علی علیه السلام در آئینه قرآن(۲)

یا ایُّهَا الّذینَ آمَنوا اطیعُوا الله واطیعُوا الرَّسوُلَ وَ اُولِی الْامرِ مِنْکمْ . (نساء/59)
«ای اهل ایمان! فرمان خدا و رسول و فرمانداران (از طرف خدا و رسول) را اطاعت کنید».
حاکم حسکانی، مفسر معروف در کتاب خود ذیل این آیه، پنج حدیث نقل کرده که در همه آنها منظور از اولی الامر، حضرت علی علیه السلام دانسته شده است. به اتفاق مفسران منظور از اولی الامر، اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله است. (1) در همین خصوص، روایتی را نیز اشاره کردیم.

آیه اهل ذکر
 

(وَ ما ارْسَلناکَ مِنْ قَبلِکَ الّا رِجالا نُوحی اِلَیْهِمْ فَسْئَلوا اهْل الذِّکْرِ انْ کُنْتُم لا تَعلَمونَ). (نحل/43)
«و ما پیش از تو ای محمد (بر هیچ امت) غیر رجال مؤید به وحی خود، کسی را به رسالت نفرستادیم (بروید) و از اهل ذکر اگر نمی دانید، سوال کنید».
حضرت امام (ره) از غایه المرام نقل می کنند که سه حدیث از اهل سنت آمده که منظور از اهل ذکر، حضرت علی علیه السلام است. (2)
بعضی از منابع اهل سنت نیز مانند: تفسیر قرطبی و طبری، اهل ذکر را به اهل بیت علیهم السلام تفسیر کرده اند. (3)

آیه صادقین
 

یا ایُّهَا الّذینَ آمَنوا اتَّقوا اللهَ و کوُنوُا مَعَ الصّادقینَ (توبه/119).
«ای اهل ایمان! خداترس باشید و از (مردم دروغگوی منافق دوری کنید و) به مردمان راستگوی با ایمان بپیوندید».
بنابر روایات فراوانی که درخصوص این آیه وارد شده است، شأن نزول این آیه را علی علیه السلام و یا همه اهل بیت می دانند که بعضی از اهل سنت نیز مانند: سلیمان قندوزی و حاکم حسکانی حنفی به این مطلب اشاره کرده اند. (4)
حضرت امام (ره) به نقل از غایه المرام چنین می نویسند که هفت حدیث از اهل سنت آمده که مراد از«مع الصادقین»، پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه عترت علیهم السلام است که حضرت علی علیه السلام را نیز شامل می شود. (5) بعضی از مفسران اهل سنت نیز مانند: خوارزمی، عبدالله شافعی و حاکم حسکانی حنفی، «مع الصادقین»، را به «مع علی بن ابی طالب» تفسیر کرده اند. (6)

آیه لیله المبیت
 

وَ مِنَ النّاسَ مَنْ یَشْری نَفْسَهُ ابْتِغا مَرْضاتِ اللهِ و اللهُ رءوُفُ بِالعِبادِ.(بقره/207)
«بعضی مردانند که از جان خود در راه رضای خداوند در گذرند و خدا، دوستدار چنین بندگانی است».
این آیه در مورد لیله المبیت نازل شده است و در تفاسیرعلمای شیعه و نیز کتب اهل سنت از جمله تفسیر فخر رازی، مستدرک الصحیحین، ینابیع الموده، شواهد التنزیل و شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید چنین آمده که منظور از«الناس» حضرت علی علیه السلام است که برای رضای خدا، جان خود را در معرض خطر قرار می دهد. مقصود همان قضیه خوابیدن در بستر پیامبر صلی الله علیه و آله است (7) که تفاسیر متعددی این جریان را به طور مفصل ذکر کرده اند. حاکم نیشابوری در مستدرک الصحیحین می گوید:«این، حدیث معتبری است هر چند مسلم و بخاری در کتاب خود آن را نیاورده اند». (8)

آیه وحدت
 

یا ایُّهَا الّذینَ آمَنوا اتَّقوا الله حق تقاته و لا تَموتُنَّ اِلُا وَ انْتُمْ مُسْلِمونَ وَ اعْتَصَمُوا بِحَبْلِ اللهِ جَمیعا و لا تَفَرَّقوا.(آل عمران/102).
«ای اهل ایمان!... همگی به رشته دین خدا چنگ زده و به راه های متفرق نروید». در غایه المرام با ذکر چهار حدیث از اهل سنت آمده است که منظور از«حبل الله» امیرمؤمنان علیه السلام است.(9) برخی منابع دیگر نیز مانند: تفسیر روح المعانی و ینابیع الموده همین نکته را تأیید می کنند.(10)

آیه مباهله
 

فَمَنْ حاجَّکَ فیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءکَ مِنَ العِلمِ فَقُلْ تَعالَوا نَدعُ اَبْناءَنا وَ اَبْناءَکُمْ و نِساءنا و نساءَکُم وَ اَنْفُسَنا و انْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ الله ِ عَلی الْکاذِبینَ).(آل عمران/61).
«پس هر کس با تو در مقام مجادله بر آید بعد از آگاهی، تو به او بگو بیاید ما و شما فرزندان و زنانمان را بخوانیم و در دعا و التجا به درگاه خدا اصرار کنیم تا دروغگو و کافران را به لعن و عذاب خدا گرفتار سازیم».
این آیه، مشهور به آیه«مباهله» و مضمون آن در بین مفسران و محدثان متواتر است. به اتفاق برخی از مفسران و محدثان متواتر است. به اتفاق برخی از مفسران مانند: احمد بن حنبل، سیوطی، طبری و حاکم نیشابوری؛ مراد از«ابنائنا» حسن و حسین علیهما السلام، مراد از«نسائنا» فاطمه زهرا علیها السلام و مراد از«انفسنا» امیرمؤمنان علیه السلام است به جهت نهایت محبت و مودت رسول خدا صلی الله علیه و آله نسبت به آن حضرت. و نمی توان گفت که مراد به «انفسنا» نفس پیامبر صلی الله علیه و آله باشد؛ زیرا معقول نیست انسان داعی نفس خود باشد بلکه حق آن است که دعوت، متعلق به غیر باشد که در اینجا نیز امیرمؤمنان علیه السلام مراد است.(11)

آیه خیر البریه
 

اِنَّ الّذینَ آمَنوا وَ عَمِلوا الصّالِحاتِ اولئکَ هُمْ خَیْرُ الْبَریَّهِ. (بینه/7) .
«کسانی که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند ، بهترین مخلوقات اند».
خداوند در این آیه، مؤمنانی که در پرتو ایمان راه حق را یافته اند و منبع اعمال صالح هستند را به عنوان«خیر البریه» معرفی می نماید.
مفهوم خیر البریه گرچه ظاهراً منحصر به شخص یا اشخاص معینی نیست اما در منابع اهل سنت مانند: شواهد التنزیل، الدر المنثور، نور الابصار و احقاق الحق با بیان روایات متعددی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، حضرت علی علیه السلام، و شیعیان ایشان را دارای صفت خیر البریه می دانند و این صفت را از بهترین دلائل برای افضلیت علی علیه السلام برای امامت، نسبت به همه مسلمین ذکر می کنند.(12) می توان نتیجه گرفت که مقدم داشتن غیر افضل بر افضل، کاری ناپسند است و بنابراین باید نخستین جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله ، حضرت امیر مؤمنان علیه السلام باشد.

آیه صالح المؤمنین
 

(وَ اِنْ تَظاهَرا عَلیْهِ فَانَّ اللهَ هُوَ مَوْلاهُ وَجِبریلُ وَ صالِحُ المُومِنینَ وَ المَلائکَهُ بَعْدَ ذلِکَ ظَهیرُ).(تحریم/4)
«ای دو زن پیامبر! اگر بر ضد او دست به دست هم دهید(کاری از پیش نخواهید برد)؛ زیرا خداوند و جبرئیل و صالح المؤمنین، مولا و یاور او هستند و فرشتگان هم بعد از آنها پشتیبان اویند».
«صالح المؤمنین» مطلق آمده است و همه افراد با ایمان شایسته و صالح و درستکار را شامل می شود و بلکه همه اعصار بعد از ظهور اسلام را نیز در بر می گیرد. ولی با این حال در روایات متعددی،«صالح المؤمنین» به حضرت علی علیه السلام تفسیر شده است. از پیامبر صلی الله علیه و آله بارها به این مضمون نقل شده که: «صالح المؤمنین، علی بن ابی طالب علیه السلام است». در منابع شیعه (مانند: الغدیر، تفسیر المیزان، تفسیر نمونه و تفاسیر دیگر) و نیز منابع اهل سنت ( مانند: شواهد التنزیل و روح البیان ) به این گونه روایات مکررًا اشاره شده است. (13)

آیه تطهیر
 

اِنَّما یُریدُ الله ُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجسَ اَهْلَ الْبَیْتَ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیراً. (احزاب/33)
«خدا چنین می خواهد که رجس و هرآلایش را از شما خانواده[پیامبر] ببرد و شما را از هر عیب، پاک و منزه گرداند».
در اینجا منظور اراده تکوینی است که تخلف ناپذیر می باشد. همچنین بیش از هفتاد روایت از اهل سنت، مصداق اهل بیت را خمسه طیبه می دانند، که می توان به روایات احمد بن حنبل، حاکم نیشابوری و ترمذی اشاره نمود. (14)
علمای شیعه، یکی از دلائل عصمت امام علیهم السلام را همین آیه ذکر می کنند. برای تفسیر و توضیح بیشتر، می توان به کتب معتبر عقائد مراجعه نمود و دریافت که این نوع تفسیر برای آیه فوق، مورد توافق همه مفسران شیعه و اهل سنت است.

آیه قربی
 

قُلْ لا اسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ اجْراً الَّا الْمَوَّدهَ فَی القُرْبی . (شوری/23).
«بگو من از شما اجر رسالت جز این نخواهم که مودت و محبت مرا در حق خویشاوندان منظور دارید».
این آیه در خصوص فضیلتی است که خداوند به اهل بیت علیهم السلام داده است و عقیده اکثر مفسران اهل سنت (مانند: حاکم حسکانی حنفی، حاکم نیشابوری، خوارزمی، زمخشری، فخر رازی، سیوطی و طبری) این است که مقصود از«موده فی القربی» نزدیکان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، از جمله حضرت علی علیه السلام است.(15)

آیه صراط مستقیم
 

وَ اِنَّ هذا صراطِی مُسْتَقیماً فَاتَّبعُوهُ وَ لا تَتَّبِعوا السُّبلَ فَتَفرقَ بِکُمْ عَنْ سَبیلِهِ ذلِکُمْ وَصّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُم تتَّقونَ. (انعام/153).
«و این است راه راست من، پیروی کنید و از راه های دیگر که موجب تفرقه و (پریشانی) شماست، متابعت نکنید. این است سفارش خدا به شما، باشد که پرهیز کار شوید».
در این آیه، مراد ازصراط الله و سبیل خدا، اهل بیت علیهم السلام هستند که در تفاسیر متعدد شیعه و سنی به این مطلب تصریح شده است. (16)

آیه هادیان
 

(اِنَّما انْتَ مُنْذِرُ وَلِکُلِّ قوْمِ هادِ.(رعد/7)
«ای پیامبر! تنها وظیفه تو، اندرز و ترسانیدن است و هر قومی را از طرف خدا راهنما و هدایتگری است».
در تفاسیر اهل سنت «هادیان به سوی خدا» به اهل بیت علیهم السلام تفسیر شده اند. (17)

آیه نعمت
 

ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَومَئذِ عَنِ النَّعیم.(تکاثر/8)
«آنگاه از نعمت ها، شما را در آنجا باز می پرسند».
بنابر روایت امام صادق علیه السلام، منظور روز قیامت است که خداوند از انسان ها در مورد«نعیم -که در تفاسیر به ولایت اهل بیت علیهم السلام تعبیر شده است- بازخواست می کند و بنابر نقل شواهد التنزیل و ینابیع الموده، این تفسیر مورد اتفاق اکثر علمای سنی نیز می باشد، (18)

سوره هل اتی
 

(...وَ یُطعِمونَ الطَّعامَ علی حُبِّهِ مسْکیناً وَ یتیماً وَ اسیراً...(انسان/5-22).
«...و آنها بر دوستی خداوند، به فقیر، یتیم و اسیر غذا می دهند...».
بعضی از مفسران اهل سنت همچون: شیخ سلیمان قندوزی در ینابیع الموده، خوارزمی در مناقب، قرطبی در تفسیر خود، فخر رازی در تفسیر خود، زمخشری در کشاف، ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه و... معتقدند شأن نزول این آیات و بلکه تمامی سوره هل اتی«الانسان» در مورد اهل بیت علیهم السلام و دشمنان آنان بوده است.(19)
در اکثر تفاسیر به جریان انفاق حضرت علی علیه السلام و حضرت فاطمه علیه السلام اشاره می کنند که سه روز متوالی به مسکین، یتیم و اسیری در حال روزه کمک نموده و خود با آب افطار می کنند؛ روز چهارم، جبرئیل از طرف خداوند می گوید:«ای محمد! بگیر این سوره را، خداوند با داشتن چنین اهل بیتی به تو تبریک می گوید» و سپس سوره «هل اتی» را بر پیامبر صلی الله علیه و آله خواند. این بیان، از ابن عباس نقل شده که اکثر تفاسیر آن را ذکر کرده اند.(20)
همان طور که در آغاز این نوشتار آمد، آیات دیگری نیز در خصوص امر ولایت و فضائل امیر مؤمنان علی علیه السلام نازل شده است که در تفاسیر مختلف شیعه و اهل سنت به آنها تصریح شده است.(21) امید است این بیان کوتاه، سرآغازی جهت تعمق بیشتر پیرامون تحلیل و تفسیر آیات مربوط به امامت و ولایت خاندان وحی باشد و مورد رضایت حضرت ولی عصر(عج) قرار گیرد. ان شاء الله .

پی نوشت ها :
 

1.ینابیع الموده، ص114و119؛ تفسیر فخر رازی، ج3، ص357.
2. ر.ک: کشف الاسرار، صفحات 100 به بعد.
3. ینابیع الموده، ص46و119؛ تفسیر قرطبی، ج11، ص272؛ تفسیر طبری، ج12، ص109.
4. الغدیر، ج2، ص277؛ ینابیع الموده، ص115؛ شواهد التنزیل، ج1، ص262.
5. کشف الاسرار، ص139؛ ینابیع الموده، ص116؛ مناقب خوارزمی، ص198؛ تفسیر روح المعانی، ج11، ص41.
6. مناقب خوارزمی، ص189؛ مناقب عبدالله شافعی، ص154؛ شواهد التنزیل، ج1، ص259.
7. مستدرک حاکم، ج3، ص4؛ ینابیع الموده، ص92؛ تفسیر فخر رازی، ج5، ص213؛ شرح ابن ابی الحدید، ج13، ص262؛ شواهد التنزیل، ج1، ص196،100،96و... برای تفصیل بیشتر ، ر. ک: الغدیر، ج2، ص48 به بعد.
8. مستدرک حاکم، ج3، ص4.
9. به نقل از کشف الاسرار، ص130 به بعد.
10. ینابیع الموده، ص119و274و297؛ روح المعانی، ج4، ص16.
11. مستدرک حاکم، ج3، ص150؛ صحیح مسلم، ج15، ص176؛ صحیح ترمذی، ج4، ص293 و ج5، ص225و638؛ مسند احمد بن حنبل، ج1، ص185؛ تفسیر فخر رازی، ج8، ص85؛ تفسیر طبری، ج3، ص192.
12. شواهد التنزیل، ج2، ص357، 359 و 364؛ الدر المنثور، ج6 ، ص379؛ صواعق المحرقه، ص96؛ نور الابصار، ص70 و 101؛ احقاق الحق، ج3، ص288.
13. شواهد التنزیل، ج2، ص255-263؛ روح البیان، ج10، ص53.
14. غایه المرام، ج6، ص287و293؛ مستدرک حاکم، ج3، ص133، 146، 147، 158؛ صحیح ترمذی، ج2، ص209، 308و 319؛ مسند احمد بن حنبل، ج1، ص330.
15. مستدرک حاکم، ج3، ص172؛ تفسیر طبری، ج25، ص16و25؛ تفسیر زمخشری، ج3، ص402؛ تفسیر فخر رازی، ج27، ص165و166؛ شواهد التنزیل، ج2، ص130-135 و ص141؛ الدر المنثور، ج6، ص7؛ مناقب خوارزمی، ص307.
16. ینابیع الموده، ص111.
17. مستدرک حاکم، ج3، ص129؛ ینابیع الموده، ص99و104 ؛ تفسیر طبری، ج13، ص108؛ تفسیر فخر رازی، ج5، ص271.
18. ینابیع الموده، ص111؛ شواهد التنزیل، ج2، ص368.
19. ینابیع الموده، ص93و212؛ مناقب خوارزمی، ص188و194؛ تفسیر قرطبی، ج19، ص130؛ تفسیر فخر رازی، ج13، ص243؛ تفسیر کشاف، ج4، ص194؛ شرح ابن ابی الحدید، ج13، ص276.
20. تفسیر کشاف، ج4، ص670؛ تفسیر قرطبی، ج10، ص6922؛ تفسیر فخر رازی، ج3، ص242.
21. برای آگاهی بیشتر، ر.ک: تفاسیر المیزان؛ نمونه؛ پیام قرآن ، ج9.
 

منبع:فرهنگ کوثر 81