ماهنامه زنان و زندگی - روزبه رهنما: «شهر تهران شهر نسبتا آرامی به نظر می رسید. گاه در کوچه ها و منازل نزاع و دعوا سر می گرفت که با وساطت پلیس، که در شهر می گشت، فرو نشانده می شد. دزدی ها اغلب ناچیز بود ولی چون اکثر اشخاص مال باخته، خودشان هم فقیر بودند، از نظر آنها ناچیز محسوب نمی شد.» توصیفی که منصوره اتحادیه، تاریخ نگار و استاد دانشگاه در پژوهش «جنایت و مکافات؛ مسئله امنیت در تهران عصر ناصری و وظایف پلیس» از وضعیت دارالخلافه تهران در دوره قاجار ارائه می دهد، خواننده را به یک قلمرو ویژه راه می نمایاند؛ آنجا که تاریکی بر آمده از جرائم اجتماعی در تاریخ، تصویری تلخ پیش روی می گذارد.
توصیف این پژوهشگر برجسته را با روایتی از یک جهانگرد اروپایی در عصر قاجار در هم می آمیزیم تا از دریچه این توصیف ها، با رنگی زنانه به آن قلمرو پای بگذاریم.
ادوارد پولاک، پزشک اتریشی دارالفنون و سپس دربار ناصرالدین شاه قاجار در کتاب «سفرنامه پولاک؛ ایران و ایرانیان» درباره یکی از جرائم رایج در آن روزگار می نویسد: «دستبردهای مختصر خدمه منزل رواج دارد. مستخدم منزل تمام جیزهایی را که برای اربابش غیر لازم می داند صاحب می شود. اصل مورد اعتقاد او این نیست که «این مال، مال دزدی است» بلکه این است که «دزدی خود موجب تملک می شود».
فرد ایرانی با سکوت تمام این کش رفتن وسایل خانه، سوخت، خواربار و سایر اشیاء و مایحتاج روزانه را تحمل می کند و به روی خود نمی آورد زیرا آن را اصلاح پذیر نمی داند. همچنین اروپایی ساکن ایران نیز بهتر است این امر غیرقابل اجتناب را بپذیرد و به تن بگیرد.» بخشی از خدمه ای که این پزشک اروپایی روایت می کند، زن بوده اند.
روایتی تاریک از دنیای زنانآنچه سندهای تاریخی در حوزه های گوناگون نشان می دهند تصویری واقعی از رخدادهای روزمره مردم در عریضه نامه ها و شکایت نامه ها به مراجع گوناگون حکومتی، در این میانه می توانند آن رویه و لایه از زندگی گذشته را نمایش بگذارند که به حوزه های امنیت عمومی مردم و پیوند مینان حکومت و جامعه اشاره دارد.
در بیشتر گزارش های نظمیه و شکایت نامه از درگیری ها، مسائل و جرائمی سخن رفته است که عامل، عاملان یا دست کم یک سوی ماجرا، مرد بوده اند. از تخلفات و جرائم زنان در تاریخ در مجموعه منابع و سندهای تاریخی، کمتر نشان داریم. این مسئله البته نه از آن رو بوده که زنان از انجام اینگونه تخلفات و جرائم دور بوده اند که بخشی از آن به آگاهی اندک امروزین ما از دنیای زنان باز می گردد.
تاریخ ایران اساسا با رویکردی مردانه نگاشته شده است و آنچه در این میانه بروز فراوان یافته، خوبی ها و بدی های این بخش از جامعه بوده است. در برابر، به همان اندازه که روشنی ها و خوبی های بخش دیگر جامعه، یعنی زنان، از دایره نور آگاهی بخش تاریخ بیرون مانده، تاریکی ها و بدی های شان نیز روایت نشده است.
با این وجود در معدود سندهای بر جای مانده از وضعیت اجتماعی زنان در روزگار گذشته ایران، می توان نشانه هایی از حضور زنان را در مسائل و جرائم شخصی و اجتماعی یافت. شاید جالب باشد، امروز آگاهی یابیم زنان در دو سده گذشته، درگیر چه مسائل و اختلاف های خصوصی و اجتماعی بوده و چه جرم هایی را مرتکب می شدند.
راپورت های نظمیه از جرائم زنانهسفرهای ناصرالدین شاه قاجار به فرنگ و آشنایی با دستاوردهای تمدن نوین اروپایی ،بازگشت نخستین دسته های دانشجویانی که به کوشش عباس میرزا نایب السلطنه فتحعلی شاه برای فراگیری دانش های جدید به آنجا فرستاده شدند، آشنایی ایرانیان با روزنامه و پیوندهای بیشتر ایرانیان و اروپاییان در پی سفرهای دو جانبه و سرانجام شکل گیری نخستین نهادهای سازمان های حکومتی به شیوه نوین – هر چند ناقص و ناکارآمد – از ویژگی های دوره حکومت ناصرالدین شاه به شمار می آید.
یکی از نهادهای نوین که در دوره حکمرانی این پادشاه پدید آمد، نظیمه یا پلیس به شیوه اروپایی است. ناصرالدین شاه با بهره گیری از آنچه در فرنگ دیده بود، کوشید در ساختار سنتی امنیت در دارالخلافه تهران دگرگونی هایی پدید آورده، نظمیه به شیوه غربی را در ایران برقرار سازد. سفر دوم او به اروپا به سال 1295 قمری، یک ره آورد ویژه داشت؛ فردی ایتالیایی به نام کنت آنتوان دومونت فرت در پی این سفر شاه قاجار، به ایران آمد تا در استخدام دولت ایران در آمده و نظمیه به شیوه اروپای را در پایتخت قاجار پدید آورد.
کنت ایتالیایی، یک سال بعد کتابچه «قانون نظمیه و امنیه بلدیه» را تنظیم کرد و به تایید شاه رسانید؛ نخستین رساله قانون پلیس در ایران بدین ترتیب تصویب شد تا به اجرا در آید. کنت آنتوان همچنین سازمان پلیس را پدید آورد که بر آن اساس یک رییس و یک نایب رییس در هر محله بر تامین امنیت آنجا می کوشیدند.
گزارش های روزانه ماموران نظیمه کنت از محله ها، به او اجازه می داد بر مسائل امنیتی و انتظامی شهر مسلط شود. این گزارش ها که در بایگانی های اسنادی با نام «راپورت وقایع مختلفه محلات دارالخلافه» گرد آمده، وضعیت جرم ها، جنایت ها و اختلافات گوناگون اهالی دارالخلافه را در میانه سال های 1302 تا 1305 قمری نشان می دهند. همچنین اسنادی دیگر از دوره قاجار بر جای مانده اند که با بررسی آنها می توان به وضعیت جرائم و مسائل و اختلافات مردم در آن دوره پی برد.
به همان میزان که آگاهی تاریخی مان از دنیای زنان، چه در روزگار دور، چه زمانه نزدیک تاریخ اندک است، به همان میزان از اندک آگاهی های به دست آمده، می توانیم نمایی از وضعیت دنیای زنان در گذشته ارائه کنیم. این وضعیت در حوزه جرائم خصوصی و اجتماعی که زنان عامل شان بوده یا یک سوی آنها به شمار می آمده اند نیز وجود دارد. از مجموعه گزارش های تاریخی و سندهای بر جای مانده در حوزه امنیت و جرم ها و جنایت ها در دوره قاجار به ویژه روزگار پادشاهی ناصرالدین شاه، به گزارش ها و سندهایی بر می خوریم که از حضور زنان در برخی جرم ها و تخلفات شخصی و اجتماعی آگاهی می دهند.
اختلاف های خانوادگی، مسائل مالی، دزدی و نزاع مالک و مستاجر، از حوزه هایی به شمار می آیند که بازتابنده حضور زنان در یک سوی ماجرا بوده اند.
حاجیه قدم شاد مطرب، اجازه نداد، نزاع شد
در زمینه نزاع مالک و مستاجر، نپرداختن کرایه مهم ترین عامل اختلاف و نزاع بوده که شکایت صاحبخانه یا مستاجر را بر می انگیخته است. در یک سند به زنی اشاره شده که «مستاجر مشهدی حسین بقال بود و چون کرایه اش را (8 هزار) نپرداخته بود، نزاع می کنند. بعد از تحقیقات، رییس محله میان آنها قراری می دهد که بقال راضی شده می رود.»
در سندی دیگر، از زنی به نام «حاجیه قدم شاد مطرب» نام برده شده است که «در خانه عیال حاجی هاشم نام مستاجر است، دیروز به واسطه کرایه با مشارالیها نزاع شان شد.» آنگونه که راپورت نظمیه نشان می دهد هر دو زن برای رسیدگی به دعوای شان به رییس محله شکایت برده اند.
نزاع آقا هاشم با همشیره شیپورچی
اختلافات خانوادگی، دیگر گستره ای است که در آن می توان به برخی جرائم و مسائل زنان پی برد. اختلاف های زن و شوهری که گاه جرائمی را موجب می شده است. به موجب یک سند، فردی به نام لطف الله در سال 1312 شکایت نامه ای نوشته و مدعی شده است: «همسر دومش مدت بیست روز است که خانه را ترک کرده است.»
همچنین بر اساس سندی دیگر، فردی به نام حسین در محله چالمیدان که در خانه صاحب دیوان سرایدار بوده به رییس محله چنین شکایت برده است مبلغی به زنی خود مخارج داده که عده او منقضی شود اما: «رفته به دیگری شوهر کرده است.» یکی از گزارش های ماموران نظمیه پایتخت از دعوایی خانوادگی خبر می دهد که زن های طرفین را به جان یکدیگر انداخته است: «آقا هاشم صراف، با زنش که همشیره محمد شیپورچی ماست نزاع شان شده. مشارالیها می خواسته برود و زن خود را طلاق بدهد جمعی از زن های طرفین به حمایت یکدیگر بر آمده بنای زد و خورد گذارده بودند. همسایه ها جمع شده آنها را ساکت کرده صلح می دهند.»
دست اندازی یک زن بر املاک طفل های صغیر
دست اندازی بر املاک دیگران و تصرف غیر حق آنها از دیگر جرائمی است که در برخی از آنها می توان حضور زنان را به تماشا نشست. مجموعه سندهایی که از سال های 1332 تا 1336 قمری بر جای مانده است از یک دعوای دامنه دار درباره تصرف املاک چند طفل صغیر از سوی یک زن آگاهی می دهند.
بر اساس این سندها، میرزا ابوالحسن تبعه اسلامبول که در کردستان فرزندانی دارد، در مکه فوت کرده است و پس از فوت او، همسرش لقاء خانم، با شیخ ابراهیم ازدواج کرده و به همین دلیل حق حضانت او بر بچه هایش ساقط شده است و برای فرزندانش قیم تعیین کرده اند. حاجی محمد قیم ورثه ابوالحسن، از لقاء خانم شکایت کرده است که او قیمومیت نامه را که برای فرزندان میرزا ابوالحسن پس از ازدواج مادرشان تعیین قیم کرده باطل دانسته و املاکی را که در اختیار قیومین بود، تصرف کرده است.
روایت دزدی زن قاسم کچل«دیروز زنی خراسانیه سارقه به خانه رضا خان قاجار رفته، بعضی اسباب سرقت نموده، می خواسته ببرد، اهل خانه ملتفت گردیده، بنای داد و فریاد را گذارده، اجزای پلیس رسیده، مشارالیها را دستگیر نموده و به اداره آوردند.» این راپورت نظمیه که به سال 1304 قمری باز می گردد از جرمی نشان دارد که در میان دیگر جرائم زنان، بیشتر گزارش شده است.
در میان سندهای تاریخی که از حضور زنان در عرصه جرایم اجتماعی روایت می کنند، آمار سندهای دزدی زنان در دوره قاجار، بیش از دیگر گزارش ها است. به موجب یک سند، نویسنده عریضه ای مدعی شده پس از درگذشت فردی به نام نصرت، همسر او سه طاقه شال کرمانی و بعضی اجناس او را از خانه مرحوم برده است. سندی دیگر از «دزدی پول محمد صادق توسط زن قاسم کچل و تقاضای صدور حکم در این باره» آگاهی می دهد. به موجب یک سند دیگر که البته احتمالا به دوره پادشاهی محمد شاه، پدر ناصرالدین شاه باز می گردد، درباره سرقت از منزل فردی به نام میرزا احمد مستوفی سخن رفته که بخشی از آن اموال، نزد همسر فردی دیگر به نام محمد کریم پیدا شده است. آنگونه که این سند تاریخی روایت می کند، دزدی یاد شده به حبس آن زن انجامیده است.
* به جز مجموعه «راپورت وقایع مختلفه محلات دارالخلافه» در میانه سال های 1303 تا 1305، این نوشتار از مجموعه سندهای موجود در بایگانی دیجیتال «آرشیو دنیای زنان در عصر قاجار» بهره جسته است. 