مقدمه
جاسوسی اصولا به منظور شناسایی دشمن انجام می شود و اخبار مربوط به دشمن که به وسیله جاسوسان حرفه ای جمع آوری می شود،به اطلاعات سری مرسوم است. به بیان دیگر جمع آوری اطلاعات پنهانی با استفاده از ترفند و فریب را جاسوسی گویند. جاسوسی قدیمی ترین شیوه جمع آوری اطلاعات سری است. جاسوسی از همان ابتدای تاریخ ثبت شده بشر، بخشی از امور سیاسی و نظامی بوده اما سیستم مدرن جاسوسی در جریان جنگ جهانی دوم (1945-1939) و دوره پس از آن معروف به جنگ سرد (1991-1945) شکل گرفت. در جریان جنگ جهانی دوم، جاسوسی توسط کشورهایی که مستقیما با یکدیگر در حال نبرد بودند یعنی بریتانیا، فرانسه، روسیه و ایالات متحده آمریکا از یک طرف و آلمان ژاپن و ایتالیا از طرف دیگر به کار گرفته می شد. در دوره جنگ سرد، جاسوسی توسط دو ابر قدرت یعنی ایالات متحده امریکا و اتحاد شوروی استفاده می شد. این دو ابر قدرت هرگز وارد جنگ فیزیکی و عینی یا جنگ «گرم» با یکدیگر نشدند، بلکه قریب به نیم قرن، آنها به جنگ روانی با یکدیگر ادامه دادند و در این میان جاسوسان هر دو طرف مشغول فعالیت بودند و این دو ابر قدرت پیوسته یکدیگر را به جاسوسی مدرن برای دست اندازی بر جهان متهم می کردند. یکی از نتایج این جنگ «گرم» و «سرد» که بیش از شصت سال به طول انجامید، پیدایش یک سیستم مدرن و کاملا پیشرفته جاسوسی، شامل سازمان های سری در سراسر جهان است. بریتانیا، فرانسه، اسرائیل، روسیه از جمله کشورهایی هستند که دارای گسترده ترین جامعه ها و تشکیلات اطلاعاتی می باشند، اما ایالات متحده آمریکا فعلا دارای بزرگ ترین و گسترده ترین سازمان و تشکیلات اطلاعاتی و جاسوسی است.
جاسوسی در تاریخ اسلام
در تاریخ ایران و اسلام پدیده «جاسوسی» به اشکال و انحای گوناگون قابل ردیابی و شناسایی است. در مقالی که هم اینک پیش روی شماست، این موضوع از منظری تاریخی مورد بررسی قرار گرفته است. امید آنکه مقبول افتد.
واژه «تجسس» کلمه ای عربی است که «با دست لمس کردن» معنا کرده اند و مجازاً «نگاه کردن از سر کنجکاوی برای شناسایی دیگران» دانسته اند. دهخدا «تجسس» را «خبر جستن» معنا کرده است که همان کنجکاوی کردن در اسرار دیگران می باشد. البته باید توجه داشت برخی «تجسس» را جست وجو در باطن کارهایی که شورانگیز است معنا نموده اند. قابل ذکر است بعضی از منابع فقهی اهل سنت «تجسس» را تفتیش و جست وجوی اطلاعاتی دانسته اند که مخفی و سری است. این واژه در قرآن یک بار به صورت «ولا تجسسوا» آمده است که تجسس را نهی نموده و در احادیث مورد اعتماد شیعه و سنی نیز تفتیش و تجسس در امور خصوصی مؤمنان سخت نکوهش شده است.
«تجسس» در تاریخ اسلام و سیره معصومان(ع)
علمای اخلاق نیز تجسس در امور پنهانی دیگران را امری ناپسند دانسته اند، اما با توجه به برخی آیات از جمله آیه 189 سوره بقره و آیه 27 «سوره نور» تفتیش که تجسس را نهی کرده است، این در همان مواردی است که رسول خدا(ص) فرموده اند: «من مأمور نشده ام که به دل های مردم نقب زنم[که در آن چیست].» ولی اگر مصالح جامعه اسلامی و امنیت آن به میان آید از تجسس و تفتیش گریزی نیست؛ به لحاظ چنین مهمی، در مواردی تجسس مانند زیر نظر داشتن تحریکات نظامی دشمنان، مراقبت از فعالیت های مخالفان بیگانه و معاندان داخلی و جاسوسان و نظارت بر کارگزاران حکومت و نحوه عملکرد آنان جایز و حتی واجب می شود. چنان که پیامبر اکرم(ص) پیش از جنگ بدر و احد، جاسوسانی را جهت به دست آوردن اطلاعات ضروری اعزام داشت یا از عباس بن عبدالمطلب می خواهند جهت خبررسانی در مکه بماند یا به نعیم بن مسعود برای تجسس از وضع بنی قریظه در جنگ خندق مأموریت می دهند یا بریده بن حصیب اسلمی به هنگام جنگ بنی مصطلق یا عبدالله بن ابی حدود اسلمی را در غزوه حنین به میان قریش جهت جمع آوری اخبار اعزام داشته اند.
حضرت امیرالمؤمنین(ع) نیز به تبعیت از سیره رسول خدا(ص) قبل از آغاز جنگ، جاسوسانی را جهت کسب اطلاعات ضروری اعزام می داشتند. این سیاست به هنگام جنگ هم از جمله شیوه های آن حضرت بوده است و متقابلاً حضرتش در مورد اشخاص مناطق و مشکوک دستور می دادند شدت عمل داشته باشند. در بعضی مواقع هم شخصاً به این کار اقدام می کردند. در همان دوره اگر جاسوسی در جامعه اسلامی به سود بیگانگان فعالیتی می داشت، به اعدام محکوم می شد، برای نمونه معاویه بعد از شهادت علی(ع)، دو نفر را برای جاسوسی به کوفه و بصره فرستاد. حضرت امام حسن مجتبی(ع) از ماجرا مطلع شدند بی درنگ فرمان دادند هر دو را دستگیر و اعدام کنند.
به استناد اینگونه مدارک -که کم نیست- و آیه مبارکه «اذهبوا فتجسسوا من یوسف و اخیه» نه تنها تجسس نهی نمی شود، بلکه چون خیر نظام اسلامی و امت مسلمان در آن است باید به این مهم همت نمود. لذا بسیاری از فقها فرموده اند: تفتیش و تجسس در کارهای مشکوک و تحریکات موذیانه دشمنان اسلام از این قاعده مستثنی نیست و در تاریخ اسلام مواردی مشاهده می شود که پیامبر اکرم(ص) به منظور کشف اغراض دشمنان و ارزیابی وضعیت نظامی آنها، کسانی را مأموریت داده اند، برای نمونه پیش از غزوه بدر، سپاس وعدی بن ابی الزغباء را برای اطلاع از وضعیت کاروان قریش به نواحی بدر فرستادند.
در فرمان علی ولی وصی، برگزیده خدا و پیامبر اکرم (ص)، آمده است : «ثم تفقد اعمالهم وابعث العیون من اهل الصدق و الوفاء علیهم» در کارهای آنها [= عمال و کارگزاران] رسیدگی کن و افرادی را که اهل راستی و وفا باشند برای دیده بانی آنها مأمور کن. حتی بنا بر تصریح برخی از فقهای امامیه جاسوس از غنایم نیز سهم می برد.
پوشش ظاهری جاسوسان حرفه ای
طبیعی است با اینکه جاسوسی لباس و نشان مخصوص ندارد، ولی دیده نشده بدون عنوان و نشانی که در جامعه شناخته شده است بتواند در میان مردم محل مأموریتش فعالیت موفقیت آمیز داشته باشد. مروری بر آنچه پیرامون جاسوسی نوشته شده است یا سفرنامه هایی که از جاسوسان در دسترس قرار دارد می تواند بهترین مقدمه فشرده ای برای این بحث کوتاه باشد که فهرست وار برای ذکر در این مقال در نظر گرفته ایم.
کسانی که به فعالیت جاسوسی می پرداختند، گاه افرادی عادی بودند که به صورت موردی و کوتاه مدت به این عمل گمارده می شدند. گاه افرادی با مهارت های خاص جمع آوری خبر به صورت مقطعی برای انجام مأموریتی خاص، به محل مأموریت خود گسیل می شدند. گاه جاسوسانی حرفه ای بودند که در محل مأموریت خود نفوذ می کردند و می توانستند در پوششی که برای دشمن، خودی به نظر می آمد مأموریت خود را انجام دهند. در چنین مواردی بود که گاه حضور جاسوس حس می شد، اما شخص شناخته نبود. به هر روی جاسوسان چه در مأموریت کوتاه مدت چه درازمدت، از پوشش های موجه و بعضاً طبقه متوسط جامعه استفاده می کردند. طبق گزارش های تاریخی قابل استناد و استدلال، جاسوسان گاهی با عنوان و منصب حکومتی که وارد کشور دیگری می شدند، مانند گینیاز دالکورگی سفیر روس تزار که جهت اداره سفارتخانه تزار در زمان قاجار به ایران اعزام شد و به لحاظ اطلاعاتی که کسب کرده بود، از طرف تزار روس جهت مسلک سازی و شکاف بین شیعیان عراق و حکومت عثمانی به نجف اشرف رفت. او در مجلس کاظم رشتی با انتخاب و تحریک علی محمد شیرازی، مسلک گمراه بابیه را به وجود آورد یا مستر همفر انگلیسی به نام گردشگری وارد سرزمین های اسلامی شده و با انتخاب محمدبن عبدالوهاب، مسلک تکفیری وهابیت را پایه گذاشت یا به نام مدرس مانند کاظم رشتی، جاسوس عثمانی و روحانی نمایی مانند احمد احسایی که با ابداع رکن رابع فتنه شیخیه را در تشیع راه انداخت حمایت کردند. در تاریخ بسیاری از کلیساها و کنیسه ها مرکزی برای جاسوسی بوده اند، حتی در این اواخر محمد مرسی رئیس جمهور سابق مصر برای قطر و قرضاوی- که داستان عشقبازی او در مقام مفتی اهل تسنن به رسوایی کشید- برای اسرائیل غاصب کودک کش جاسوسی کرده اند. غیر از این نوع مشاغل رسمی حکومتی، طبق گزارش هایی که در متون تاریخی به ثبت رسیده است، از البسه تجار استفاده کرده به شکل و شمایل و عنوان تاجران برای جاسوسی بر ملتی وارد شده اند یا در لباس درویشان و فقیران ظاهر می شدند. این پوشش به اندازه ای برای جاسوسی شیوع داشت که طی سال ها از لباس درویشان یا خود درویشان برای جاسوسی استفاده می کردند. در سرزمین های اسلامی نیز جاسوسان در لباس فراش، مطرب، جهانگرد، صوفی، درویش، داروفروش، کنیزِ گدا و بیمارِ زمینگیر، پهلوان، دریانورد، کارگر، پزشک، مبلغ مذهبی، وقایع نگار، سوانح نگار، خفیه نویس و هر کاره، حوادث سرزمین های مختلف را به سلطان گزارش می دادند. عثمانیان حتی از جاسوسان تربیت شده مسیحی و یهودی با عنوان«مارتولوس» و اسرای دشمن و اروپاییان ناراضی و هنرمندان و پزشکان نیز برای جمع آوری خبر استفاده می کردند.
در دوره قاجار عده ای به نام راپورتچی و خفیه نویس برای پادشاه جاسوسی می کردند. در این دوره سفارتخانه ها یکی از مراکز مهم فعالیت جاسوسی بوده است. در دوره پهلوی جاسوسان در هر لباس و شغلی برای دشمن به جمع آوری خبر می پرداختند و هر وزارتخانه، سازمان، صاحب مقامی برای بقای خود در دستگاه های دیگر، جاسوسی داشتند. خنده آور این است که حتی رؤسای فرقه دار صوفیه هم در دستگاه رقبای خود جاسوس داشته اند.
مقررات جاسوسی
هر جامعه ای همان طور که عنوانی جهت معرفی شاغلان دارد، بعضاً صاحبان مشاغل مانند ارتش، نیروی دریایی، نیروی هوایی، نیروی زمینی و... دارای لباس مخصوص می باشند که به قوانین و مقرراتی اداره می شوند. جاسوسی در ایران دارای وزارتخانه یا سازمانی نیست، ولی در کشورهایی نظیر امریکا، انگلیس، روسیه، فرانسه، آلمان و... -که دارای سرویس های اطلاعاتی جاسوسی هستند- تردید نیست که با قوانین و مقرراتی خاص اداره می شوند. در گذشته های تاریخ، اداره کنندگان کشورها حتی ایران قبل از انقلاب شکوهمند اسلامی، توجه خاصی به جاسوسی داشتند و بدون جاسوس، کشورداری را غیرممکن می دانستند، به همین اعتبار هر کشوری به لحاظ ویژگی های خاص جاسوسی، برای جاسوسان خود قوانین و مقرراتی داشته است که به طور فهرست وار به آنها اشاره می نماییم:
*تیزهوشی و زیرکی
*قابل اعتماد بودن
*آزموده بودن
*آشنایی با محل مأموریت
*قدرت تجزیه و تحلیل و استنباط قوی داشتن
*صبر و قدرت شکنجه
*آشنایی با زبان قوم و ملتی که جهت جاسوسی به میان آنها می روند
* دانستن چند زبان خارجی
*دریافت مقرری گزاف
*جاسوسان نباید یکدیگر را می شناختند
*در میان سپاهیان نباید شناخته می شدند
«شبهه افکنی» در راستای جاسوسی
با توجه به اینکه وظیفه اصلی جاسوس خبررسانی از درون تشکیلات تصمیم گیرنده دشمن است، اما گاه کارکردهای دیگری نیز برای او مفروض بود، از جمله برخی جاسوسان وظیفه داشتند که در صفوف دشمن رخنه کنند و بدون آنکه مقصد خود را آشکار سازند، در لباس خودی با شبهه افکنی، به تضعیف سازماندهی آنان بپردازند و این یکی از مصادیق بارز معنای متعارف جاسوس در جوامع اسلامی است.
اشاعه شبهاتی که افراد جامعه ای را به سمت و سوی مقاصد جاسوس بکشاند، از جمله وظایف جاسوسان در کنار خبررسانی از جامعه ای است که حوزه مأموریت او را تعریف می کند. آیت الله شیخ حسین لنکرانی-که تاریخ گویای زمان خود بود و افرادی نظیر استاد علی ابوالحسنی منذر هر آنچه را داشتند اطلاعاتی بود که آن مرحوم بیان می کرد- در ارتباط با شهید مظلوم آیت الله شیخ فضل الله نوری می گفت: «شیخ ابراهیم زنجانی ملعون که خود جاسوسی بود در ماجرای شیخ شهیدفضل الله نوری، جاسوسانی داشت تا شیخ را مردی مزور و مزدور، بی آبرو و حقه باز معرفی کنند. آنها مأموریت داشتند بگویند قرآنی که شیخ بالای دار به آن سوگند یاد کرد قوطی سیگار او بود» یا در ماجرای جیکاک جاسوس انگلیس، طبق مدارک و مسانیدی که در دسترس است، او جهت تأمین اطلاعات برای ارباب انگلیسی خود به ایران اعزام شده بود. لکن وقتی با مسئله ملی شدن نفت مواجه شد، با استفاده از ارادت و مهرورزی مردم خوزستان به علی مرتضی(ع) به انواع شبهه افکنی ها نظیر اینکه شما که مهر علی امیرالمؤمنین را در دل دارید، با ملی شدن نفت چه کار دارید...، مردم را به سمت و سویی می کشاند که رسمیت دادن به سیاست انگلیس بود یا در ارتباط با جداسازی شیعه شجاع مظلوم از اسلام چه شبهاتی را وهابیان به پیروی از این تیمیه های تاریخ رواج نداده اند. مانند اظهارات خصمانه وهابیان و منحرفان در معنای واژه «مولی» در کلام نورانی «من کنت مولا فهذا علی مولا» که پیامبر اکرم(ص) به هنگام نصب حضرت علی بن ابیطالب(ع) به جانشینی خود فرمود که خوشبختانه مفاخر علمی بلندپایه شیعه به این نوع جعلیات پاسخ های جدی داده اند. این شبهات که در همیشه تاریخ، شیعه با آن مواجه بوده و هست، توسط جاسوسان نفوذی دشمنان نه فقط گفته شده بلکه به چاپ رسیده است. چنانکه حضرت آیت الله العظمی امام خامنه ای مدظله العالی به این ترفند اشاره کرده و فرموده اند: «شبهه افکنی به نفوذیان و جاسوسان خلاصه نمی شود، بلکه گاهی از جنس ایرانی هم شبهه افکنی می کند.»
برای این کلام هشداردهنده مرجع و رهبر معظم، شواهد زیادی می توان ارائه داد، اما در این جایگاه می توان به نمونه ای در ارتباط با یکی از انتشارات کشور -که وظیفه مبارزه با شبهات و فرق ضاله را برای خود تعریف کرده- اشاره کرد. چند سال قبل جوانی از قماش نفوذیان فرقه ای- که برای رخنه در نشر انتخاب شده بود- بعد از شناسایی با مؤلفان و مراکز نشر آثار این انتشارات تماس گرفت تا آنها را از همکاری با این مرکز آثار ضد فرقه گرایی منصرف کند و چون با سکوت مسئولان این نشر مواجه شد، با شب نامه هایی افراد مسئول این مرکز را تحریک به مقابله کرد، چون به او بی اعتنایی کردند، به مقاله نویسی در فصلنامه ای پرداخت که مراجع عظام را به لحاظ اظهار عقایدشان مورد حمله قرار می دهند. این افراد از نفوذیان و جاسوسان جنس ایرانی هستند که به نفع دشمن با شبهه افکنی، مراکزی را که فعالیتشان مانع رشد و پیشرفت دشمن است، مورد حمله قرار می دهند. البته جای تعجب نیست، زیرا یکی از علل و انگیزه هایی که زمینه شبهه سازی و رواج دادن آن را فراهم می آورد، کمبودها و عقده هاست. خاطرم هست که ابوالفضل برقعی به فقیه اهل بیت عصمت و طهارت آیت الله العظمی مرحوم سیدمحمدهادی میلانی (قدس الله) نسبت تصوف داده بود، در صورتی که ایشان تصوف را باطل می دانست یا همین دار و دسته شیعیان پناهنده به انگلیس که نان مظلومیت علی(ع) را می خورند، وقتی آیت الله العظمی خویی اجتهاد مدعی مرجعیت آنان را تأیید نکردند، با رواج اینکه آن مرجع بزرگ سید نیست، سال ها مردم ناآگاه را با این نوع فتنه ها گرفتار شبهه واهی و بعضاً آلوده به اشاعه آن نمودند. اینگونه حرکت های مذبوحانه دانسته یا ندانسته، تأمین خواسته انگلیس فرقه ساز می باشد که هر بی سروپایی را مرهم زخم های عقده ها و کمبودها می نماید و از وجود آنها به نفع خویش بهره می گیرد.
جاسوسان حرفه ای اما...
براین اساس سازمانهای مزبور شیوه هائی دراستخدام جاسوس بکار می گیرند و به مسائلی توجه می کنند که پاره ای از آنها را دراینجا می آوریم.
الف -القاء وحدت ایدئولوژی
ایمان به یک ایدئولوژی مشترک بین فرد مورد نظر و سازمان مربوطه مطمئن ترین راه استخدام وی است زیرا چنین شخصی بااین اندیشه خود را ملزم به یاری رساندن شبکه مزبور می داند. و باایمان و تعهد لازم دست بکار می شود. براین اساس است که سازمانهای جاسوسی دست به القاء وحدت ایدئولوژی می زنند و تلاش فراوانی برای گسترش اندیشه های جهان وطنی و بعضا نژادگرایانه می کنند. موضوع وحدت ایدئولوژی انگیزه ای شده است تا صهیونیسم بیشترین جاسوسان خود رااز بین یهودیان [ 12 کا گ ب] از میان کمونیستها 13انتلجنت سرویس انگلستان و سیا از بین فراماسونری ها 14 بهائیان و تحصیل کردگان غرب زده 15 برگزیند. اندیشه جهان وطنی در بین کمونیستها و فراماسون ها و تحصیل کردگان غرب زده و فکر نژاد پرستانه در میان یهودیان زمینه سازاینگونه استخدام هااست. ازاینرو باید با چنین اندیشه ها برخورداصولی بشود واز گسترش آن در جوامع اسلامی جلوگیری بعمل آید.
ب -پرورش دراز مدت:
پرورش دراز مدت از راه تشکیل مراکز فرهنگی در درون کشورها یا قبول دانشجو در کشوری که شبکه های مزبور قرار دارند اعمال می شود. در این نوع مراکز با مطالعه دقیق بر روی روانشناسی رفتاری فرد مورد نظر والقاءاندیشه های لازم وی را درضمن سنجیدن می پرورانند و در موقع مناسب به استخدام در می آورند. با مطالعه بیوگرافی جاسوسان افشا شده بخوبی در می یابیم که جاسوسان شوروی قسمتی از مراحل آموزشی خویش را در آن کشور گذرانیده اند و جاسوسان آمریکا انگلستان فرانسه و اسرائیل در کشورهای مزبور مراحل تربیتی و آموزشی خود را بپایان برده اند. در اینجا برای روشن شدن گفته بالا دو پاراگراف از یک سند لانه جاسوسی را می آوریم: کوشش قابل ملاحظه ای باید بعمل آید تا جوانان ایرانی تنها به موسسه هایی درایالات متحده بروند که می توانند به دانشجویان بیگانه تعلیم و تربیت خوبی بدهند. 16 و در قسمت تهیه برنامه برای گروههای[ هدف ویژه] از جمله روشنفکران در راه کشف تعدادی اندیشه عملیاتی می خوانیم:
تعیین مامورین جوان اداره اطلاعات آمریکا برای تحصیل تمام وقت در دانشگاه تهران به پیروی ازالگوی آمریکای لاتین با رسالت اصلی تحت تاثیر قراردادن افکار عمومی دانشجویان در جهتی مساعد برای سیاستهای ایالات متحده. ازاین روی باید مسئولین مملکتی دقت کافی در خصوص همکاری های فرهنگی و علمی با کشورهای بیگانه نمایند. و توجه داشته باشند که سازمانهای جاسوسی همکاریهای لازم رادراین بلوک بندی های خود دارند و با تعطیل شدن سفارتخانه ای یا قطع شدن رابطه دیپلماتیک با یک کشور خطراستخدام جاسوس از بین نمی رود.
ج - گسترش روابط خانوادگی:
وجود روابطه خانوادگی بین اتباع دو کشور موجب می شود که زوجین نسبت به هر دو کشورازاحساس خوبی برخوردار گردند و خواهان موفقیت آنها باشند. این احساس علاقه زمینه را برای پذیرش اندیشه منافع مشترک آماده می کند و شبکه های اطلاعاتی را بطمع استخدام این قبیل افراد می اندازد. سازمانهای مزبور نخست اطلاعات واخبار دست دوم را از آنان می خواهند و با گذشت زمان تبدیل به جاسوس رسمی و مامور حرفه ای می کنند. از اینرو در برقراری اینگونه روابط باید دقت کافی شود و در ارتباط اینگونه افراداحتیاط و کیاست لازم را باید بکار گرفت.
د- بهره بری از ضعف ها
یکی از روش زهای معمول در استخدام مزدور دست گذاشتن روی ضعف های فرد هدف می باشد. شبکه های مذکور با سود جوئی از ضعف های شخص وی را باستخدام در می آورند از اینرو سازمان های جاسوسی توسط سفارتخانه ها و ماموران خویش بااستفاده از علوم انسانی به مطالعه روحیات افراد می پردازند و افرادی را که ضعف هائی نظیر: جاه طلبی شهرت خواهی احساس حقارت سرخوردگی های سیاسی و مالی واجتماعی تزلزل روحی مال دوستی شهوت طلبی توطئه گری آشوب طلبی بی اعتقادی به نظام و امثال آن دارند بر می گزینند وبه پرورش و استخدام آنان می پردازند. یکی از افسران عملیاتی سازمان سیا در خاطراتش می نویسد: [عملیات پشتیبانی ازشناختن شخصیت های مورد نظر نیز برای کشف محرک هائی که ممکن است که آنها را وادار به قبول یا رد پیشنهاد استخدام ما کند مهم است که این محرک ها قدرت ها و ضعف ها مسائل و مشکلات جاه طلبی ها شکست ها خصومت ها و آسیب پذیری این شخصیتها است]( کتاب خاطرات سیا)
