پدیده چنار خونبار الموت قزوین (۱)

بررسی پدیدار شناختی
 

چکیده
 

در این مقاله موضوع جاری شدن خون از درختی در زرآباد قزوین، معروف به «چنار خونبار»در روز عاشورا مورد بررسی انسان شناختی قرار گرفته است. نگارنده با تلقی موضوع به عنوان یک «پدیده اجتماعی تام»و با بهره گیری از تکنیک های مختلف، تلاش می کند از جنبه های مختلف، ابهامات را شفاف نماید. یافته های پژوهش چنین است: بر اساس آزمایش انجام گرفته ، ماده مترشحه از چنار ماهیت خونی ندارد، بلکه صمغ ویژه ای است که بر خلاف سایر صمغ ها پس از جریان یافتن، خشک می شود. رابطه ی علّی میان عاشورا و جریان صمغ اثبات نمی شود؛ حداکثر یک رابطه ی تقارن است؛ زیرا جریان صمغ در سایر ایام نیز قابل مشاهده است. آنچه بر مردم پدیدار می شود ، حاصل نگرش آنها به موضوع بوده است و هیچ گونه تصنعی در بین نیست ؛ از این رو هر آنچه مردم احساس می کنند، بیشتر از واقعیت به ذهنیت شان نزدیک است.
کلید واژه ها : انسان شناسی، چنار خونبار، زرآباد، پدیدار شناسی، عاشورا.

مقدمه
 

کشور پهناور ایران به دلیل سابقه ی دیرینه تاریخی، واقع شدن در چهار راه مواصلاتی وتحولات سیاسی ـ اجتماعی، از تنوع و غنای فرهنگی بسیاری برخوردار بوده، از جمله کشورهای پررمز و راز و به لحاظ فرهنگی از عمق متن (High Context) بهره مند است؛ از این رو در کشور ایران به لحاظ تکون معجونی از قومیت ها ، ملیت و مذاهب، سفره پررنگی از منابع و موضوعات برای پژوهش های انسان شناختی (Anthropological)و جامعه شناختی (Sociological) پهن شده است .متأسفانه بسیاری از این موضوعات مورد واکاوی و بازکاوی علمی قرار نگرفته است. از میان منابع قابل پژوهش، حوزه مذهب به خاطر تقدس و محدودیت ورود به این عرصه ، از سوی متفکران اجتماعی از بکارت به سزایی برخوردار است. یکی از موضوعات مورد اشاره، پدیده ی «چنار خونبار»روستای زرآباد قزوین است که مقاله حاضر ، حاصل سه سال مطالعه مستمر درباره ی پدیده مذکور است. حضور در محل حادثه در دو سال متوالی، یعنی دهم محرم سال 1427و 1428 قمری، مصادف با 1384/11/20 و 1385/11/10، انجام پنجاه مصاحبه نیمه ساخت یافته در زمان ها و مکان های مختلف، مشاهده، بررسی اسناد و مدارک، آزمایش نمونه ها و مطالعه پیشینه ی تاریخی، نمونه ای از کارهای انجام گرفته برای به ثمر رسیدن پژوهش حاضر است.
اصولاً پدیده های انسانی ابعاد مختلف دارند؛ به تعبیر مارسل موس برای اِشراف به پدیده های انسانی باید آن را به عنوان «پدیده اجتماعی تام»در نظر گرفت که دارای سطوح مختلف عینی و ذهنی است (موس ، 1380، ص28). سطوح عینی، با پژوهش های تجربی (Expremental) قابل وصول است، اما سطوح ذهنی به پژوهش های پدیدار شناختی نیاز دارد که از طریق تکنیک های کیفی، همچون مصاحبه ی همدلانه، مشاهده مشارکتی و بررسی اسناد قابل دسترسی است. پدیدار شناس با فراروی از لایه های عینی و قابل مشاهده به لایه های عمقی تلاش می کند ابعاد نهان پدیده را کشف نماید و به اذهان کنشگران دسترسی پیدا کند؛ بنابراین سؤالاتی که درباره ی پدیده مورد اشاره به ذهن محقق تبادر می کند ، عبارتند از :
ـ آیا اینکه گفته می شود درخت چناری در منطقه الموت قزوین ، روزهای عاشورا خون گریه می کند، صحت دارد؟ یا این موضوع نیز همانند سایر شایعاتی است که توسط عوام الناس هر از چند گاهی منتشر می گردد؟
ـ بر فرض وقوع حادثه، آیا آنچه از درخت ترشح می کند، واقعاً خون است ؟ اصولاً آیا خون انسان است؟ به تعبیر مفرطانه آیا خون امام حسین(علیه السلام) است که از درخت می جوشد ؟ یا نوعی صمغ است؟
ـ آیا ماده مترشحه یا به تعبیر مشهور در منطقه «خون»، فقط در روز عاشورا از درخت جاری می شود یا خیر، این ترشح همواره وجود دارد، اما به دلیل توجه بیشتر مردم در ایام عاشورا، این روزها مشاهده می گردد؟
ـ آیا سایر درخت ها، و به تعبیر اخص تر، آیا سایر چنارها نیز ماده ترشح می کنند یا این پدیده منحصر به درختی است که در کنار مرقد امامزاده علی اصغر (علیه السلام) در روستای زرآباد واقع است؟
ـ سابقه تاریخی حادثه چنار خونبار چیست ؟ مردم از چه زمانی متوجه شده اند که این چنار روزهای عاشورا خون گریه می کند؟
ـ‌ حادثه چنار خونبار در اسناد مکتوب چگونه انعکاس یافته است و پیشینه ی تاریخی این پدیده ، به چه دوره ی تاریخی بر می گردد؟
ـ مردم منطقه چه نگرشی درباره ی این پدیده دارند؟ در ذهنیت توده مردم حادثه چنار خونبار ، چگونه متصور می شود ؟ به تعبیر پدیدار شناسانه «مثال واره»یک زائر امامزاده که به عشق دیدار «چنار خونبار»به منطقه آمده است، چیست؟ نمونه یک فرد آلموتی یا زرآبادی به لحاظ ذهنیت و باور داشت عمومی، چگونه است؟
-چه نسبتی میان امامزاده علی اصغر(علیه السلام) و چنار خونبار واقع در جوار آن وجود دارد ؟ کدام یک اصالت دارد ؟ و کدام یک برای زائران از جذابیت بیشتری برخوردار است؟
ـ چه تغییراتی درباورداشت های مردم نسبت به چنار خونبار و امامزاده رخ داده است؟ آیا می توان تغییراتی در ذهنیت زائران ردیابی کرد؟ آیا اصولاً چنین چیزی ممکن است ؟
ـ معمولاً پدیده های مذهبی به ویژه انواع خارق العاده آنها ، با اسطوره های تاریخی همراه است؛ چه اسطوره های تاریخی درباره ی پدیده چنار خونبار وجود دارد؟
در این پژوهش، در پاسخ به سؤالات مذکور، مبنا بر این بود که رفتار دیگران را در دو سطح می توان معنا کاوی کرد: سطح آشکار که محقق به صورت توصیفی، آنچه را آنان به زبان می آورند، ثبت و ضبط می کند؛ سطح نهان که محقق بر حسب توان علمی با رویکرد پدیدار شناسانه ، معنای رفتارهای اجتماعی را درک نموده، به صورت «مثال واره »بیان می نماید .(برای نمونه ،ر.ک به : خان محمدی ، 1385 ، ص71-90).
بدون این که فرضیه ای ارائه شود، تلاش شد با التزام به رعایت اصل فراغت ارزشی (Value Free) و بدون پیش داوری به پدیده نزدیک شده، ابعاد عینی و اجتماعی آن مورد مطالعه علمی قرار بگیرد. همچنان که تنوع سؤالات مطرح شده نشان می دهد ، پدیده چنار خونبار از ابعاد مختلفی برخوردار است و به اقتضای تنوع سؤالات، برای کشف ابعاد موضوع، به تکنیک ها و روش های مختلفی نیاز دارد. مهم ترین بخش پژوهش در چنین موضوعی به نظر می رسد بحث روش شناسی است؛ چه اینکه بدون بررسی موضوع با یک روش علمی، یافته های پژوهش از اعتبار کافی برخوردار نخواهد بود؛ از این رو قبل از ارائه ی گزارش اصل پدیده ، لازم است «روش پژوهش »توضیح داده شود.

روش پژوهش
 

در یک تقسیم بندی کلان، این پژوهش در حوزه ی پژوهش های کیفی قرار دارد؛ زیرا پژوهش های انسان شناختی (Anthropology ) عمدتاً با روش های کیفی صورت می گیرد. در اینگونه پژوهش ها بر خلاف پژوهش های جامعه شناختی، قبل از مطالعه فرضیه ارائه نمی گردد، بلکه در طی فرایند پژوهش، فرضیه ها ایجاد و ابطال می گردد تا محقق به فرضیه ی نهایی برسد (روح الامینی ، 1375 ، ص91)؛ بدین ترتیب در این پژوهش از تکنیک ها و روش های متعددی استفاده شده است که ضمن اشاره به آنها، دلیل استفاده از این تکنیک های به ظاهر ناهمگون بیان می شود.

الف ) مصاحبه
 

عمده ترین تکنیک در این پژوهش، مصاحبه بود که به صورت نیمه ساخت یافته انجام می گرفت؛ یعنی محور سؤالات دقیقاً مشخص بود، اما لحن سؤالات و تعداد آنها بر مبنای اطلاعات و سایر متغیرهای موجود در مصاحبه شونده، تغییر می یافت. در کل بیش از شصت مصاحبه صورت گرفت که در تجزیه و تحلیل نهایی، پنجاه مصاحبه مورد ارزیابی قرار گرفت. احساس می شد مصاحبه شوندگان در روز عاشورای سال 1384 تحت تأثیر هاله ی زمانی عاشورا، احساساتی شده، پاسخ های جبهه ای ارائه می کنند؛ از این رو، برای حذف تأثیراینگونه عوامل، مصاحبه در مکان ها و زمان های مختلف صورت گرفت. تعدادی از مصاحبه ها در دوم، سوم و چهارم فروردین سال 1385 و تعدادی نیز از مطلعین محلی در شهرقم انجام گرفت.
مصاحبه ها، با MP3 ضبط شد ودر اکثر موارد پس از جلب موافقت مصاحبه شونده، به اطلاع وی رسید. تلاش شده است مصاحبه شوندگان بر حسب متغیر های جنس، سن و خاستگاه مکانی، به گونه ای توزیع شوند که نمونه ی گویایی از کل باشند. ازبرخی مصاحبه ها فیلمبرداری شده و اسناد در نزد نگارنده موجود است. وجود چنین اسنادی به خاطرحساسیت موضوع ، لازم و ضروری به نظر می رسید.

ب) مشاهده
 

طی دو سال متوالی، شب های عاشورا و همچنین ایام عید سال 1385 در جوار مرقد امامزاده علی اصغر (علیه السلام ) و چنار خونبار حضور یافته ، فضای فیزیکی، اسناد و مدارک مکتوب، الگوهای رفتاری زائران و... مورد مشاهده قرار گرفت؛ البته به صورت مخفی و آشکار در هر سه مقطع زمانی از موارد مذکور فیلمبرداری شده، مورد بازبینی علمی قرار گرفته است. برای جلب همکاری، مشاهده در مقاطعی به صورت مشارکتی صورت پذیرفت. اینگونه رفتار، در جلب اعتماد مطلعین محلی نقش به سزایی داشت.
لازمه ی پاسخگویی به برخی سؤالات و برخی ادعاها، مانند جاری شدن خون در شب های عاشورا از چنار خون و این ادعا که روی برخی برگ های چنار اسامی مقدس مثل «یا الله»، «محمد »و «یا حسین» ثبت شده است، مشاهده مستقیم است که این کار به صورت مطالعه طولی طی دو سال در مقاطع زمانی مختلف انجام گرفت. بررسی نشانه شناختی (Semiology) فضای فیزیکی امامزاده و چنار خونبار نیز به مشاهده دقیق نیاز داشت.

ج)آزمایش
 

پاسخ دقیق و علمی به برخی از سؤالات نیاز به آزمایش(Experiment) علمی داشت، که این کار با وسواس علمی تمام صورت گرفت. در عاشورای سال 1384 از آزمایشگاه بوعلی قزوین لوله های آزمایش تهیه کرده، آنها را به ماده ضد انعقاد خون مجهز نمودیم. برای اتقان عمل و انجام مراحل نمونه گیری، یک کارشناس علوم آزمایشگاهی را با خود همراه کردیم. در سال اول که شب عاشورا بارانی بود، موفق به اخذ نمونه شده، نمونه را به آزمایشگاه بوعلی تحویل دادیم. مطالعه ی میکروسکوپی و آنالیز روی صمغ صورت پذیرفت. تا آنجا که بررسی های ما نشان می دهد، قبلاً آزمایش علمی روی این ماده صورت نگرفته است. برخی فرضیات نیز طی فرایند پژوهش، به ذهن ما خطور می کرد که نیاز به آزمایش داشت؛ از قبیل اینکه :
1.اگر به این چنار به حد کافی آب بدهی، پس از سیراب شدن از برخی شاخه های آن صمغ ترشح می کند ، که به روش تجربی آزمون صورت گرفت.
2.برخی مصاحبه شوندگان محلی می گفتند در روزهای دیگر نیز اگر مخلصانه عزاداری بشود ، از این درخت خون جاری می شود ؛ از این رو این فرضیه حاصل شد که شاید این درخت به موسیقی بلند حساسیت دارد ؛ از این رو ناچار شدیم با بلندگو ، صدای عزاداری و طبل زنی پخش نماییم. که نتیجه ای در بر نداشت. فرضیه ی جایگزین این بود که شاید به موسیقی زنده حساسیت دارد که منتظر «مشاهده» مستقیم شدیم تا این فرضیه نیز آزمون شود.

د)بررسی اسناد
 

هر چند مطالعه به صورت میدانی (field study)انجام پذیرفت که نقطه ثقل آن بر مصاحبه و مشاهده متمرکز است، اما برای کشف برخی ابعاد پدیده اجتماعی تام، نیاز به بررسی اسنادی بود که در سه حوزه این بررسی صورت گرفت.
1.مطالعه ی کتب و مقالات: پدیده چنار خونبار در کتاب های قدیمی نیز منعکس شده و این امر نشان می دهد این پدیده، همانند سایر شایعات عوام فریب نیست، بلکه ماهیت دیگری دارد. تلاش شد قدیمی ترین اسناد و کتب که به این مقوله پرداخته است، مورد جست و جو قرار بگیرد. نحوه ی انعکاس حادثه در این کتب، در بحث پیشینه ی تاریخی درج خواهد شد.
2.مطالعه ی عریضه ها و یادداشت ها : برای نزدیک شدن به حقیقت و اینکه زائران در ته نشست های ذهنی خویش چه نگرشی نسبت به درخت چنار و امامزاده دارند، کلیه اسناد قابل دسترسی مثل دیوار نبشته ها، درخواست های زائران از امامزاده مورد مطالعه دقیق علمی قرار گرفت.
3.در حد امکان سعی شد فیلم ها و تصاویری که در سال های اخیر، از مراسم عزاداری روز عاشورا و حادثه خون چکیدن گرفته شده، مورد بازبینی قرار بگیرد. تکنیک های حصول به نتیجه در بخش گزارش نهایی و نتیجه گیری نهایی متناسب با هر یک از گزاره ها توضیح داده خواهد شد.

پی نوشت ها :
 

* عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم
 

منبع: فصلنامه شیعه شناسی شماره 27
ادامه دارد...