زمینه هاى بحث فلسفى در آیین هندو (۱)

سنّت هندو از چند جهت براى فلسفه دین حائز اهمیّت است. اول این که، چون به فلسفه دین اغلب به شیوه اى غربى مى پردازند، یک سنّت غیر غربى جذّابیتى ذاتى دارد. این مرا1 وامى دارد تا از معرفى اجمالى تاریخ اندیشه هندو آغاز کنم. دوم این که، در آیین هندو، چنان که در این همه خداى نرینه و مادینه مطرح در علم الاساطیر، آیینها و دیانت آن منعکس است، تصورات در خور توجهى از خدا وجود دارد. سوم، وجود تصورات گوناگونى همچون کارما2 و تناسخ، و برداشتهایى از خود در سنّت هندو است که با این مفاهیم در غرب تفاوت دارد; و اگر تفاوت در معرفت شناسى را کنار آن در نظر بگیریم مى تواند زمینه هاى بحثهاى جالب و مفیدى را فراهم آورد. چهارم این که، مناظره هایى میان آیین هندو و دیگر مکاتب، و بیشتر با بوداییها صورت گرفته است که براى محققان غربى جاذبه دارد. پنجم، تجدید حیات فلسفى آیین هندو در شکل امروزین آن، بویژه در اثر کارهاى ویوه کاناندا3 و رادها کریشنان4 است، که در این ادعا که ادیان همگى به یک آرمان مى اندیشند، با دیدگاه برخى فیلسوفان اخیر دین، بویژه جان هیک،5 تماس پیدا مى کند.
بنابراین، ابتدا به ذکر تاریخچه اى از سنّت هندو مى پردازیم. مى توان گفت که آیین هندو یک سنّت (یا مجموعه اى از سنّتها است. این آیین همچون اسلام از منبع واحدى مثل قرآن سرچشمه نمى گیرد. بدون شک، آیین هندو داراى ریشه هاى باستانى، همچون تمدن دره سند، سرودهاى ودایى، اسطوره هاى قبیله اى باستانى، و امثال آن است، اما این در حدود قرن سوم م. بود که به صورتى شبیه به آنچه ما آن را آیین هندو مى دانیم درآمد. براى مثال در آیین هندو تصورات و منابع کلیدى، و نهادهایى هست که بعدها به این صورت به هم پیوند خورده و گرد هم آمده است; مثل عقیده به تناسخ، کارما، حماسه هاى بزرگ (حماسه مهابهاراتا6 و حماسه رامایانا7، گستره پهناور کیهان و خواب و بیدارى دورانى آن، ارادت به خدایان مهمى همچون شیوا8 و ویشنو9، پیدایش نظام طبقاتى و کاسْت، کلمات قصار10 یا سوتراها11 که به آغاز عصر مکتبهاى فلسفى تعلق دارد، عبادت معبدى، تندیسهایى که تجسّم خدایانند، پرستش خدایان مادینه، مرشد12، یوگا13، ریاضت، زیارت، گاوهاى مقدس، سلطه برهمنان، و امثال اینها. این ملغمه عجیب سبب شد آیین هندو به صورت نظامى درآید که با انعطاف به هم بافته شده است، که از این لحاظ بیشتر در قبال آیین بوداى معاصر خود قرار مى گیرد. از قرن یازدهم به بعد، آیین هندو بیشتر در تقابل با اسلام، که از خداباورى بى پیرایه اى برخوردار بود، قرار گرفت، و این در حالى بود که آیین بودا از صحنه محو مى شد; البته این امر تا حدى ناشى از فشار دین اسلام بود (زیرا دیرهاى بودایى در مقابل قدرت خارجى آسیب پذیر بودند). در همین اوان نحله هاى فلسفى و کلامى گوناگونى در حال شکل گیرى بود، که در رأس همه، مکتب شانکارا14 (قرن هشتم و نهم)، رامانوجا15 (قرن یازدهم)، و مادهوا16 (قرن سیزدهم) جاى دارند. اینها نظامهایى بودند که به ودانتا (پایان یا مقصد وداها یا وحى مقدس) شناخته شده اند. دیگر مکتبهاى هندى (در قبال آیین بودا، آیین جِین17، مادى گرایان، و غیره) مشتمل بر سانکهیا18، یوگا، نیایا19، وى سسیکا20، و مى مانسا21 و مکتبهاى متنوع شیوایى (یعنى مکتبهایى که به شیوا سر سپرده اند) مى شود.
سرودهاى ودایى کهن ترین متون هندو هستند. آنها خدایان گوناگونى، همچون ایندرا22، اَگنى23، وارونا24، دیاوسپیتر25، و دیگران را کانون توجه قرار داده اند. در سرودهاى ودایى میل به این که خدایان را در اصل یکى بدانند وجود دارد و این آهنگ را در آیین هندوى امروزین نیز مى توان حس کرد. همچنین مراتبى از هنوتئیزم26 در آن مشهود است، یعنى خدا را آن مى گیرد که در هر سرود مورد خطاب قرار گرفته است. این مضمون در هندوى متأخر نیز نمونه دارد; آنجا که ویشنو و شیوا را به عنوان نماینده هاى بدیل خداى یگانه مى گیرند. در دوران اوپانیشادهاى اصلى، که در حدود قرن پنجم تا دوم ق. م. استمرار مى یابد، دو جریان اصلى ظهور کرده اند. جریان اول جستجوى معناى باطنى یا حقیقى قربانىِ برهمنى، و جریان دوم تأثیراتى بود از جانب اندیشه هاى مرتاضانه، همچون اندیشه هاى بوداییان، جِین ها و دیگران، که باریاضت ورزیدن و عزلت جستن از دنیا، بر سر آن بودند که از چرخه تولد مکرّر برهند. در موضوع اول، متون هندو یگانه واقعیت الوهى را همان برهمن مى شناسند که، در مجموع، یک قدرت غیر شخصى است، اما گاهى به صورت پروردگار و خالقى شخصى نیز جلوه مى کند. همچنین واقعیت الوهى را با آتمن27 یا خویشتن خویش یکى مى دانند. ودانتاى متأخر از این بحث مى کند که آیا در اینجا اینهمانى به معناى دقیق کلمه مراد است (که در نتیجه تنها یک نفس وجود داشته باشد) یا فقط نوعى اتحاد یا ارتباط مدّ نظر است. این اصل را در برخى از نغزگویى ها28 تبیین کرده اند، بخصوص در چاندوگیا اوپانیشاد، VI. viii. 7، که مى گوید: tattvam asi، یا «آن تو هستى».
در بهاگوَدگیتا که قدرى متأخرتر است (البته با در نظر داشتن این نکته که تاریخ نگارى هند باستان بشدّت بر حدس و گمان مبتنى است)، تصویرى شخصى تر از خدا ارائه مى کند، این را از فحواى محظور فراروى آرجوناى قهرمان، پیش از آغاز کارزار مى توان دریافت، که نمى داند آیا عمل به وظیفه کند و ، ولو بر علیه خویشاوندانش، بجنگد یا نه. این تصور محصول ضرورت عمل به وظیفه یا دارما29 ، برغم نتایجش، است: کسى از کارما بد ندرود اگر وظیفه اش را به دور از اَنانیّت و براى عشق به خدا انجام دهد. این تصورِ خداباورانه تر اهمیت وافرى در ودانتاى متأخر یافت. در همین حین، شش مکتب فلسفى راستکیشِ هندى در حال شکل گیرى بود، که مهمترین آنها از پاره اى جهات سانکهیا است.
مکتب سانکهیا جهان را مشتمل بر پراکریتى30 یا ماده، و تعداد بى شمارى نفس یا پوروشا31 مى بیند، که گویى، در ماده جاى داده شده اند، و از آنجا که موجود دچار تناسخ در نهاد خود قرین درد و رنج است، هدف هر نفس، آزاد گشتن از تجدید حیات و از عالم دنیا است. نظام سانکهیا با نظام یوگا به هم پیوستند، و بر این رأى شدند که نفسِ فردى، تنها از طریق فنون گوناگون تأمل ورزیدن، به مشاهده تفاوت میان ذات خویش و ذات مادّه لطیف و کثیف که عالم و موجود زنده روانى ـ جسمانى را مى سازد نایل خواهد آمد (در فلسفه هند آگاهى را اغلب فراتر از عوامل زیستى و روانى سازنده فرد انسانى مى دانند). در عین حال که کیهان شناسى سانکهیا و یوگا شباهت بسیار دارند، یوگا پروردگار یا خدایى را اصل قرار مى دهد که در عمل به اندازه آن نفس یگانه که هرگز در چرخه تجدید حیات مستغرق نگشته است خلّاق نیست، و لذا به مثابه الهامى براى اندیشمند طالب آزادى عمل مى کند. اصل کیهان شناسى سانکهیا را گونه هاى ویشنویىِ خداپرستى به کار گرفته اند تا بوسیله آن چگونگى صدور عالم از خدا را توضیح دهند. این نظام، گوناها32 یا عناصر سه گانه را، که در مزاجهاى مختلف به تبیین طبیعت اشیا و اشخاص کمک مى کند، در ماده فرض مى نماید.
در سانکهیا و یوگا ، و در واقع همه نظامهاى اندیشه هند، کیهان ضربان دارد ، یعنى از یک حالت سکون، و پیش از آن که کارش به خواب پایان پذیرد از هم مى شکفد. اما جهان بینى مکتب میمانسا سرسختانه مى گوید که تجلّى، غیر مخلوق و ازلى است، و بنابراین هم خدا و هم ضربان عالم را منکر است. توجه این مکتب فقط معطوف به مناسک است; پس با سرودهاى ودایى صرفاً به مثابه مجموعه اى از احکام برخورد مى کند. حتى خدایان در این مکتب به اذکارى صرف بدل مى شوند. هرچند پیش فرضهاى میمانسا با مکتب ودانتا خیلى متفاوت است، اما این دو یک جفت را تشکیل مى دهند. ما بعد از این به ودانتا برمى گردیم. و اما مکتب منطقى (نیایا) را معمولا با مکتب وى سسیکا یا اتمیزم در یک گروه جاى مى دهند. نیایا از منطق هند باستان گفتگو مى کند (منطق متأخر را به ناویا ـ نیایا33 یا منطق جدید مى شناسند). وى سسیکا کیهان شناسى اى ذره اى عرضه مى نماید که یک خدا بر آن حکم مى راند. مشهورترین اثر در اثبات وجود خدا ( Kusumanali ofUdayana، قرن دهم م.) از مکتب نیایا است.
مکتبهایى که به ودانتا مشهورند اصولا بر پایه برهماسوتراها34، یا اشاراتى در موضوع قدرت مقدس، که در قرن اول یا دوم م. گردآورى شده اند استوارند. این گفته هاى بالنّسبه معمّایى، توجه شارحان مهمى از میان چهره هاى اصلى مکتب ودانتا را به خود جلب کرده است، که از این میان شانکارا (قرن هشتم)، رامانوجا (قرن دوازدهم)، و مادهوا (قرن سیزدهم) را مى توان نام برد. ادوایتا ودانتا35 یا ودانتاى غیر ثنوى و قاطع شانکارا متأثر از نظریه یا دیدگاه مادیاماکاى36 بودایى بود که هر واقعیتى را در دو سطح مى دید: در سطح بالاتر، چنان که از هر چیز دیگرى عارى است، و در سطح تجربى. شانکارا از این تمایز سود جسته است، به این ترتیب که برهمن (واقعیت الوهى) در نظر او هر چند بحقّ غیر شخصى است و هیچ وصفى ندارد، اما از هستى، شادمانى، و آگاهى متشکل است. در سطح فروترِ توهم، برهمن پروردگار (یا خداى شخصى) است. انسان با حصول معرفت به حقیقت والاتر است که آزاد مى گردد، به گونه اى که دیگر متولد نخواهد شد. این توحید شانکارا از تفسیر قاطع او از جمله «آن تو هستى» بر آمده است. بر این مبنا هر فردیّت منحازى توهم است. اما در یک سطح پایین تر انسان مى تواند خدا را بپرستد و به او اظهار ارادت کند. به این ترتیب شانکارا معتقدان «عرفى» دین را در خود پذیرفت، اما در نهایت، خدا در دیدگاه او خود توهّمى است که در نفس توهّم خودساخته اش گرفتار آمده است. اندیشمندان امروزین از این طرح اقتباس کرده اند و در تنسیق نوین از آیین هندو و ملیت گرایى جدید آن به کار بسته اند. گرچه شانکارا در تنسیق جدید سنّت هندى بسیار تأثیر گذار بوده است ، اما نیروى دوباره اى که وى به این سنّت بخشید در هزاره اول، مقاومت کسانى را که براى جنبه شخصى خداپرستى اهمیت بیشترى قایل بودند برانگیخت، و این بخصوص به آن خاطر بود که در آن فضا و پس از آن که آیین بودا، به عللى از جمله حملات بى امان مسلمانان، از نظرها محو شد، هندوان در جدال با مخالفین بر سنن خاص خود مشى مى کردند.
رامانوجا چه در زمینه هاى مذهبى و چه در ابعاد فلسفى بر شانکارا معترض بود. او گمان مى کرد که غیر شخصى نگرى شانکارا نظریه لطف را، که بعینه در خداباورى راسخ رامانوجا نقش جوهرى داشت، مهمل مى ساخت. رامانوجا معتقد بود، همان طور که نفس بدن را تدبیر مى کند، کیهان نیز بدن خداست. رامانوجا همچنین با نظریه توهّم یا مایاى37 شانکارا مخالف بود، و در باب احساس، نظرى واقع گرایانه داشت. علاوه بر این، او فکر مى کرد اگر عبارت «آن تو هستى» را صادق بدانیم، این تصور که کیهان نه فقط بدن خدا بلکه بدن نفس ها نیز هست، اتحادى عمیق میان خدا و نفس ها پدید مى آورد. چنین به نظر مى رسد که رامانوجا در شرح بْهاگَوَدگیتا38 به مقصود اصلى متن نزدیکتر است تا شانکارا.
اما مادهوا در مسیرى دیگر از آنها دور گشته است. او ، با کمى دستکارى در زبان، چنین استدلال کرده است که به لحاظ نظرى عبارت چاندوگیا اوپانیشاد را (چنان که گویى یک عامل نفى به آن وارد مى کنیم) چنین مى خوانیم ، «آن تو نیستى». موضع او را دوایتا39 یا دوگانه انگارى مى خوانند ، که در مقابل هر دو دیدگاه دیگر ، یعنى عدم ثنویت شانکارا و عدم ثنویت اصلاح شده رامانوجا قرار مى گیرد. مادهوا بر تمایز ماده و نفس تأکید مى ورزد و اثبات مى کند که غیر خدا از هر دوى آنها است. پیروان بعدى ودانتا، همانند پیروان شیوا، هر کدام میل به صورتى از خداشناسى کرده اند. به این ترتیب مى توان گفت ودانتا در خداباورى و در بُعد عبادىِ دین گونه هاى متفاوتى را همچون هسته اى در خود دارد.
اما در زمان سلطه انگلیس، عناصر تازه اى به عرصه خداشناسى فلسفى هند وارد شد. گروهى به ساده سازى باورهاى هندو و تعدیل عبادت روى آوردند، و گروهى بهتر آن دیدند که سنّت قدیم را در خدمت حفظ و تنسیق نوینى از آیین هندو درآورند که با ملى گرایى هندى همبسته بود. نهادهاى انگلیسى، هند را به نحو بى سابقه اى متحد ساختند، و در عین حال آموزش عالى انگلیسى زبان بر روى روشنفکران باب تازه اى به دنیا گشود. چشم انداز نوى که برخى از تأثیرگذارترین افراد تبیین مى کردند بر کارهاى شانکارا تکیه داشت. این چشم انداز، چندگانه گرایى40 جدیدى بود که بر پایه عقیده شانکارا در باب سطوح حقیقت و واقعیت نهایى (که همه ادیان رو به سوى آن دارند) استوار بود. ما پس از این نیز به این موضوع خواهیم پرداخت.
بخش بعدى سخن در این است که آیین هندو (در مجموع) به چه مفهومى خداباور است. در نگاه اول (از منظر یک نفر غربى) نوعى در هم ریختگى بر این فضا حکفرما است: براى هر آلهه اى الهى هست و برعکس، و در این میان بچه هاى خدایان، جانوران اسطوره اى، و تعداد زیادى خدایان نرینه و مادینه اصلى نیز وجود دارند. مبلّغان مسیحىِ قرن نوزدهم که به هند رفته بودند تمایل داشتند این نظام را بت پرستى بینگارند. وجود خصایص دیگرى مثل غیرشخصى تصویر نمودنِ الوهیت، که فرد اعلاى آن لینگام41 است، را نیز باید افزود. هندوان منکر آنند که آنها بتها را مى پرستند یا که لینگام نمادى از ذکرپرستى است. من فکر مى کنم بهترین تمثیل براى خدا (یا خدایان مادینه) بر وفق تلقى آیین هندوى جدید (و تا حدى سنت هاى قدیم هندو) تمثیل نور منکسر باشد. آنچه که آیین هندو بدان مى گراید خداباورى منکسر است، و آن عبارت از این اندیشه است که خدا و خدایان نرینه و مادینه، یک حقیقت بیش نیستند، اما، برخلاف ادیان سامى (یهودیت، مسیحیت و اسلام)، آیین هندو مایل است خدایان نرینه و مادینه را منشعب از خداى بزرگ و یگانه (شیوا، ویشنو، دوى42) ببیند. خدایان به سبب چهره هاى متفاوتى که در داستانها دارند اندکى از تشخّص برخوردارند. و از سوى دیگر اگر شما گانشه43 را با شدت و حرارت مفرط بپرستید ممکن است ظاهر نمادین او حجاب شما براى مشاهده روح الوهى گردد. این طرز تلقى نسبت به خدایان، در پشت گرایش شدیدِ آیین هندوى جدید به تسامح و همچنین چندگانه گرایى فلسفى قرار گرفته است. خصیصه دیگر خداباورى هندو نگرش رامانوجا است که کیهان را بدن خدا مى داند. سلطه ما بر بدن خود ناقص است، اما در مورد خدا، عالم به طور کامل در تحت تدبیر اوست. با این تشبیه، مطلب به یاد مى ماند، زیرا مراد آن است که با قیاس به حضور خود در سرانگشتان و دیگر عضوها، درک روشنى از چگونگى حضور خدا در جاى جاى جهانش به دست آوریم. هرچند رامانوجا گمان نداشت که کیهان مثل یک بدن باشد، اما این یک حقیقت است. او همچنین جهان را به یک بدن زنده تشبیه مى کند: با این توضیح که ما در اینجا با یک اصطلاح سانسکریت معادل بدن انسان یا دیگر حیوانات سروکار داریم که از جسم طبیعى، همچون آن سنگى که گالیله از بلندى انداخت، متمایز است. نکته قابل ذکر دیگر این که از جمله نقشهاى گسترده خداى هندى، نقش خداى مادینه، همچون دوى یا کالى44 و یا دورگا45، و امثال آن است. علاوه بر اینها هر خدا براى خود همسرى دارد، مثل ویشنو و لاکشمى46، و شیوا و میناکسى47 در مادوراى48، و غیر اینها. آیین هندو مثل ادیان ابراهیمى بر جنس مذکر تأکید ندارد. بارى، در موضوعات گوناگونى که ذکر شد زمینه هایى براى بحث با اندیشه فلسفى رایج در غرب وجود دارد. در پایان، بد نیست یادآور شویم در خداباورى هندو مجال براى بعد غیرشخصى خدا فراهم است; یعنى در هیچ جا انسان نگارى یا شخصى نگرى انعطاف ناپذیرى وجود ندارد. این تا حدودى بدان سبب است که مفهوم خداى متعال بعینه یک اسم خنثى نیز هست، که آن به برهمن تعلق دارد.
مطلب بعدى این است که، آیین هندو عقیده رایج در باب تناسخ یا تجدید حیات را از نهضتهاى ریاضت مدارى همچون آیین جین و آیین بودا میراث برده است، که البته مکتب میمانسا در این میان یک استثنا است; شاهد بر این مدعا سرودهاى اولیه ودایى است که چنین عقیده اى را در خود ندارد، بلکه صورتهایى است از آیینهاى پیشینیان. به طور کلى، اندیشه تناسخ مطالب مهمى را فراروى ما مى نهد: نخستین آنها این است که، یک انسان چه بسا به طور مکرر در صور مختلف زاده مى شود: در آسمان به صورت خدا، در دوزخ به صورت شبح، و یا به صور دیگرى از حیات، از حشره گرفته تا فیل. در پایان دوران ممکن است به موکشا49 یا رهایى از چرخه تجدید حیات دست یابد. در این فرض وجوه مختلفى مى تواند حاصل آید: وجودى عارى از رنج و منعزل، یا که در قرب جوار الهى و در قلمروى بهشتى; مى شود رهایى او حاصل تلاش خودش باشد، چنان که سانکهیا ـ یوگا بر آن است (هرچند مدد الهى را نیز منتفى نمى داند)، یا که رهاییش را بکلى رهین لطف الهى باشد، که این نظر اخیر بخصوص از سوى مکتب عدم ثنویت اصلاح شده، که به مکتب گربه50 مشهور است ابراز مى شود. بر این مبنا، همان طور که گربه پسِ گردن بچه خود را مى گیرد و از این مکان به آن مکان مى برد، خدا نیز نفس را سیر مى دهد. گویا نجات در مکتبهاى ریاضت مدار و در سانکهیا بسته به وضعیت کارماى شخص است، حال آن که سنتهاى خداباور، کارما را (مى شود گفت) تحت تدبیر خدا مى دانند، و در حقیقت کارما خود تعبیرى از لطف الهى است. در نظام فکرى مادهوا، کارما جزء ذاتى زندگى فرد است; یعنى خدا فقط سرنوشت او را به انجام مى رساند. این تشابهى با تقدیر در دیدگاه کالوین51 دارد. در برخى از سنتها امکان «زنده آزادى»52 مطرح است، به این صورت که قدّیس به نوعى از کمال و آرامش تام دست مى یابد. البته در سنتهاى خداباور بیشتر چنین است که نجات بعد از مرگ حاصل مى شود.
یادداشتهاى مترجم:
* مشخصات کتابشناختى اصل این نوشته چنین است:
Phlip L. Quinn and Chaples Taliaferro. Blackwell Companions to Philosophy: A Companion to Philosophy of Religion: Ninian Asmart, I Hinduisnm, (1997).
1.Ninian Smart ، فیلسوف دین اسکاتلندى و مدرّس دانشگاه سانتابارباراى کالیفرنیا (ـ 1927)
2.Karma ، به معناى «کردار» است و مراد از آن کنش، ثمره کنش ، و واکنشى است که همچون تأثیرات دیرینه و پیگیر در ضمیر ناخودآگاه موجود است و افکار و اعمال شخص در این زندگى و زندگیهاى آینده او را جهت مى دهد.
3.Vivekananda ، فیلسوف و متکلم هندى (1902 ـ 1863)، وى کتابهایى در معرفى طریقه یوگا نوشته است.
4. Radhakrishnan ، از مهمترین فلاسفه متأخر هند (1975 ـ 1888) و شارح حکمت ودانتا. فلسفه او را ایدئالیسم وحدت نگر خوانده اند.
5. John Hick ، متکلم و فیلسوف دین انگلیسى (ـ 1922).
6. Mahabharata ، به معناى «حماسه بزرگ»، یکى از دو اثر بزرگ ادبى ـ حماسى هند که در حدود قرن پنجم ق. م. تا دوم م. نوشته و گردآورى شده است.
7. Ramayana ، به معناى «داستان زندگى راما»، قدیمى ترین حماسه در ادبیات سانسکریت که به حماسه ماهابهاراتا نزدیک است و در جنوب آسیا اهمیت بسیار دارد.
8. Siva ، یکى از سه خداى تثلیث هندو در کنار ویشنو و برهما.
9. Vishnu، یکى دیگر از سه خداى تثلیث هندو.
10. aphoristic summaries
11. sutras ، واژه سانسکریت که، از لحاظ لغوى، به معناى «ریسمان» است، سوتراها خلاصه برهماناها هستند که به منظور تسهیل در استفاده عملى از آنها در عباراتى کوتاه و پرمعنا بیان شده اند.
12. gurus
13. yoga ، واژه سانسکریت که، از لحاظ لغوى، به معناى «یوغ» است و در آیین هندو مهار کردن خود براى خدا و در طلب اتحاد با او است. در این آیین هر طریقى به سوى معرفت خدا را مى توان یوگا خواند، و بنابراین، یوگاهاى بى شمار وجود دارند. ولى مشهورترین آنها عبارتند از: 1ـ کارمایوگا (طریق عمل عارى از نفسانیّت) 2ـ بْهاکتى یوگا (طریق محبت) 3ـ راجایوگا (طریق شاهانه) که همسان یوگاى پاتانجالى است.
14. Sankara
15. Ramanuja
16. Madhva
17. Jain ، یکى از سه مکتب جدا شده از جریان اصلى آیین هندو. پیروان این مکتب، همچون بوداییان، خطاناپذیرى وداها را انکار کردند.
18. Samkhya
19. Nyaya
20. Veisesika
21. Mimamsa
22. Indra ، در آیین هندو خداى طوفان و رعد و برق است. او را از خدایان فضاى میانه مى دانند. این خدا در ریگ ودا بسیار مورد توجه است.
23. Agni ، از جمله خدایان زمینىِ آیین هندو و واسطه میان آسمان و زمین است; در آسمان چون خورشید، و در هوا چون صاعقه، و در زمین چون آتش. اَگنى از مهمترین خدایان ودایى و نزد هندوان مورد احترام بسیار است.
24. Varuna ، از مهمترین خدایان ودایى، پاسدار قانون و فرمانرواى جهان.
25. Dyauspiter ، از خدایان ودایى که با پریتوى جفت آسمان و زمین را تشکیل مى دادند و پدر و مادر خدایان تلقى مى شدند.
26.henotheism
27. atman ، در سانسکریت به معناى اصل حیات یا جوهر آن است، و در اصطلاح مشهور به «نفس» اطلاق مى شود، که در تفکر هندو خویشتن فناناپذیر انسان و عین برهمن است.
28.grate sayings
29. dharma ، واژه سانسکریت به مفهوم «حمل کردن و نگاه داشتن» است، و در آیین هندو، به نحو جامع، به آنچه جوهر حقیقى ما را معین مى کند، به عدالت، پایه هاى اخلاق انسانى، نظم قانونمند جهان، و بنیان همه ادیان اشاره مى کند.
30. prakriti ، در مکتب سانکهیا عبارت است از ماده اولیه کائنات و همچنین مبدأ پیدایش عالم عینى و ذهنى.
31. purusa ، واژه سانسکریت به معناى «شخص» است، و در فلسفه شانکارا عبارت از خویشتن، آگاهى خالص، و امر مطلق است. پوروشا شاهدى است که تغییرات واقع در ماده را مشاهده مى کند، و در ودانتا با آتمن، و، در نتیجه، با برهمن یکى است.
32. gunas ، واژه سانسکریت به معناى «کیفیت بنیادین» است. هر امر مادى در جهان در ساختار خود مرکب از سه گونا است: ساتوا، راجاس و تاماس.
33.Navya - Nyaya
34. Brahmasutrsa
35. Advaita Vedanta
36. Madhyamaka، به معناى «آموزه هاى راه میانه» است که مادهیاماکاها طرفدار آن بودند.
37. maya ، واژه سانسکریت به معناى «توهّم» و ظهور و فریب است، و در آیین هندو اساس ذهن و ماده مى باشد. مایا نیروى برهمن و متحد با آن است، چنانکه حرارت با آتش. مایا و برهمن با هم ایشوارا نامیده مى شوند و او خدایى شخصى است که جهان را خلق مى کند، نگه مى دارد و مضمحل مى سازد. مایا پرده و حجابى بر روى برهمن و بر چشم ماست.
38. Bhagavadgita ، یکى از مهمترین کتب مقدس هندو و معرّف طریق محبت است.
39. Dvaita
40. pluralism
41.Lingam یا Linga، نماد قضیب است که در مکتبهاى شیوایى به عنوان نماد بارورى شیوا ستایش مى شود و معمولا به صورت یک ستون سنگى است.
42. Devi، از قدرتمندترین خدا بانوان هندو و همسران شیوا است.
43. Ganesa ، مشهورترین حیوان خداى هندو است. او را حلاّل مشکلات و خداى خرد و دوراندیشى مى دانند و کارها را با نام او آغاز مى کنند. در تصاویر و مجسمه ها او را انسانى کوتوله با سر فیل نمایش مى دهند.
44. Kali ، این مادینه خدا را که در آیین هندو همسر شیوا است با نامهاى گوناگون، مثل پارواتى، دورگا، اوما و... مى خوانند. او نمادِ شناخت متعالىِ حقیقت و مرحله وراى تجلّى است.
45. Durga ، رایجترین نام دِوى به عنوان خدا بانویى خشن است، که آن را به صورت زنى زیبا با ده دست و طبیعتى خشن تصویر مى کنند.
46. Laksmi ، یک فرد از تثلیت خدا بانوان هندو و همسر ویشنو در تمام تجلیات آن است. او را در نقش نیروى مادینگى و همچون مادر جهان و خدابانوى نیکبختى و ثروت بخشى ستایش مى کنند.
47. Minaksi ، خدابانوىِ «چشم ماهى».
48. Madurai
49. moksha ، رهایى کامل از تمام بندهاى جهان، از کارما، و از چرخه زندگى و مرگ (سامسارا)، که با اتحاد با خدا و یا با معرفت به واقعیت نهایى حاصل مى آید.
50. Cat School
51.John Calvin ، متکلم و مصلح پروتستان فرانسوىِ سویسى الاصل (1564 ـ 1509)، وى رستگارى را منوط به پیش گزینى انسان از سوى خداوند مى داند و به سختگیرى مشهور است.
52. "living liberation"