعدادهای انسانی و احقاق حقوق آحاد جامعه است، لزوماً می بایست تکالیفی هماهنگ و متناسب با نقش های طبیعی برای هر یک وضع گردد.

در این راستا در آیات قرآنی بر فزونی درک عاطفی زنان و بالتبع تأثیرگذاری این خصیصه بر چگونگی حضور آنان در فضاهای مختلف تأکید شده است (زخرف/18). از دیگر سو، شدت عاطفه مانعی در نگرش واقع بینانه به مسائل است. ناگفته هویداست تفکر ژرف نگرانه در فضایی مبرای از احساسات تحقق می یابد. بر این مبنا نقش مدیریتی خانواده که نیازمند نگرشی منطقی به امور زندگی است، بر عهده مرد نهاده شده است (نساء/34).

1ـ 4.اخلاق محوری

اخلاق، متصف شدن به صفات نیکو از طریق اصلاح و تعدیل تمایلات درونی انسان است (طوسی، اخلاق ناصری، 48). بخش قابل توجهی از تعالیم قرآنی، توصیه هایی اخلاقی به شمار می روند که با توجه به خصوصیات سرشتی انسان ها، مبتنی بر واقع نگری، تابع مصلحت و بازدارنده از افراط ها و تفریط هاست. این توصیه ها در حوزه خانواده ظهور و بروز جالب توجهی دارد.

در نگرش قرآنی از آنجا که خانواده، کانون تربیت و شکل گیری شخصیت انسان است، وارستگی و نیکویی در ترسیم وظایف تمام ارکان خانواده مورد توجه قرار گرفته است. می توان گفت بنیان نهاد خانواده در نگاه قرآن، به رغم وجود اختلاف های فکری، فرهنگی و قومی گوناگون بین همسران، بنیانی اخلاقی و شکل گرفته بر اساس مودت و رحمت است (روم/21).

بررسی آیات مرتبط با موضوع خانواده گویای این حقیقت است که در دیدگاه اسلامی بنیان ارتباط همسران بر اساس صلح و همراهی می باشد. در این دیدگاه، سازگاری همسران، به حداقل رسانیدن زمینه های بروز تنش و نزاع میان آنان با هدف دستیابی به هدفی والاتر قلمداد شده است. خداوند می فرماید: «عاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ کرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسی أَنْ تَکرَهُوا شَیئاً وَ یجْعَلَ اللَّهُ فیهِ خَیراً کثیراً» (نساء/19) «با آنان، به طور پسندیده رفتار کنید. و اگر آنان ناخوشایندتان بودند، پس (فوراً تصمیم به جدایی نگیرید)، چه بسا چیزی ناخوشایند شماست و خدا در آن خیر فراوانی قرار می دهد».

در این آیه تصریح می شود، به هنگام بروز اختلافات در زندگی خانوادگی، مدارا و سازگاری خردمندانه، بستر اصلاح روابط و رویارویی صحیح با امور را فراهم می آورد.

تعدد مصادیق پیرامون توجه به امور اخلاقی در تشریعات مربوط به روابط والدین و فرزندان دلالت بر اهمیت این موضوع دارد (ر.ک: عنکبوت/8؛ بقره/83؛ انعام/151؛ احقاف/15؛ اسراء/23).

2.جامعیت تشریعات قرآنی در حوزه خانواده

بررسی تشریعات قرآن کریم گویای این امر است که خانواده به عنوان رکنی محوری در نظام اسلامی، از ابعاد گوناگون محل توجه شارع مقدس بوده است. جامعیت تعالیم ناظر به مبحث خانواده در چندین مجموعه جالب توجه می باشد.

2ـ1.سبب شناسی تشکیل خانواده

قرآن کریم جایگاه کانون خانواده را در نگرش الهی به شایستگی تبیین نموده است. در این راستا تشویق و ترغیب تمامی انسان ها به ازدواج (نور/32) و نوید دستیابی به آرامش از این رهگذر (اعراف/189؛ روم/21)، مقدماتی است که مخاطبان پیام الهی را به پاک دامنی و گرایش به مشارکت ارزشمند در این نهاد رهنمون می سازد. در اندیشه قرآنی ازدواج پذیرش سنت الهی زوجیت و همگرایی با فطرت اخلاق مدارانه بشر است (لیل/3؛ ذاریات/49). تکثیر نسل پاک (شوری/11) از دیگر دلایل عقد پیمان ازدواج برشمرده شده است. به موازات این موضوع، احراز شرایطی همچون همسانی از نظر ایمانی برای تحقق آرامش راستین مورد توجه قرار گرفته است (بقره/221؛ نور/26).

جامعیت تعالیم قرآنی پیرامون شکل گیری ابتدایی خانواده تا بدانجاست که به تفصیل ممنوعیت های مربوط به ازدواج بیان شده (نساء/22) و ضوابطی برای ازدواج در شرایط خاص تعیین گردیده است (نساء/24).

2ـ2.ترسیم وظایف متقابل همسران

استمرار روابط مطلوب و رضایت بخش و تحقق سازگاری در حوزه خانواده منوط به وجود مرجعی است که وظایف هر یک از ارکان اصلی این نهاد را تعیین نموده باشد. تعالیم قرآنی در ترسیم وظایف متقابل همسران، متناسب با ابعاد روان شناسی و جامعه شناسی آنهاست. توجه به عناصر زیبایی شناختی و عاطفی در زنان و آمادگی افزون تر مردان برای مقابله با تنیدگی های اجتماعی در یکایک دستورات قرآنی ملاحظه می شود. از این طریق، زمینه انسجامی که لازمه زندگی مشترک است، مهیا می گردد.

از جمله تشریعات قرآنی که به وظایف مردان نسبت به همسران اشاره دارد، آیاتی است که به موضوع پرداخت رضایت مندانه مهریه در زمان عقد نکاح یا انحلال آن (نساء/ 4؛ بقره/236؛ طلاق/7)، برقراری ارتباط محترمانه و مشفقانه (نساء/19)، تأمین رفاه متناسب با شئون و شایستگی های زنان (بقره/233)، انطباق انتظارات با محدوده مسئولیت ها (نساء/34)، توجه به تنظیم رفتار جنسی (بقره/222)، خوش رفتاری حتی در شرف طلاق (بقره/229)، بذل عفو و گذشت (تغابن/14)، صیانت همسر از آلودگی به انواع گمراهی ها (تحریم/6؛ طه/132)، اتخاذ تدابیر مناسب در برابر بدرفتاری ها (نساء/34) و همفکری در تصمیم گیری ها (بقره/233) می پردازد.

همچنین همراهی همه جانبه با شوهر، وفاداری، رفتار شایسته (نساء/34)، رازداری (تحریم/3) و همفکری در اتخاذ تصمیمات امور منزل (بقره/233) از مهم ترین وظایفی است که پایبندی زنان بدان را می طلبد.

2ـ3.ترسیم وظایف والدین و فرزندان

قرآن کریم از فرزند نیکوکار با عنوان زینت زندگی (کهف/46)، دارایی دنیوی (آل عمران/14)، موهبتی الهی (نحل/72)، یاری گر والدین (شعراء/133؛ اسراء/6)، نور چشم بندگان با ایمان (فرقان/63 و 74) بشارت خداوند به پیامبران (آل عمران/38) و ابزار آزمایش الهی (انفال/28؛ تغابن/ 5) یاد نموده است. نکته جالب توجه آنکه وظایف والدین در برابر فرزندان از منظر قرآن کریم، در حیطه های توجه به نفقه آنان (بقره/233) و برنامه ریزی جهت تحقق تربیت دینی فرزندان (تحریم/6) به طور خاص مطمح نظر قرار داده شده است. ارشاد فرزندان به مسیر حق و آشناسازی آنان با وظایف اخلاقی و اعتقادی، وظیفه ای است که خداوند متعال از والدین مطالبه نموده است (بقره/132؛ لقمان/13-19).

رعایت عدالت در محبت به فرزندان (یوسف/7 و 9)، دعای مخلصانه برای آنان (ابراهیم/35 و 37؛ آل عمران/36؛ یوسف/97 و 98؛ صافات/100 و 101)، دفاع از آنان در برابر ظلم دیگران (نساء/75)، اختصاص دادن ارث به آنها (نساء/11) و لزوم مشورت در امور مرتبط با آنان (صافات/102) نیز از مطاوی قصص قرآنی برداشت می گردد.

در مقابل، برشمردن وظایف فرزندان در برابر والدین حاکی از این است که برخورد محترمانه با والدین (اسراء/23 و 24؛ لقمان/65)، رعایت ادب در ورود به حریم والدین (نور/58)، نیک رفتاری با والدین (احقاف/15 و 16؛ عنکبوت/ 18 و 19؛ نساء/ 36 و 40)، بذل توجه به والدین در سنین کهولت (اسراء/23)؛ لزوم اطاعت از پدر و مادر (احقاف/17 و 18؛ صافات/102-103 و 107)، برخورد متواضعانه (اسراء/36 و 23-24) مقرراتی است که همواره فرزندان نسبت به رعایت آن سفارش شده اند. در فرهنگ قرآنی رضایت خداوند، منوط به رضایت والدین است و نارضایتی والدین، نا خشنودی خداوند را در پی خواهد داشت (لقمان/14)؛ بنابراین رعایت تشریعات نسبت به والدین، مسئولیتی الهی برشمرده شده است (لقمان/14).

2ـ4.تعیین ضوابطی برای حل اختلافات

دستیابی به کمال و آرامش که از مؤلفه های اصیل خانواده در نظرگاه قرآنی است، به دلیل بروز عواملی اختلال می یابد و پیامدهای زیانباری را متوجه اعضای خانواده و بالتبع جامعه می نماید. تعدد تعالیم پیشگیرانه از بروز اختلافات خانوادگی در قرآن کریم همچون تشویق به عفو، گذشت و احسان دلالت بر این موضوع با اهمیت دارد که برای حل اختلافات خانوادگی، راهکارهای اخلاقی بر راهکارهای حقوقی تقدم یافته است (نساء/35 و 127). در این نگرش نه تنها از تمامی راهکارهای درون خانوادگی برای حفظ و نگهداری بنیان خانواده استفاده شده (نساء/34)، بلکه از روش های برون خانوادگی همچون استفاده از تجارب، دلبستگی ها و نفوذ کلام بستگان یاد شده است (نساء/35).

در آیه ذیل عفو و گذشت به عنوان یکی از راهکارهای حل اختلافات مطرح شده است: «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْواجِکمْ وَ أَوْلادِکمْ عَدُوًّا لَکمْ فَاحْذَرُوهُمْ وَ إِنْ تَعْفُوا وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ» (تغابن/14)؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید! در حقیقت، بعضی از همسران شما و فرزندانتان دشمن شما هستند، پس، از آنان بیمناک باشید؛ و اگر ببخشید و درگذرید و بیامرزید، پس به راستی خدا بسیار آمرزنده [و] مهرورز است».

موضوع حل اختلافات خانوادگی، در نگاه قرآنی باید با ملاحظه مصلحت اندیشی های اخلاقی و پرهیز از آزار متقابل انجام گیرد (نساء/128). قرآن کریم از اعضای خانواده به «خود» تعبیر کرده است (نور/61)؛ به عبارت دیگر، در این دیدگاه، اعضای خانواده به نوعی یگانگی رسیده اند، لذا در داوری های اصلاحی با هدف وصول به تفاهم، قبل از مراجعه به دادگاه ها، صلاحیت داوری به خویشاوندان داده شده است.

در موضوع طلاق نیز هر چند فضای کشمکش و نزاع بر طرفین غلبه دارد، اما مردان در موضوع پرداخت مهریه، توصیه به عفو و احسان شده اند. خداوند متعال می فرماید:

«وَ إِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَ قَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَریضَةً فَنِصْفُ ما فَرَضْتُمْ إِلاَّ أَنْ یعْفُونَ أَوْ یعْفُوَا الَّذی بِیدِهِ عُقْدَةُ النِّکاحِ وَ أَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوی وَ لا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَینَکمْ إِنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصیرٌ» (بقره/237)؛ «و اگر آنان را، پیش از آنکه با آنان تماس بگیرید و در حالی که مَهری برای آنها تعیین کرده اید، طلاقشان دهید، پس نصف آنچه را تعیین کرده اید (به آنان بدهید) مگر اینکه [آنان] ببخشند؛ یا کسی که پیوند ازدواج به دست اوست، ببخشد. و گذشت کردن (شما) به خودنگه داری نزدیک تر است. و بخشش را در میان خودتان فراموش نکنید، که خدا به آنچه انجام می دهید بیناست».

3.تشریعات قرآنی پیرامون خانواده در مقایسه با سنت های عصر جاهلی

عصر جاهلی در تعریفی اعم، دوران پیش از ظهور اسلام است و از منظر اسلام پژوهان با غلبه خصوصیاتی همچون خشونت، سفاهت، خودپرستی مبرز شده است (آلوسی، بلوغ الادب، 1/15).

تشریعات قرآنی در حوزه خانواده به نحو شگفت آوری، در صدد تصحیح انحراف ها و اجحاف های جاهلیت مقارن عصر نزول است. یکی از موضوعاتی که در آن عصر، پیدایی نابسامانی های بسیاری را موجب گردید، شیوع ازدواج هایی با مختصاتی غیراخلاقی بود. نکاح مقت یا جواز نکاح فرزندان با نامادری پس از مرگ پدر (طریحی، مجمع البحرین، 4/217) به صراحت در آیات قرآنی نکوهش شده است (نساء/22). نکاح شغار یا نکاح فارغ از مهریه (طوسی، المبسوط، 4/208) و نکاح الخدن که نکاحی بدون مهریه و نفقه و به نوعی زنای مخفیانه بود (طبرسی، مجمع البیان، 2/34) نیز با توجه به آیات قرآنی (نساء/25) باطل اعلام گردید. نکاح با دو یا چند خواهر به طور همزمان با یک مرد از دیگر سنت های جاهلانه ای بود که به موجب آیاتی از قرآن (نساء/23) صراحتاً مذمت و ممنوع گردید. نکاح استبضاع از طریق وادار ساختن زنان به باردار شدن از مردان دیگر به امید ایجاد فرزندی با خصوصیات ظاهری خاص (نووی، المجموع، 16/129؛ ابن منظور، لسان العرب، 8/14) و همچنین نکاح رهط که نکاح همزمان عده ای از مردان با یک زن بود (فیروزآبادی، 2/361)، نوع دیگری از ازدواج های غیراخلاقی در عصر جاهلی بود که با تشریع اسلامی مبنی بر لزوم تک همسری زنان منسوخ گردید. تعدد زوجات (چند زنی) نیز به موجب نزول آیات قرآنی، تحدید و تقیید گردید؛ به عبارت دیگر، گستردگی نامحدود امکان ازدواج برای مردان که در جاهلیت مرسوم بود، به تعدادی خاص محدود شد و افزون بر آن، مستلزم تحقق شرط عدالت و انصاف در امور زندگی زنان گردید (نساء/3 و 129).

در اندیشه قرآنی ازدواج مایه حفظ دین و موجب حفاظت از فطرت و کرامت انسانی است. پیشنهاد الگوی ازدواج دائم (نساء/3) و سپس ازدواج موقت به عنوان سد طریق فحشاء و قطع ریشه های فساد در شرایط اضطراری (مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، 47)، رویکرد اخلاقی اسلام بدین موضوع می باشد.

در سایر تشریعات مرتبط با حوزه خانواده نیز قرآن کریم با نگاهی اصلاحی به اوضاع خانواده در فرهنگ منحط جاهلی، در صدد است با ارائه عناصری جدید، نظامی متعالی بنیان نهد. روش طلاق در میان رسوم جاهلی نیز از جمله عرصه هایی است که با نزول آیات قرآنی به نحو قابل توجهی متحول گردید. طلاق در جزیرة العرب همچون ازدواج، با سنت های ظالمانه و دور از انصاف و منافی با اخلاق توأم بود و بدون هیچ مقدمه و شرطی، از سوی مرد اعمال می شد (نوری، اسلام و عقاید و آرای بشری، 603). متارکه زناشویی در جاهلیت به دو صورت طلاق صریح (در قالب جملاتی همچون تو را آزاد کردم، هر جا می خواهی برو، تو مانند این شتر آزاد هستی، نزد خانواده ات برو،...) و طلاق کنایی (به صورت ترک ناگهانی محل زندگی) انجام می گرفت (همان، 615). با ظهور اسلام، انواعی از طلاق های صریح لغو شد (مجادله/1-4؛ بقره/226-227) و برخی دیگر تعدیل و اصلاح شد (بقره/228-229؛ طلاق/1). به موجب آیات قرآنی، در عین تثبیت انحصار طلاق در دست مرد، توصیه مؤکدی به رعایت حقوق زنان گردید (نساء/19).

4.تشریعات قرآنی پیرامون خانواده در مقایسه با کتاب مقدس

از مقایسه تطبیقی تعالیم قرآنی در باب خانواده با کتاب مقدس چنین به نظر می آید که هر چند در هر دو کتاب آسمانی، ازدواج تنها راه دینی و مشروع پاسخگویی نیازهای زیستی و تکثر نوع بشر به شمار می رود، اما نوع تعابیر دارای اختلاف قابل توجهی است.

در آیین مسیحیت ازدواج یکی از هفت آیین مقدس به شمار می رود و عقد ازدواج همچون سایر عبادات باید در کلیسا انجام گیرد. هر چند در این تعالیم، تکثیر نسل و ایجاد محبت نیز از جمله نتایجی است که پس از ازدواج محقق خواهد شد (ر.ک: استات، مبانی مسیحیت، 98-102)، لکن تجرد به عنوان روشی برای ادامه حیات ایمانی و خدمت بیشتر به دین سفارش شده است: «لیکن به مجردین و بیوه زنان می گویم که ایشان را نیکوست که مثل من بمانند، اما اگر پرهیز ندارند، نکاح بکنند؛ زیرا نکاح از آتش هوس بهتر است» (اول قرنتیان، 7: 1-9). در این رساله به صراحت، ازدواج فقط برای اجتناب از زنا جایز شمرده شده و فی نفسه، امری قبیح محسوب می گردد، البته کسی که ازدواج نموده، گناهی مرتکب نشده، بلکه زمینه سختی و مشقت جسمی را برای خود فراهم آورده و خویشتن را از کمال بازداشته است. این در حالی است که فضیلت و رجحان ازدواج در تعالیم قرآنی، از مطلوبیت ذاتی آن حکایت دارد.

در کتاب مقدس تشریعات موجزی درباره نوع ساختار خانواده به چشم می خورد که به رغم اختصار با تعالیم قرآنی قرابت دارد؛ برای مثال، لزوم تبعیت زنان از شوهران و محبت به همسران در بعضی بیانات پولس مشهود است: «ای زنان شوهران خود را اطاعت کنید چنان که خداوند را؛ زیرا که شوهر سر زن است، چنان که مسیح نیز سر کلیسا و او نجات دهنده بدن است.... ای شوهران، زنان خود را محبت کنید، چنان که مسیح هم کلیسا را محبت نمود و خویشتن را برای آن داد» (افسسیان، 6: 4-1).

پیروی از اصل تک همسری، یکی از اصولی به شمار می آید که کلیسا همگان را بدان ملزم نموده است (دورانت، تاریخ تمدن، 4/111).

در آیین مسیحیت فرزندان نیز به تبعیت از والدین امر شده اند (همان) و ازدواج برخی افراد با یکدیگر ممنوع است و موضوع اخذ اجازه از صاحبان تجربه برای عقد ازدواج در تعالیم مسیح نیز دیده می شود.

طبق تعالیم شریعت یهود، طلاق مجاز اعلام شده است و مطابق عهد عتیق مرد به مجرد اینکه همسرش را نپسندد، حق دارد او را طلاق دهد و پیوند زناشویی به مجرد نیت مرد قابل انفصال است و به اثبات موضوع خاصی نیاز نیست (ر.ک: تثنیه، 24: 1-4)، در حالی که در تعالیم قرآنی، اصل بر حل اختلافات خانوادگی است و تنها در شرایطی که امید اصلاح و حفظ کانون زناشویی نرود، طلاق امکان پذیر می شود (نساء/35). نکته جالب توجه آنکه رفتار نیکو و پایبندی به حقوق همسر حتی در مراحل جدایی همسران سفارش شده است (بقره/231).

در عهد جدید تعدد زوجات، شرعی نیست و امری حیوانی و به دور از مقام انسانیت تلقی شده است و مرد تنها در صورت ارتکاب همسر به زنا می تواند او را طلاق دهد (ر.ک: متی 19: 9-3). لکن تعهد آسمانی و الزام آور نکاح هرگز قابل انفصال نیست، لذا ازدواج مجدد زن پس از طلاق، زنا به شمار می آید (ر.ک: سکری، بی تا، 68) «فریسیان آمدند تا او را امتحان کنند و گفتند آیا جایز است مرد زن خود را به هر علتی طلاق دهد؟ او در جواب ایشان گفت: مگر نخوانده اید که خالق ابتدا ایشان را زن و مرد آفرید وگفت از این جهت مرد، پدر و مادر خود را رها کرد تا به زن خویش بپیوندد و هر دو یک تن خواهد شد؟ بنابراین، آنها دو تا نیستند، بلکه یک تن هستند و آنچه که خداوند پیوند داد، انسان جدا نمی سازد» (متی 3-19؛ نیز، ر.ک: مرقس 2-10؛ لوقا 16-18). پس طلاق جنبه قانونی ندارد و تنها در موارد خاصی از جمله ازدواج اجباری، ازدواج بدون اجازه مقامات کلیسا و...، اجازه صدور حکم طلاق داده می شود. (ر.ک: دانای علمی، 180).

نتیجه

اعجاز تشریعی قرآن به معنای اعجاز قرآن کریم در حوزه قوانین و مقررات مطرح شده در آیات الهی می باشد و ناظر بر این بحث است که ارائه مقرراتی با برخورداری از چنین اتقان، تفصیل، دقت، جامعیت و مصلحت اندیشی، هرگز سابقه نداشته، متناسب با مفردات زندگی تمامی عصرهاست، به موازات تطور و تکامل انسان در طول تاریخ همواره قابل تحدی می باشد و بدین ترتیب حقانیت پیامبری رسول اکرم(ص) را اثبات می نماید.

شمولیت قرآن کریم بر چنین قواعدی در حوزه خانواده موضوعی بسیار جالب توجه است. اهتمام به کرامت انسان ها، نفی برتری های جنسیتی، تناسب حقوق و وظایف و اخلاق محوری از بارزترین مبانی تشریعات قرآنی در حوزه خانواده به شمار می آید. جامعیت تشریعات در حوزه خانواده با استناد به آیاتی که ضمن سبب شناسی تشکیل خانواده، به ترسیم روابط زوجین با یکدیگر و فرزندان با والدین اختصاص یافته و کارکردهای مختلف خانواده را تبیین می نماید و ضوابطی جهت حل اختلافات در این ساختار ارائه می کند، مبرهن می گردد. طرح چنین سطحی از قوانین با دورنمای منحط حاکم بر خانواده عصر جاهلی و در مقایسه با تعالیم کتاب های آسمانی پیشین در حوزه خانواده از جمله ادله ای است که اذعان به خارق العاده بودن تشریعات قرآنی در حوزه خانواده را نتیجه می دهد.

منابع

1.قرآن کریم، ترجمه دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی و گروهی از اساتید جامعة المصطفی (1388ش)، قم: انتشارات بین المللی المصطفی، چاپ دوم.

2.آلوسی، محمود (بی تا)، بلوغ الادب فی معرفه احوال العرب، تحقیق محمد بهجه الاثری، بیروت: دار الکتب العلمیه.

3.ابن منظور (1416ق)، لسان العرب، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

4.استات، جان (بی تا)، مبانی مسیحیت، ترجمه روبرت آسریان، بی جا: حیات ابدی.

5.باقلانی، محمد بن طیب (بی تا)، اعجاز القرآن، تحقیق احمد صقر، قاهره: دار المعارف.

6.بلاغی نجفی، محمدجواد (1420ق)، آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن، قم: بنیاد بعثت.

7.ترجمه تفسیری کتاب مقدس، انگلستان: انجمن بین المللی کتاب مقدس (1995م).

8.جعفری، محمدتقی (1370ش)، تحقیق در دو نظام حقوق جهانی از دیدگاه اسلام و غرب، تهران: دفتر خدمات حقوقی بین المللی.

9.خویی، سید ابوالقاسم (1394ش)، البیان فی تفسیر القرآن، قم: المطبعة العلمیة.

10.دانای علمی، منیژه (1374ش)، موجبات طلاق در حقوق ایران و اقلیت های غیر مسلمان، تهران: اطلس.

11.دورانت، ویل (1343ش)، تاریخ تمدن، ترجمه ابوالقاسم طاهری و احمد آرام، تهران: اقبال.

12.راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412ق)، المفردات فی غریب القرآن، دمشق: دارالعلم.

13.سکری، محمد (بی تا)، نظام الزوج فی الشرایع الیهودیه و المسیحیه، بیروت: دارالفکر العربی.

14.سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن (بی تا)، الاتقان فی علوم القرآن، قاهره: مکتبة المشهد الحسینی.

15.طباطبایی، سید محمدحسین (1417ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی.

16.طبرسی، فضل بن حسن (بی تا)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة الاعلمی.

17.طریحی، فخرالدین (1408ق)، مجمع البحرین، تحقیق احمد حسینی، نشر الثقافة الاسلامیة.

18.طوسی، محمد بن حسن (1387ش)، المبسوط فی الفقه الامامیه، تحقیق محمدباقر بهبودی، مکتبة الرضویه.

19.عمید زنجانی، عباسعلی (1346ش)، اسلام و حقوق ملل، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

20.فیروزآبادی، مرتضی (بی تا)، القاموس المحیط، لوح فشرده مکتبة اهل البیت(ع).

21.مطهری، مرتضی (1369ش)، نظام حقوق زن در اسلام، تهران: صدرا.

22.معرفت، محمد هادی (1417ق)، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسة النشر الاسلامی.

23.نوری، یحیی (1346ش)، اسلام و عقاید و آراء بشری، مؤسسه مطبوعاتی فراهانی، چاپ دوم.

24.نووی، محی الدین (بی تا)، المجموع فی شرح المهذب، بیروت: انتشارات دارالفکر.