امامت، شرط توحید

 

نگاهی به حدیث سلسلـة الذهب
 

امام رضا (ع) در حدیث معروف «سلسله الذهب» به واسطة پدران خود از پیامبر خدا و آن حضرت نیز از جبرئیل(ع) نقل می‏کند که خداوند تعالی فرمود: «لا إله إلاّ الله حصنی فمن دخل حصنی أمن [من] عذابی؛ «لا إله إلاّ الله» (توحید) قلعة استوار من است. پس هر کس در قلعة من داخل شود، از عذاب من در امان می‏ماند».1
آنگاه در تکمیل حدیث می‏فرماید: «بشروطها و أنا من شروطها؛ [تحقّق آنچه گفتم] شروطی دارد و من از جمله آن شروطم». این سخن به این نکته اشاره دارد که داخل ‏شدن در قلعة توحید و ایمنی یافتن از عذاب دوزخ بدون پذیرش ولایت امام معصوم(ع) امکان‏پذیر نیست.
شیخ صدوق(ره) در «کتاب التوحید» پس از نقل روایت یاد شده، در توضیح «شروط توحید» چنین می‏نویسد: «از شروط لا إله إلاّ الله (توحید) پذیرش این موضوع است که [امام] رضا ـ درود خدا بر او باد ـ از سوی خدای عزّ و جلّ [به عنوان] امام بر بندگان [برگزیده شده] و پیروی از او بر آنها واجب است».2
جالب اینجاست که در روایت دیگری که از امام رضا(ع) نقل شده است، خداوند متعال می‏فرماید: «ولایة علی بن أبیطالبٍ حصنی فمن دخل حصنی أمن ناری؛ ولایت علی بن ابی‏طالب، دژ استوار من است. پس هر کس در دژ من وارد شود، از آتش من ایمنی می‏یابد».3
این روایت به روشنی نقش محوری امامان(ع)در توحید و یگانگی خدا را نشان می‏دهد و روشن می‏سازد که وارد شدن در حصن ولایت امامان(ع)؛ یعنی داخل شدن در حصن ولایت خدا و پذیرش توحید و یگانگی او.
در بسیاری از روایات، ادعیه و زیارات از امامان(ع) به عنوان ارکان یا پایه‌های توحید یاد شده است. در روایتی که از سیدالعابدین علی بن الحسین(ع)، نقل شده، در این زمینه چنین آمده است: لیس بین الله و بین حجّته حجابٌ، فلا لله دون حجّته سترٌ، نحن أبواب الله، و نحن الصّراط المستقیم، و نحن عیبة علمه، و نحن تراجمة وحیه، و نحن أرکان توحیده و نحن موضع سرّه؛ بین خداوند و حجتش هیچ حجابی نیست و خداوند در برابر حجتش هیچ پوششی ندارد. ما دروازه‏های خدا، صراط مستقیم، مخزن علم او، ترجمان وحی او، پایه‏های ‏توحید او و جایگاه سرّ او هستیم».4
در زیارت جامعه کبیره نیز از ائمه معصومین(ع) با این عنوان یاد شده است: «و رضیکم... أرکانا لتوحیده؛ و خداوند، شما را پسندید به اینکه ... پایه‏های توحید او باشید».5
در یکی از دعاهای ماه رجب نیز که به امام عصر(ع) منسوب است، امامان معصوم(ع) با این ویژگی توصیف شده‏اند: «فجعلتهم معادن لکلماتک و أرکانا لتوحیدک؛ پس خداوند، شما را معادن کلمات خود و پایه‏های توحید خود قرار داد».6
برای روشن شدن مفهوم این ویژگی امامان، باید ابتدا نکته‏هایی را درباره توحید و جهان‏بینی توحیدی یادآور شویم:
جهان‏بینی توحیدی، اساس جهان‏بینی اسلامی را تشکیل می‏دهد. بر اساس این جهان‏بینی، مبدأ و منتهای جهان، یکی است و جز خدای یگانه کسی سزاوار پرستش نیست. استاد شهید مرتضی مطهری در این باره می‏نویسد:
«جهان‏بینی توحیدی؛ یعنی جهان «یک قطبی» و «تک محوری» است. جهان‏بینی توحیدی؛ یعنی جهان ماهیت «از اویی» (إنّا لله) و «به سوی اویی» (إنّا إلیه راجعون)7 دارد».8
«توحید، درجات و مراتب دارد، همچنان‏که شرک نیز که مقابل توحید است، مراتب و درجات دارد. تا انسان همة مراحل توحید را طی نکند، موحد واقعی نیست».9
ایشان در ادامة سخنان خود، با تقسیم مراتب توحید به «توحید نظری» و «توحید عملی»، مراتب سه‏گانة توحید نظری را این‏گونه برمی‏شمارد: ««توحید ذاتی»؛ یعنی شناختن ذات حق به وحدت و یگانگی ... «توحید صفاتی»؛ یعنی درک و شناسایی ذات حق به یگانگی عینی با صفات و یگانگی صفات با یکدیگر... «توحید افعالی»؛ یعنی درک و شناختن اینکه جهان با همه نظامات و سنن و علل و معلولات و اسباب و مسبّبات، فعل او و کار او و ناشی از اراده اوست».10
استاد شهید دربارة توحید عملی نیز می‏فرماید: «توحید عملی یا «توحید در عبادت»؛ یعنی یگانه‏پرستی. به عبارت دیگر، در جهت پرستش حق، یگانه شدن».11 با روشن شدن مفهوم و مراتب توحید می‏توان گفت که هم درک مراتب توحید و هم تحقّق عینی آن در فرد و جامعه، بدون وجود پیشوایانی که هم در توحید نظری و هم در توحید عملی، سرآمد روزگار خود بوده و به بالاترین مراتب توحید دست یافته باشند، امکان‏پذیر نیست. از همین رو، امام علی(ع) می‏فرماید: إنّ ل‍ِ«لا إله إلاّ الله» شُرُوطا وَ إِنِّی وَ ذُرِّیتِی مِنْ شُرُوطِها؛ «لا إله إلاّ الله» شرط‏هایی دارد و من و فرزندانم از جمله این شرط‏ها هستیم».12
یکی از صاحب‏نظران در زمینة نقش امامان معصوم(ع) در توحید علمی (نظری) می‏نویسد: «اگرچه خداوند ـ تبارک و تعالی ـ انسان را به فطرت توحیدی آفرید و همراه آن عقل را به او عنایت فرمود تا خود از این طریق به توحید نایل گردد، اما انسان به کمک این قوا و تجهیزات فقط قادر به درک کلیاتی از معارف بلند توحیدی است و از درک دقایق و لطافت آنها عاجز است و لذا عقل حکم می‏کند که انسان همواره نیازمند کسانی است که به مرتبة توحید ناب نایل شده تا از آن مراتب رفیع به او خبر دهند و به این وسیله او را از ورطة جهالت و افراط و تفریط برهانند».13
جایگاه و نقش ارزندة امامان معصوم(ع) در تبیین و توصیف توحید نظری آن‏گاه روشن می‏شود که عقاید بی‏پایة اهل‏سنّت را دربارة خدا و صفات او ملاحظه کنیم و ببینیم که چگونه آنها به واسطة دور افتادن از مکتب اهل بیت(ع) از یک سو، قائل به امکان دیدن خدا با چشم (رؤیت)؛ مشابهت او با مخلوقاتش (تشبیه) و دارا بودن چشم، گوش، دست و پا چون انسان‏ها (تجسیم) شده‏اند14 و از سوی دیگر، در حلّ مسائلی چون جبر و تفویض، قضا و قدر و... درمانده و به بن‏بست‏های فکری گرفتار آمده‏اند.
برای درک نقش و جایگاه ائمه(ع) در توحید عملی و گسترش یگانه‏پرستی در جهان نیز تنها کافی است نگاهی اجمالی به تاریخ صدر اسلام بیفکنیم تا دریابیم چگونه امت اسلام با سرباز زدن از ولایت ائمة معصومین(ع) در برابر طاغوت‏هایی چون معاویه، یزید، مروان بن حکم، عبدالملک بن مروان و حجاج بن یوسف سر تسلیم فرود آورد. بدین ترتیب، جامعة اسلامی به جای رسیدن به جامعة توحیدی به جامعه‏ای گرفتار شرک و کفر، تبدیل و در دست کسانی اسیر شد که مردم را به جای اطاعت خدا به اطاعت خود فرا می‏خواندند.
روایات اسلامی، با توجه به نقش حسّاس و تعیین‏کنندة امامان معصوم(ع) در تحقّق عینی توحید در جامعه بر ضرورت شناخت امام و حجت الهی در هر عصر، تأکید و نشناختن امام را برابر با مرگ در حال کفر و شرک دانسته‏اند.15 از این‏رو بود که امام حسین(ع) هنگام سخن گفتن از فلسفه آفرینش، معرفت خدا را غایت خلقت معرفی می‏کند و در پاسخ این پرسش که معرفت خدا چیست، می‏فرماید: «معرفت امامی که اطاعت او واجب است» متن روایت آن حضرت به شرح زیر است: «هان ای مردم! همانا خداوند ـ بزرگ باد یاد او ـ بندگان را نیافرید مگر برای اینکه او را بشناسند. پس هرگاه او را بشناسند، او را بپرستند و هرگاه او را بپرستند، با پرستش او از بندگی هر آنچه جز خداست، بی‏نیاز شوند. مردی پرسید: ای فرزند رسول خدا ـ درود و سلام خدا بر او باد - پدر و مادرم فدایت، معرفت خدا چیست؟ حضرت فرمود: این است که اهل هر زمانی، امامی را که باید از او فرمان برند، بشناسند».16
افزون بر آنچه گفته شد، ائمة‏اطهار(ع) در توحید و یگانه‏پرستی، جایگاه و نقش دیگری هم دارند که به این اعتبار هم می‏توان آنها را «پایه‏های توحید» به شمار آورد و آن نقشی است که آنها در هدایت مردم به سوی خدا و رساندن آنها به مقصد نهایی بر عهده دارند که پیش از این در بحث از «باب الله» و «سبیل الله» بودن امامان(ع) به آن اشاره کردیم و گفتیم که جز از طریق آنها نمی‏توان به خدا رسید. به همین دلیل در زیارت جامعة کبیره می‏خوانیم: «من أراد الله بدء بکم و من وحدّه قبل عنکم و من قصده توجّه بکم؛ هر کس خدا را می‏خواهد، به شما آغاز می‏کند و هر کس او را به یگانگی می‏شناسد، از شما می‏پذیرد و هر کس آهنگ او دارد، به شما رو می‏کند».17

پی نوشت ها :
 

1. معانی الأخبار، صص 370 و 371، ح 1؛ محمد بن علی بن‌الحیسن شیخ صدوق، ص 25؛ بحار الأنوار، ج 3، ص 7، ح 16.
2. التوحید، ص 25.
3. معانی الأخبار، ص 371، ح 1.
4. همان، ص 35، ح5 .
5. من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 371، ح 2.
6. سید بن طاووس، إقبال الأعمال، ص 646.
7. سورة بقره(2)، آیة 156.
8. مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج 2 جهان‏بینی توحیدی، ص 83.
9. همان، ص 99.
10. همان، صص 99ـ103.
11. همان، ص 105.
12. علی بن محمد اللیثی الواسطی، عیون الحکم و المواعظ، تحقیق: حسین الحسنی البیرجندی، ص 151، ح 2312.
13. محمدباقر تحریری، جلوه‏های لاهوتی شرح زیارت جامعه کبیره، ج 2، ص 286.
14. ر. ک: صحیح مسلم، ج 8 ، ص 32، ابو داوود سلیمان بن اشعث؛ سنن ابی داوود، ج 2، ص 419؛ صحیح البخاری، ج 2، جزء4، ص 141. ر.ک: مرکز المصطفی للدراسات الاسلامیه، العقائد الإسلامیـ［، ج 2، صص 71ـ131.
15. ر. ک: الکافی، ج 1، ص 371، ح 5؛ بحار الأنوار، ج 8 ، ص 368 و ج 32 ، صص 321 و 333.
16. فرهنگ جامع سخنان امام حسین(ع)، صص 604 و 605.
17. من لایحضره الفقیه، ج 2، صص 373 و 374.

 

منبع:ماهنامه موعود شماره 105
/خ