انواع مسمومیت و نحوه پیشگیری و درمان آنها

هفته نامه سلامت - ستاره محمد، مریم سادات کاظمی: امروزه بیش از هر زمانی دسترسی به انواع مواد شیمیایی مثل سموم، داروها، مواد ضد عفونی کننده، رنگ ها، شوینده ها، کودها، حشره کش ها و ... بدون برخورداری از اطلاعات کافی از شیوه درست مصرف، نگهداری و خطرات ناشی از آنها افزایش یافته است.

استفاده غیر اصولی از این مواد و همچنین کاهش آلودگی محیط زیست با گازها و مواد سمی هر ساله موجب بروز موارد زیادی از مسمومیت ها می شود. اگرچه بسیاری از مسمومیت ها با دریافت درمان های لازم و به موقع تحت کنترل در آمده و بهبود می یابند، اما مواردی از آنها با آسیب های جبران ناپذیر برای سلامت و اقتصاد جامعه همراه هستند. بنابراین گاهی از راهکارهای پیشگیرانه از مسمومیت ها اهمیت ویژه ای دارد که در این مقاله به آن پرداخته می شود.

 

پیشگیری از مسمومیت دارویی

مسمومیت دارویی شایع ترین علت بروز مسمومیت در جهان است. در ایران نیز تقریبا 70 درصد از مسمومیت های ارجاع شده به مراکز اطلاع رسانی داروها و سموم کشور را مسمومیت های دارویی تشکیل می دهند. در ادامه با راهکارهای لازم برای پیشگیری از این مسمومیت و نکات مهم در زمان بروز آن آشنا خواهیم شد.

 

1. از مصرف دارو بدون تجویز پزشک خودداری کرده و داروهای تجویز شده را طبق دستور پزشک یا داروساز مصرف کنید.

2. به تاریخ انقضای داروها توجه کنید و از مصرف داروهای تاریخ گذشته بپرهیزید.

3. در ترکیبات بسیاری از داروهای سرماخوردگی، استامینوفن وجود دارد. در نتیجه مصرف همزمان داروی استامینوفن با داروهای سرماخوردگی می تواند احتمال سمیت کبدی را افزایش دهد. قبل از مصرف همزمان این دو دارو در مورد دوز مصرفی آنها با پزشک یا داروساز مشورت کنید.

4. در مسمومیت های دارویی می توان تا حدود 8 ساعت پس از مصرف دارو فرد را وادار به استفراغ کرد اما القای استفراغ در افراد با اختلال هوشیاری، کودکان، خانم های باردار و بیماران قلبی عروقی توصیه نمی شود. همچنین اگر مسمومیت با داروهای اعصاب و روان ایجاد شده باشد، نباید فرد را وادار به استفراغ کرد. علائم این نوع مسمومیت معمولا با تاخیر رخ می دهد. بنابراین لازم است فرد حداقل تا 24 ساعت در مرکز درمانی تحت نظر باقی بماند.

5. از افزایش خودسرانه دوز دارو اجتناب کنید. این کار نه تنها به روند بهبود سرعت نمی بخشد، بلکه شما را در معرض خطر عوارض مسمومیت دارویی قرار می دهد.

6. در ترکیبات بعضی مکمل های دارویی موجود در بازار، آهن وجود دارد. در نتیجه مصرف همزمان این مکمل ها با فرآورده های آهن دار می تواند منجر به افزایش سطح آهن در بدن شود. قبل از مصرف همزمان این دو فرآورده در مورد دوز مصرفی آنها با پزشک یا داروساز مشورت کنید.

7. مصرف داروهای کم خطر نیز می تواند در مقادیر بالا خطرناک باشد. به خصوص اگر مصرف کننده کودک یا مسن باشد.

8. بسته داروهای مصرفی افراد مبتلا به افسردگی، اختلالات روانی و افراد با سابقه خودکشی را دور از دسترس آنها قرار دهید و بر دوز مصرفی آنها نظارت دقیق داشته باشید.

9. افراد مسن ممکن است به دلیل تشابه اسمی یا ظاهری داروها، ابتلا به آلزایمر، ناخوانا بودن دوز مصرفی ذکر شده روی بسته دارو و ... در مصرف داروهای خود دچار اشتباه شوند. بنابراین لازم است بر مصرف دارو توسط آنها نظارت داشته باشید. استفاده از جعبه های تقسیم بندی شده دارو بر حسب زمان صبح، ظهر و شب نیز می تواند در این زمینه کمک کننده باشد.

10. اگرچه مسمومیت دارویی همیشه منجر به مرگ نمی شود اما مصرف مقادیر بالای بعضی داروها می تواند با صدمات دائمی کبد و کلیه همراه باشد. برای مثال مصرف خودسرانه و مکرر استامینوفن برای کاهش درد یا تب می تواند منجر به آسیب کبدی شود.

11. در صورت بروز مسمومیت دارویی تعمدی یا اتفاقی، بلافاصله با اورژانس یا شماره تلفن مرکز اطلاع رسانی داروها و سموم (1490) تماس بگیرید و داروهای مصرفی بیمار را با او به مرکز درمانی ببرید. در صورت هوشیاری فرد مسموم نیز باید نام داروهای مصرفی و دوز هر یک را از او بپرسید و به کادر درمانی اطلاع دهید.

12. در صورت ابتلا به بیماری های زمینه ای، گاهی اوقات مصرف دارو در دوز تجویز شده توسط پزشک نیز می تواند سلامت فرد را به خطر بیندازد. تداخلات دارویی هم در بعضی موارد با خطر مسمومیت همراه هستند. بنابراین حتما باید پزشک خود را قبل از تجویز دارو از تمام بیماری های زمینه ای و داروهای مصرفی خود آگاه کنید.

13. بعضی داروهای گیاهی در صورت مصرف بیش از حد یا نابجا می توانند منجر به مسمومیت های خطرناک شوند.

14. مصرف خوراکی مایع بخور اوکالیپتوس حتی در مقادیر کم می تواند بسیار خطرناک باشد. در صورت وقوعت این نوع مسمومیت از القای استفراغ خودداری کرده و مصدوم را به سرعت به بیمارستان منتقل کنید.

 
پیشگیری از مسمومیت کودکان

 

سم و مسمومیت به چه معناست؟

مسمومیت به مجموعه ای از اختلالات در بدن گفته می شود که به دنبال جذب مواد سمی تظاهر پیدا می کنند. هر ماده یا ترکیبی که مصرف غیر اصولی آن باعث آسیب به بدن شود تحت عنوان «سم» شناخته می شود. سم ها می توانند از راه های مختلف مثل چشم، گوش، پوست، تنفس، خوردن و تزریق در خون وارد بدن شوند. از جمله سموم شایع در اطفال می توان به محصولات آرایشی و بهداشتی مثل لاک ناخن، عطرها، دئودورانت ها، صابون ها، مواد شوینده، داروها، پودرهای جاذب رطوبت، چسب ها، گیاهان تزئینی و از سموم شایع در بزرگسالان می توان به داروها، مواد مخدر و الکل اشاره کرد.

 

پیشگیری از مسمومیت با سموم دفع آفات و مواد شیمیایی خانگی

1. مسمومیت با سموم کشاورزی یکی از علل مهم ایجاد مسمومیت ها در ایران است. علائم و نشانه های مسمومیت با بعضی از این سموم می تواند به صورت تاخیری (24 تا 48 ساعت بعد از مصرف) ظاهر شوند. از جمله این علائم می توان به تهوع، استفراغ، دردهای شکمی، اسهال، اشک ریزش، آبریزش از بینی، تعریق، تنگی نفس، افت فشار خون، تنگی مردمک چشم و اختلالات قلبی و عصبی اشاره کرد. برای پیشگیری از این مسمومیت ها به نکات زیر توجه کنید.

 

 

2. قبل از استفاده از فرآورده های شیمیایی و سموم مختلف اعم از خانگی یا صنعتی، حتما برچسب روی آنها را مطالعه کنید و با شیوه درست استفاده از آنها آشنا شوید.

3. هنگام استفاده از مواد شیمیایی و فرآورده های شوینده و پاک کننده، پنجره ها را باز کنید تا هوا در محیط جریان داشته باشد. بعد از مصرف این مواد در محیط های دربسته و کوچک مانند دستشویی و حمام به هیچ عنوان در این مکان ها توقف نکنید.

4. از مخلوط کردن مواد شیمیایی مانند جوهرنمک و جرم بر با فرآورده های سفید کننده جدا خودداری کنید. بخار و گازهای ناشی از این کار بسیار سمی و خطرناک هستند.

5. استفاده بی رویه از سموم دفع آفات نه تنها باعث بروز مقاومت در آفات می شود، بلکه با ایجاد باقی مانده در محصولات و آلودگی محیط زیست می تواند برای انسان مضر باشد.

6. هنگام سمپاشی مزارع و باغچه ها حتما از ماسک، دستکش و لباس مناسب استفاده کنید.

7. در صورت تماس پوست یا چشم با مواد اسیدی یا قلیایی و سموم، پوست و چشم را با مقادیر فراوان آب شستشو دهید و مصدوم را به مرکز درمانی منتقل کنید. در این شرایط هرگز از مواد قلیایی و اسیدی برای خنثی سازی استفاده نکنید.

8. در صورت بلع مواد با خاصیت خورندگی مانند اسیدها و قلیاها، هرگز بیمار را وادار به استفراغ نکنید.

9. از سموم صنعتی و کشاورزی در منزل استفاده نکنید. این سموم سلامت کودکان و جنین خانم های باردار را به خطر می اندازند.

10. برای پیشگیری از آفت زدگی غلات و حبوبات در منزل، به جای استفاده از قرص برنج که بسیار سمی و کشنده است، از مواد طبیعی مثل سیر و نمک استفاده کنید.

 
مسمومیت ناشی از مصرف داروها

زمانی که داروها به درستی تجویز شوند و دوز مناسب مصرف نیز رعایت شود، معمولا برای سلامت مفید خواهند بود اما عدم انتخاب داروی متناسب با بیماری یا افراط در مصرف می تواند تهدیدی جدی محسوب شود. مصرف دوز زیاد دارو عوارض مختلفی در پی دارد که ماهیت و شدت آن با توجه به عوامل مختلفی مانند ماده عامل دارو، مقدار مصرف شده، سن و وضعیت سلامت فرد، سرعت اقدام درمانی مناسب و ... متغیر خواهد بود.

در بیشتر موارد، علائم مسمومیت دارویی مشابه دیگر ناراحتی های جسمی است و به همین دلیل غالبا در مراجعه به مراکز درمانی تاخیر دیده می شود. حالت تهوع، استفراغ، خواب آلودگی، سرگیجه و از دست دادن هوشیاری مهم ترین علائم اولیه مصرف زیاد دارو یا مسمومیت دارویی است که در موارد حادتر می تواند منجر به نارسایی کلیوی و تنفسی، هپاتیت، خونریزی گوارشی، اختلالات عصبی و ... شود و حتی کما یا فوت را در پی داشته باشد. توجه به برخی توصیه ها و رعایت اقدامات مناسب برای کاهش قابل توجه مسمومیت های دارویی ضروری است.

 

 

1. رعایت دوزز دارو اولین شرط پیشگیری از مسمومیت های دارویی است. همیشه باید هنگام مصرف دارو به دوز تجویز شده از سوی پزشک توجه داشت. البته بروشور دارو را نیز باید قبل از مصرف مطالعه کرد. هرگز خودسرانه مقدار داروی مصرفی را افزایش ندهید.

2. زمینه حساسیت یا عوارض دارویی که تجربه کرده اید را پیش از مصرف داروی جدید با پزشک در میان بگذارید. افراد مبتلا به بیماری های مزمن که معمولا چند نوع دارو مصرف می کنند بهتر است فهرستی از داروها را به پزشک نشان دهند.

3. دارو را در بسته اصلی خود نگه دارید و نسخه و بروشور دارو را نیز کنار آن بگذارید.

4. همیشه داروها را در محیطی خشک و خنک نگهداری کنید و مطمئن باشید دور از دسترس کودکان است.

5. همیشه قفسه داروها را مرتب نگه دارید و داروهایی که تاریخ انقضای آنها گذشته یا مورد استفاده نیست به داروخانه تحویل دهید تا به شکل مناسبی نابود شود. هرگز دارو را در سطل زباله یا سرویس بهداشتی نیندازید.

6. پیش از خوراندن هر داروی بدون نسخه ای به کودکان، حتما با داروساز مشورت کنید. او می تواند دوز مناسب و مدت مصرف را با توجه به سن و وزن کودک توضیح دهد.

7. هیچ گاه دارو را با عنوان شکلات یا آبنبات به کودک نخورانید.

8. هرگز دارویی که برای شما تجویز نشده را حتی به صرف شباهت علائم بیماری با فرد دیگری مصرف نکنید.

9. هر چه اقدام درمانی برای مسمومیت دارویی سریع تر انجام گیرد، عوارض آن کمتر خواهد بود.

 

 

1. مواد غذایی را انتخاب کنید که تاریخ انقضای آنها نگذشته باشد.

2. میوه ها، سبزیجات و گوشت ها را در پاکت های جدا بگذارید.

3. زمان آماده سازی خوراکی ها، دست ها را با آب گرم و صابون بشویید و حداقل 20 ثانیه ناخن ها را به کف دست ها بکشید تا کاملا تمیز شود.

4. تخته کار، سطح کابینت و چاقوها را به دقت بشویید.

5. وسایل آماده سازی گوشت و سبزیجات باید مجاز باشد.

6. میوه ها و سبزیجات تازه را خوب بشویید و ضد عفونی کنید.

7. خوراکی های خام و پخته را در بسته بندی جدا نگهداری کنید.

8. گوشت ها را با حرارت کافی بپزید تا عوامل بیماری زا از بین برود.

9. باقی مانده غذاها را فورد در فریزر بگذارید و هنگام مصرف دوباره نیز کاملا حرارت دهید.

10. خوردنی ها و غذاهای حاوی سس را برای انجمادزدایی در یخچال بگذارید و قبل از سرو، آن را به روش بن ماری گرم کنید.

11. سس سالاد را فقط هنگام مصرف اضافه کنید.

12. انواع سس و چاشنی را در یخچال نگهداری کنید.

13. هر نوع خوراکی را برای انجمادزدایی فقط در یخچال بگذارید.

14. غذاهای گرم شده باید پیش مصرف بجوشد و حداقل 60 درجه سانتی گراد حرارت را تحمل کند.

 

 

استفاده از سموم و مواد شیمیایی مورد نیاز در کشاورزی اصلا نباید بی اهمیت تلقی شود. حتی باید با توجه به ویژگی های هر ماده احتیاط لازم رعایت شود. مواد شیمیایی ممکن است به شکل پودر، محلول یا اسپری استفاده شود. مسمومیت با این مواد می تواند ناشی از استنشاق یا بلعیدن باشد که با مشکلات جدی تنفسی و گوارشی همراه است. البته تماس پوستی نیز آسیب هایی مانند قرمزی، سوزش و تحریک پوستی را در پی دارد. حتی در این صورت بعضی ترکیبات جذب پوست و وارد جریان خون می شود که اگر به اندام های حیاتی مانند کبد، طحال یا اعصاب مرکزی برسد، عوارض خطرناکی خواهد داشت.

بهترین و موثرترین روش پیشگیری از چنین مسمومیت هایی استفاده از دستکش، ماسک، عینک و لباس مناسب است. همچنین پس از کار باید دست ها و صورت کاملا با آب شسته شود. مواد غذایی نیز باید کاملا از محیط دور باشد و سبزیجات و میوه ها پیش از مصرف کاملا شسته شود.

 

مونوکسید کربن به دنبال سوخت ناقص مواد آلی مانند بنزین، نفت، گاز، گازوئیل و زغال چوب تولید می شود. این گاز بی رنگ و بی بو به عنوان قاتل خاموش شناخته شده است. مسمومیت با مونوکسید کربن از مرگبارترین انواع مسمومیت هاست که در موارد حاد موجب آسیب مغز، نخاع و قلب می شود و فرد را وارد خواب ابدی می کند. در موارد مزمن و تماس طولانی مدت با مقادیر کم از مونوکسید کربن نیز فرد دچار سردرد، گیجی، وزوز گوش، خواب آلودگی، تهوع، استفراغ، تپش قلب، کاهش هوشیاری و در نهایت آسیب دائمی عصبی، کما و مرگ می شود.

 

 

1. در ادامه با نکات لازم برای پیشگیری از این مسمومیت آشنا خواهید شد.

2. قبل از روشن کردن بخاری های گازی و نفتی در ابتدای فصل سرما مطمئن شوید دودکش بخاری و لوله گاز به درستی به بدنه بخاری متصل شده و مسیر دودکش سقفی بخاری باز است. بخاری باید استاندارد و دارای پیلوت باشد تا به محض خاموش شدن شعله به هر دلیلی، جریان گاز را قطع کند.

3. سرد بودن لوله دودکش بخاری، نشانه ای از خارج نشدن دود و گاز سمی است. در این وضعیت حتما باید دودکش را بررسی کنید.

4. استفاده از آبگرمکن نفتی یا گازی یا دستگاه پکیج داخل حمام یا محیط های کوچک دربسته منجر به سوخت ناقص و مسمومیت با گاز خواهد شد.

5. دود سیگار حاوی مقادیری از گاز مونوکسید کربن است و می تواند در طولانی مدت موجب بروز مسمومیت مزمن در افراد سیگاری و اطرافیان آنها شود به خصوص اگر سیگار در محیط در بسته مورد استفاده قرار گیرد.

6. از گرم کردن خودرو با گاز پیک نیکی در فصل های سرد خودداری کنید.

7. استفاده از بخاری های بدون دودکش تنها در محیط هایی مجاز است که دارای تهویه و جریان مناسب هوا باشند.

8. از حضور در پارکینگ های دربسته که در آن اتومبیل با موتور روشن وجود دارد، خودداری کنید.

9. از نگهداری کودک داخل خودروی روشن یا پارکینگ های طبقاتی بپرهیزید و به محض ورود به این پارکینگ ها دکمه جریان هوا از خارج به داخل اتاق ماشین را خاموش کنید.

10. هنگام آتش سوزی علاوه بر تولید گاز مونوکسید کربن، گاز سیانید نیز از سوختن مواد پلاستیکی ایجاد می شود که به شدت سمی است.

 

11. در این شرایط باید هر چه سریع تر جلوی صورت، دهان و بینی را با پارچه ای ترجیحا مرطوب بپوشانید و به صورت خمیده یا سینه خیز از محیط خارج شوید.

12.در صورت مواجهه با فرد مسموم شده توسط گاز مونوکسید کربن او را بلافاصله به هوای آزاد انتقال دهید.

13. در شرایط قطع تنفس بیمار مسموم با مونوکسید کربن و گازهای دیگر، احیای قلبی را آغاز کنید و به سرعت با مرکز اورژانس تماس بگیرید.

 

 

1. مسمومیت ناشی از داروها و محصولات شیمیایی موجود در منازل مانند شوینده ها، حشره کش ها، محصولات بهداشتی و ... در کودکان بسیار شایع است زیرا آنها به خصوص در سنین کمتر از 6 سال بسیار کنجکاو هستند و هر شیئی را به دهان می برند. آشپزخانه، حمام و پارکینگ قسمت هایی از منزل هستند که بیشترین زمینه این اتفاقات را دارند.

2. همه مواد پاک کننده، محصولات کشاورزی و حتی لوازم آرایشی مانند لاک و عطر حاوی ترکیبات خطرناکی هستند. این در حالی است که بدن کودکان نسبت به بزرگسالان آسیب پذیرتر است. اگر کمی از این محصولات با پوست و چشم کودک تماس داشته باشد، خورده شود یا حتی استنشاق شود، می تواند به اندام های حیاتی او آسیب برساند.

3. اختلالات تنفسی، ناراحتی های گوارشی، سوختگی ها، کاهش هوشیاری و حتی کما مهم ترین علائم چنین مسمومیت هایی هستند که نیاز به اقدام درمانی فوری دارد.

البته پیشگیری از مسمومیت برای کودکان تنها به این موارد خلاصه نمی شود و داروها نیز عامل جدی دیگری خواهد بود. داروها به هیچ وجه نباید در کیف دستی بزرگ ترها، روی میز آشپزخانه و کشوها و قفسه های قابل دسترسی باشد. معمولا بیشتر مسمومیت های کودکان زیر 5 سال به علت خوردن دارو اتفاق می افتد. به عنوان مثال مصرف زیاد آسپرین می تواند مسمومیت های جدی در پی داشته باشد.