«در کارهای اخروی و معنوی هم همین جور است. در حرکت توحیدی هم همین‌جور است. به کم نباید قانع شد. در طلب ثواب الهی هم همین‌جور است. به کم نباید قانع شد.»1
بسیاری از ما که معمولاً اسلام و ایمانمان را بی‌هیچ تلاش، مجاهده، تحمّل رنج و سختی و تنها بر اساس پیروی از پدران و مادرانمان به دست آورده‌ایم، گمان می‌کنیم تا آنجا باید در راه فرمان‌برداری از خدا و اطاعت از فرامین او پیش رفت که اندک خللی به روند جاری و معمول زندگی ما وارد نشود و خدای ناکرده سختی و مرارتی برای ما پدید نیاید. به بیان دیگر تا بدانجا به آموزه‌های اعتقادی، اخلاقی و فقهی اسلام پای‌‌بندیم که نخواهیم برای آنها هزینه‌ای کنیم. برای نمونه، اگر قرار باشد برای انجام یک تکلیف شرعی، مانند امر به معروف و نهی از منکر به سختی بیفتیم یا برای پای‌بندی به یک حکم شرعی، مانند رعایت حجاب و پوشش اسلامی با طعنه و مسخره دیگران روبه‌رو یا برای دفاع از یک اصل اعتقادی، مانند علم و عصمت امامان با انکار و استبعاد مخالفان مواجه شویم، یا برای رعایت یک واجب اخلاقی، مانند دوری از شنیدن بدگویی دیگران، خویشان و دوستان و نزدیکانمان را رنجیده خاطر سازیم؛ از زیر بار مسئولیت شانه خالی می‌کنیم، با این توجیه که اسلام فرموده است: «... خود را با دست خود به هلاکت میفکنید.»2 از عمل به تکلیف شرعی خود سر باز می‌زنیم.
این در حالی است که در آموزه‌های اسلامی، همواره از تلاش و سخت‌کوشی و فرمان‌برداری از خدا سخن به میان آمده است و در بسیاری روایات، مؤمنان به «اجتهاد» (تلاش و کوشش) در راه اطاعت و بندگی خدا و پیروی از پیشوایان معصوم(ع) فراخوانده شده‌اند. برای آشنایی با این موضوع، در این مقاله برخی از روایاتی را که در این زمینه بیان شده است، بررسی می‌کنیم.
1. تلاش و کوشش در فرمان‌برداری از خدا
در این زمینه، به برخی روایات اشاره می‌شود:
الف) تلاش و کوشش شرط رسیدن به پاداش‌های الهی
در روایتی که از امام صادق(ع) نقل شده است، آن حضرت، تنها شرط رسیدن به پاداش‌های الهی را تلاش و کوشش در راه اطاعت او اعلام می‌کند و می‌فرماید:
«از جان‌هایتان، تلاش و کوشش در راه فرمان‌بری خدا را به او ارزانی دارید، زیرا هیچ‌یک از خوبی‌هایی که نزد اوست، به دست نمی‌آید، مگر با فرمان‌برداری او و دوری از حرام‌هایش.»3
ب) تلاش و کوشش تنها واسطة میان خدا و بندگانش
آن حضرت در روایت دیگری، با نفی همة واسطه‌ها میان خدا و آفریدگانش، تنها راه رسیدن به خدا را اطاعت و بندگی معرفی کرده و همه را به تلاش و کوشش در این راه فراخوانده است:
«بدانید که میان خدا و هیچ یک از آفریدگانش، چه فرشتة مقرّب، چه پیامبر مرسل و چه دیگر آفریدگانی که پایین‌تر از آنها هستند، جز فرمان‌برداری آنها از او واسطه نمی‌شود، پس در راه طاعت خدا بکوشید.»4
ج) تلاش و کوشش، پایة اساسی کارها
امام صادق(ع) در پاسخ این پرسش که «شما کار خود را بر چه پایه‌ای استوار کردید؟» می‌فرماید:
«بر چهار چیز؛ دانستم که کار مرا کسی جز خود من انجام نمی‌دهد، از این رو کوشیدم؛ دانستم خدای عزّوجلّ از حال من آگاه است، پس حیا پیشه کردم؛ دانستم روزی مرا کسی جز خودم نمی‌خورد، پس اطمینان پیدا کردم و دانستم سرانجام کار من مرگ است، پس خودم را آماده کردم.»5
د) تلاش و کوشش، شرط پذیرش اعمال
امام ششم شیعیان(ع) به هنگام برشمردن شروط پذیرش اعمال بندگان از سوی خدا، یکی از این شروط را تلاش و کوشش آنها در راه اطاعت خدا می‌داند و خطاب به یارانش می‌فرماید:
«آیا شما را خبر ندهم به آنچه خدای صاحب عزّت و جلال، هیچ عملی را جز به آن از بندگان نمی‌پذیرد؟ گفتم: آری. فرمود: گواهی دادن به اینکه هیچ شایستة پرستشی جز خداوند نیست و اینکه محمّد(ص) بنده و فرستادة اوست و اقرار کردن به آنچه خداوند به آن امر فرموده و ولایت ما و بیزاری از دشمنانمان ـ یعنی دشمنان امامان ـ و تسلیم شدن به آنان و پرهیزکاری و تلاش و اطمینان و انتظار قائم(ع).»6
ه) تلاش و کوشش، شرط توفیق الهی
امام رضا(ع) در روایتی، درخواست توفیق از خداوند، بدون تلاش و کوشش را در حکم مسخره کردن خود می‌داند و می‌فرماید:
«هفت چیز است که بدون هفت چیز دیگر مسخره‌آمیز است. کسی که به زبان خود طلب آمرزش کند، ولی در دلش [از گناه] پشیمان نباشد، خودش را مسخره کرده است. کسی که از خدا توفیق بخواهد، ولی نکوشد، خودش را مسخره کرده است... .»7
و) تلاش و کوشش یگانه راه پیروی از امام
امام علی(ع)، در نامه‌ای خطاب به عثمان بن حنیف که کارگزار آن حضرت در بصره بود، پس از اشاره به ضرورت پیروی از امام و اعلام مشیء خود در زندگی، همگان را به پرهیزکاری و تلاش فراوان، به عنوان یگانه راهی که می‌توان با آن، تا حدّی به امام و پیشوای خود نزدیک شویم، فرا می‌خواند:
«آگاه باش! هر پیروی را، امامی است که از او پیروی می‌کند و از نور دانشش روشنی می‌گیرد، آگاه باش! امام شما، از دنیای خود به دو جامة فرسوده و دو قرص نان، رضایت داده است، بدانید که شما توانایی چنین کاری را ندارید، ولی با پرهیزکاری و تلاش فراوان و پاکدامنی و راستی، مرا یاری دهید.»8
ز) ترک گناهان، بزرگ‌ترین تلاش و کوشش
نکتة دیگریکه در زمینة تلاشوکوششدر راه اطاعت و بندگیخدا در روایات بر آن تأکید شده، اهمّیت و اولویت ترکگناهان است.
رسول گرامی اسلام(ص) در این زمینه می‌فرماید:
«در کار [اطاعت خدا] سخت بکوشید و اگر ناتوانی شما را [از عمل] درمانده کرد، از گناهان خودداری کنید.»9
آن حضرت در روایت دیگری می‌فرماید:«سخت‌کوش‌ترین مردم کسی است که از گناهان خودداری کند.»10
امام صادق(ع) نیز تلاش و کوشش در راه اطاعت خدا، بدون پرهیزکاری را بی‌فایده می‌داند و می‌فرماید:
«تلاش و کوششی که در آن ورع و پاکدامنی نباشد، سودی ندارد.»11
ح) تلاش و کوشش و آمادگی برای سفر آخرت
سخن خود در زمینة لزوم تلاش و کوشش در راه اطاعت و بندگی خدا را با کلامی از امیرمؤمنان علی(ع) به پایان می‌بریم. آن حضرت در این کلام، همگان را به تلاش و کوشش و فراهم آوردن زاد و توشه برای سفر آخرت فراخوانده و از مغرور شدن به سرای دنیا، برحذر داشته است.«بر شما باد به تلاش و کوشش، آمادگی و آماده شدن و جمع‌آوری زاد و توشة آخرت در دوران زندگی در دنیا، دنیا شما را مغرور نسازد، چنانکه گذشتگان شما و امّت‌های پیشین را در قرون سپری شده، مغرور ساخت.»12
2.تلاش و کوشش در اطاعت حجّت‌های الهی
بر اساس آموزه‌های اسلامی، مؤمنان افزون بر تلاش و کوشش در راه اطاعت خدا، باید در راه اطاعت و پیروی از حجّت‌های الهی ـ انبیا و اولیا ـ نیز بکوشند و از همة توان خود در این راه استفاده کنند، زیرا آنها معیارهای تشخیص حقّ و باطل و بیان‌کنندة حلال و حرام الهی‌اند و اطاعت آنها، عین اطاعت خداست.
به همین دلیل است که امام باقر(ع) دربارة وظایف مردم در برابر امامان معصوم(ع)، می‌فرماید: «مردم تنها به سه چیز تکلیف شده‌اند: شناخت امامان، تسلیم ایشان شدن در آنچه در آنها وارد می‌شود و رجوع به آنها در آنچه در آن اختلاف دارند.»13
روایات فراوانی در زمینة لزوم اطاعت امامان معصوم(ع) و تلاش و کوشش در این راه نقل شده14 که در اینجا تنها به عبارتی که در قالب دعا، در بخش پایانی دعای ندبه آمده است، بسنده می‌کنیم:
«خداوندا!... ما را در راه ادای حقوق او (امام مهدی(ع))، تلاش در پیروی از وی و دوری از مخالفت با او یاری کن و با خشنودی او بر ما منّت گذار.»15
امیدواریم خداوند در امسال که به نام سال همّت مضاعف و کار مضاعف نامیده شده است، توفیق تلاش و کوشش هرچه بیشتر در راه اطاعت و بندگی خودش و همچنین اطاعت و پیروی امامان معصوم(ع) را به ما ارزانی فرماید. ان‌شاءالله
پی نوشت ها :
1.بیانات مقام معظّم رهبری در دیدار جمعی از مسئولان نظام جمهوری اسلامی، 16/1/1389.
2.سورة بقره(2)، آیة195.
3.محمّد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج8، ص7، ح1.
4.همان، ص11.
5.محمّد بن ابراهیم نعمانی، کتاب الغیبـة، ص200، ح16.
6.محمّدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج75، ص228، ح100.
7.همان، ص356، ح11.
8.نهج‌البلاغه، ترجمة محمّد دشتی، نامة45.
9.بحارالأنوار، ج74، ص171، ح7.
10.شیخ صدوق، الامالی، ص 28، ح4.
11.الکافی، ج2، ص77، ح4.
12.نهج‌البلاغه، ترجمة محمّد دشتی، خطبة230.
13.بحارالانوار، ج23، ص39، ح1.
14.برای مطالعة بیشتر در این زمینه ر.ک: ابراهیم شفیعی سروستانی، معرفت امام زمان(عج) و تکلیف منتظران، صص146 و147 و 218ـ220.
15.بحارالانوار، ج99، ص109.
منبع:www.mouood.org