حقایق جالبی درمورد پاسارگاد یا آرامگاه کوروش

حقایق جالب درمورد پاسارگاد که نمی دانید

 آثار به جامانده و با ارزشی که از تخت جمشید و پاسارگاد باقی مانده در شهر پاسارگاد است، هنوز حرف هایی برای گفتن دارند. این میراث جهانی، پاسارگاد مجموعه ای از سازه های باستانی برجای مانده از دوران هخامنشی است. پاسارگاد در فارس قرار گرفته است. این مجموعه آینه تمام نمای تاریخ ایران زمین بشمار می آید. مجموعه پاسارگاد بی شک یکی از زیباترین و جذاب ترین و با شکوه ترین جاذبه های تاریخی ایران حسوب می شود. این مجموعه شامل ساختمان هایی مثل آرامگاه کوروش ، مسجد پاسارگاد، باغ پادشاهی پاسارگاد، کاخ دروازه، پل، کاخ بارعام، کاخ اختصاصی، دو کوشک، آب نماهای باغ شاهی، آرامگاه کمبوجیه، ساختارهای دفاعی تل تخت،کاروانسرای مظفری، محوطه مقدس و تنگه بلاغی است. این مجموعه بی نظیر، پنجمین مجموعه ثبت شده در فهرست آثار میراث جهانی در ایران است که در نشست یونسکو که در تیرماه سال 1383 در چین برگزار شد، به دلیل دارا بودن شاخص های فراوان با صد در صد آرا در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید. در این مطلب به سراغ حقایق جالب در رابطه با پاسارگاد این معدن تمدن و پیشرفت پارسی در سالیان دور رفته ایم. با ما همراه باشید تا مجموعه تاریخی گران بهای آرامگاه کوروش و معماری پاسارگاد را بهتر و بیشتر بشناسیم:

پایه گذاری پاسارگاد

سرزمین پارس زادگاه هخامنشیان بوده است. خاندان پارس که به رهبری کوروش دوم (که از 529 تا 559 پیش از میلاد سلطنت کرد) در سال 550 پیش از میلاد، بر مادها پیروز شدند. بر پایه رسم و رسوم و سنت آن زمان، کوروش دوم این منطقه را به پایتختی انتخاب کرد، زیرا در نزدیکی منطقه ای بود که بر «ایشتوویگو» پادشاه مادها پیروز شد. در 70 کیلومتری جنوب پاسارگاد، داریوش بزرگ پایتخت نمادین خود شهر پارسه (( و یا بقول شاعری یونانی که این شهر را پرس پلیس نام نهاد)) را بنیان گذاری کرد. تا زمانی که اسکندر از مقدونیه در سال 330 پیش از میلاد، امپراتوری هخامنشی را شکست داد پاسارگاد، مرکز مهم سلسله هخامنشیان باقی ماند. در دوره های بعد از آن، از «تل تخت» همچنان به عنوان یک دژ استفاده می شد، با وجودی که کاخ ها  به حال خود رها شده و از مصالح آن دوباره استفاده شد. در سده دهم یک مسجد کوچک در نزدیکی آن ساخته شد که تا سده چهاردهم از آن استفاده می شد. این محوطه توسط مسافرین طی سده ها بازدید شده که باعث از دست رفتن تدریجی اجزای گوناگون آن شده است. ما در این مطلب به بررسی معماری پاسارگاد خواهیم پرداخت.

اولین امپراطوری در کل جهان

برطبق نوشته های هرودوت تاریخ نویش مشهور، هخامنشیان از طایفه پاسارگادیان بوده اند که در پارس اقامت داشته اند و سرسلسله آن ها «هخامنش بزرگ» بوده است. نامدارترین سرکرده اتحادیه قبائل پارس در نیمه قرن 7 پیش از میلاد «چیش پیش دوم» است که تا سال 640 پیش از میلاد ریاست قبیله های پارس را بر عهده داشت. به قدرت رسیدن پارسی ها و همچنین دودمان هخامنشی یکی از رویدادهای برجسته تاریخ باستان است. هخامنشی ها دولتی بنیان گذاری کردند که جهان باستان را به استثنای دوسوم یونان تحت سلطه خود در آوردند. شاهنشاهی هخامنشی را، نخستین امپراتوری در تاریخ کل جهان می دانند. ارزشمندترین سنگ نوشته هخامنشی از دیدگاه تاریخی و نیز بلندترین آن ها، سنگ نبشته بیستون بر دیواره کوه بیستون است. شهر باستانی پاسارگاد نخستین پایتخت شاهنشاهی هخامنشی در قلب استان فارس در دشت رودخانه پلوار قرار دارد. نام شهر «اردوگاه پارس» حکایت از موقعیت مکانی شهر دارد. این شهر توسط کوروش بزرگ (کوروش دوم) در سده ششم قبل از میلاد ساخته شد. محوطه اصلی (160 هکتار) توسط یک منطقه طبیعی بزرگ و وسیع احاطه و محافظت شده است که اندازه آن حدودا 7127 هکتار است. ما در اینجا به بررسی معماری پاسارگاد خواهیم پرداخت.

مجموعه کاخ های پاسارگاد

محوطه اصلی پاسارگاد یا آرامگاه کوروش شامل بناهایی ازجمله آرامگاه تل تخت یا تخت سلیمان و بناهای واقع بر تپه شمالی، مجموعه سلطنتی در مرکز محوطه اصلی، شامل بقایای ساختمان دروازه، تالار عمومی، قصر مسکونی و باغ سلطنتی است. در شرق مجموعه بنا، یک بنای کوچک وجود دارد که بر اساس شواهد یک پل است. در شمال مجموعه، سلطنتی زندان سلیمان قرار دارد که یک برج سنگی با ارتفاعی به بلندی 14 متر است و این زیبایی پاسارگاد در فارس و معماری پاسارگاد است.

وجه تسمیه پاسارگاد

محوطه اصلی آرامگاه کوروش در مرودشت شامل منطقه حفاری شده است، اما پایتخت باستانی منطقه ای بسیار وسیع تر از این منطقه بوده و در حال حاضر، هنوز حفاری نشده است. در محوطه حفاظتی اطراف، باقی مانده های دیگری هم وجود دارند: محدوده مقدس (حدودا 550–530 پیش از میلاد) و محوطه های تل نوخودی، تل خاری، تل سه آسیاب، دوتلان که برخی از این ها متعلق به ماقبل تاریخ هستند، همین طور مدرسه یا کاروانسرا (سده 14 میلادی). در محوطه حفاظتی همچنین پنج روستا وجود دارند که کشاورزان در آن ها ساکن هستند. نام اصلی شهر پاسارگاد چیزی شبیه «پسرگد» بوده و تلفظ امروزی نیز درست است و رابطه ای میان این نام و «پارس» نیست. نام پاسارگاد از اسم قبیله شاهان پارسی یعنی قبیله «پاسارگاد» اقتباس شده که «آنان که گرز گران می کشند» معنی می داده است. همچنین گفته شده که پاسارگاد ممکن است تغییریافته پارسه گراد باشد که معنی آن «شهر پارس» است. گراد و گورد و گرد (مانند دستگرد) معنی شهر می دهد و در زبان پارسی و عربی به صورت کوره به کار می رود، مانند کوره اردشیر و کوره دهات.پاسارگاد در دشتی بلند به ارتفاع 1900 متر از سطح دریا، در حصار کوهستان جای گرفته است. در سده هفتم قمری اتابکی از سلغریان پارس در نزدیک آرامگاه کورش بزرگ یا پاسارگاد در فارس مسجدی ساخت که در آن از سنگ کاخ ها استفاده شده بود و این معماری پاسارگاد را تشکیل می دهد.

موقعیت جغرافیایی پاسارگاد

هنگامی که کورش در سال 545 پیش از میلاد، سارد (پایتخت لیدی، شهری در غرب ترکیه امروزی) را به تصرف خود در آورد به شدت تحت تأثیر بناهای مرمرین شاهان لیدی قرار گرفت. او در همان زمان شماری از اساتید اهل لیدی را در پاسارگاد به کار گماشت.دشت پاسارگاد در قسمت شمالی استان فارس و میان رشته کوه های زاگرس در فاصله 130 کیلومتری شمال شیراز واقع شده است. میانگین ارتفاع دشت از سطح دریا 1850 متر است که وسعتی حدود 190 کیلومترمربع را در برمی گیرد. اقلیم آن کوهستانی با تابستان های معتدل و زمستان های نسبتا سرد همراه بوده است و این از جذابیت پاسارگاد در فارس و معماری پاسارگاد است.

قدمت بنا

پیشینه منطقه آرامگاه کوروش یا پاسارگاد در فارس، براساس پژوهش های باستان شناسان به دوره میانی پارینه سنگی مربوط می شود؛ اما شاخص ترین دوره فرهنگی دشت پاسارگاد، دوره هخامنشی است. بر اساس مدارک و شواهد موجود، نام پاسارگاد برای نخستین بار در دوره هخامنشی مطرح می شود که از لحاظ مکانی به دشتی اطلاق می شود که کوروش بزرگ به عنوان مرکز فرماندهی خود برگزید و در آن اقدام به ساخت بناها و کاخ هایی جهت حکمرانی خود نمود.

آیا این مجموعه واقعا با سلیمان نبی مرتبط است؟

 پاسارگاد در فارس شامل آرامگاه کوروش، کاخ های دروازه، بارعام، اختصاصی و بنای برج سنگی (آتشکده)، دژ (تل تخت)، باغ شاهی، پل و محوطه مقدس است. در دوره اسلامی به علت عظمت سنگ های بکار رفته در این مجموعه های این مکان، بناهای این مکان را به سلیمان نبی نسبت داده اند و خود پاسارگاد یا آرامگاه کوروش هم بنام مشهد ام النبی یا محل دفن مادر سلیمان معروف شد.

جزئیات آرامگاه کوروش

از شواهدی که مورخان یونان و روم بر جای گذارده اند، مشخص است که پاسارگاد در فارس را بیشتر ساخته و پرداخته کوروش بزرگ می دانسته اند. این نظریه به چند دلیل دیگر استوارتر می شود. اول آرامگاه کورش بزرگ که ساخته خود او بود، چنان ارتباطی از نظر طراحی نقشه و کاربرد نماپردازی در میان باغ بزرگ پاسارگاد با کاخ های دروازه، اختصاصی و بار مشخص می شود طراح همه یکی بوده و آن کاخ ها هم نتیجه سلیقه کورش بزرگ بوده اند. دوم کتیبه سه زبانه «ایلامی، پارسی باستان و اکدی» بر روی جرزها و درگاه های آن سه کاخ بیانگر آن است که آن ها با کورش ارتباط داشته اند. سوم، نوع معماری و به خصوص شیوه سنگ تراشی و بست های پاسارگادی قدمتی هرچند کوتاه، بر معماری تخت جمشیدی، که از آغاز دوره داریوش بزرگ شروع شد، را نشان می دهد و به ویژه در نقوشی که از سنت های کشورهای مختلف الهام گرفته شده اند، آرامگاه کوروش و معماری پاسارگاد را زیبا می سازد.

بنای آرامگاه کوروش

برجسته ترین بخش پاسارگاد در فارس یا آرامگاه کوروش، مقبره کورش بزرگ است که قبل تر مشهور شده بود به «مدفن مادر سلیمان نبی» .ولی در سال 1820 پس از پژوهش های باستان شناسی هویت اصلی بنا به عنوان آرامگاه کوروش بزرگ مشخص شده و چون گوهری در میان دشت خودنمایی می کند. این آرامگاه نزدیک 530 تا 540 پیش از میلاد از جنس سنگ آهکی به رنگ سفید ساخته شده است. بنای آرامگاه میان باغ های سلطنتی قرار داشته و از سنگ های بزرگ که درازای پاره ای از آن ها به هفت متر هم می رسد، ساخته شده است و معماری پاسارگاد را تشکیل می دهد.

طرز شکل گیری باغ ایرانی

 پاسارگاد در فارس یا آرامگاه کوروش یکی از بخش های مجموعه پاسارگاد است که آن را ریشه و اساس معماری باغ های ایرانی دانسته اند. بر اساس آنچه در متون تاریخی آمده، در زمان ساخت این باغ کوروش کبیر شخصا دستور داده بود که باغ پاسارگاد چگونه ایجاد شود و درخت ها نیز به چه شکلی کاشته شوند یعنی شکل هندسی باغ و ساختار فضایی آن از نگاه خود کوروش به باغ ایرانی اقتباس شده است.تحلیل های باستان شناسان بر طبق اسناد تاریخی و باستان شناسی حاکی از آن است که کلیه بناهای دشت پاسارگاد در یک ساختار منظم فضایی احداث شده اند و باغی وسیع و اصلی بر کلیه عناصر احاطه داشته است.«باغ شاهی» تنها بخش کوچکی از این مجموعه وسیع بوده و به بیان دیگر در پاسارگاد با یک طرح «باغ در باغ» روبرو هستیم. آرامگاه کمبوجیه یا زندان سلیمان در حاشیه شمالی محوطه کاخ ها در محاصره ویرانه های یک برج سنگی بلند بوده است. شاید کمبوجیه یا بردیا در فکر یک ساختمان جدا و مجزا، در نقش رستم بوده اند. در مجموعه ساختارهای هم زمان هخامنشی، ساختمان زندان دارای ارتباطی هم با معماری تدفینی و هم با معماری مذهبی بوده است. طبق نظریه «اشمیت» زندان با قرار گرفتن در نزدیکی کاخ های پاسارگاد، احتمالا توسط خود کوروش ساخته شده است. خزانه ای برای لوازم قیمتی سلطنتی یا مذهبی، درفش شاهانه، نمادهای دینی و امثال آن بوده است. از دو پنجره کور در نمای اصلی زندان فقط قطعات کوچکی در میان آوارتنها  پایه ای از بنا باقی مانده است و معماری پاسارگاد را شکل می دهد.

شباهت آرامگاه کمبوجیه و کعبه زرتشت

آرامگاه کمبوجیه، یکی دیگر از بناهای مجموعه پاسارگاد می باشد، آنچه از این بنا باقی مانده، دیواری بلند به ارتفاع حدود 14 و طول تقریبی 7٫5 متر است. این بنا به بنای کعبه زرتشت در نقش رستم شباهت دارد، درحالیکه ازنظر قدمت، قدیمی تر و از نظر استحکام و فن ساخت نمایانگر اجرایی قوی تر از بنای کعبه زرتشت بوده است. استحکام معماری پاسارگاد زیبا است.

مسجدی در میان این مجموعه

یکی دیگر از باقی مانده بناهای این مجموعه تاریخی، مسجد پاسارگاد است. مسجد پاسارگاد مسجدی است که در سال 602 هجری شمسی و در دوران فرمانروایی اتابکان فارس و توسط اتابک سعد بن زنگی از حاکمان دادگستر فارس در اطراف مزار کوروش که در آن دوران به مسجد یا مدفن «مادر سلیمان» نبی معروف بوده، ساخته شده است. این مسجد از قدیمی ترین مساجد ایران نام برده می شود که بقایای آن تا پیش از جشن های دو هزار و پانصدساله شاهنشاهی در سال 1350 باقی بود. در آن سال برخلاف منشور ونیز برای مرمت آثار باستانی، بقایای مسجد ازجمله دروازه آن، توسط گروه مرمت از مؤسسه ایزومئو به رهبری «اوجنیو گالدیری» و با تأیید اداره باستان شناسی که شامل ستون های سنگی و کتیبه های قرآنی بود، به محل دیگر انتقال داده شد. معماری پاسارگاد بی نظیر است.

 نگاره مرد بال دار

سنگ نگاره انسان بالدار ،سالم ترین و زیباترین نقش ایجاد شده در بناهای پاسارگاد است که دارای مفاهیم عمیق اندیشه والای انسانی کوروش بزرگ است. سنگ نگاره ،مردی را نشان می دهد با ریشی انبوه و کوتاه، ردای بلند و تاجی بر سر درحالیکه چهار بال او را دربر گرفته اند، و رو به سوی مرکز کاخ دارد. بیننده با دیدن این نگاره منحصر بفرد ،تقریبا می تواند تا اندازه ای به مکنونات قلبی سازنده آن پی ببرد. در سمتی دیگر و در محوطه پاسارگاد در فاصله 150 متری،بقایای غرب کاخ دروازه قرار دارد. پل اصلی با شکل تقریبا مربع به پهنای عرضی 95٫15 متر و درازای 65٫15 متر است. این معماری پاسارگاد است.

 اصول قرارگیری ستون ها

ستون ها که جز معماری پاسارگاد هستند، طبق یک اصل، همگی منظم و با فاصله های مخصوصی قرار گرفته اند.میانگین فاصله ستون ها از مرکز محور هر یک تا دیگری 90٫3 متر است و بیشتر آن ها در حدود 89 سانتی متر داشتند. ارتفاع اصلی هر ستون بیش از 2 متر بوده است. کاخ بارعام یا کاخ پذیرایی بخش دیگری از مجموعه بنای پاسارگاد است. وسعت این کاخ 2472 مترمربع است که در محور شمال غربی- جنوب شرقی ساخت شده است. این کاخ شامل یک تالار گسترده مرکزی با هشت ستون است که وسعت آن 705 مترمربع است و اما بخش اختصاصی این مجموعه پادشاهی که در مرکز پاسارگاد قرار گرفته است و از تعدادی کاخ تشکیل شده که در اصل در محدوده مجموعه باغ ها قرار دارند، بدنه اصلی کاخ ها از سالن های ستون دار تشکیل شده است.

 کاخ اختصاصی

در فاصله حدود 1200 متری شمال غرب مجموعه پاسارگاد و پشت تپه ماهوری های سنگی مشرف به دشت، محوطه ای باستانی وجود دارد که شامل دو سکوی سنگی سفیدرنگ و یک تپه مستطیل شکل پله ای است که معروف به محوطه مقدس است. در این محوطه و معماری پاسارگاد  با استفاده از سنگ های سفید دو سکوی نزدیک به هم ایجادشده که یکی دارای پله و دیگری بدون پله است.

رودخانه ای کهن

حدفاصل دشت پاسارگاد و دشت سعادت شهر، دره ای سرسبز و زیبا وجود دارد که بنام تنگ بلاغی معروف است، این دره زیبا دارای یک رودخانه دائمی است که از روستای قصر یعقوب در شهرستان خرم بید سرچشمه گرفته و پس از گذر پاسارگاد، تنگ بلاغی، دشت سعادت شهر و جلگه مرودشت به رودخانه کر می پیوندد. وجود رودخانه باعث شده که این دره زیبا از قدیم الایام مورد توجه انسان ها قرار داشته باشد. همواره وجود آب در هر مکان و منطقه ای ،همراه انسان و آبادانی بوده است.

 کاروانسرای مظفری

در نزدیکی آرامگاه کوروش سازه ای مشتمل بر حیاتی به وسعت 208 مترمربع است که به صورت نامنظم از سنگ های سفید ربوده شده از کاخ های پاسارگاد ساخته و بنا شده و نیز ایوانی به پهنای 30٫3 متر و با جرزهای سنگی نامنظم و چهارگوش با اتاق های کوچک و بزرگ که در پشت آن قرار دارد. این بنا، کاروانسرای مظفری نام دارد.درب این سازه به سمت مشرق است. سنگ های سازه با ملات گچ به هم وصل شده و در بعضی از نقاط این سازه ملات به کاربرده نشده است. در زمان سامی قسمتی از این محل تعمیر شده و به دفتر فنی سامی اختصاص داده شده بود، ولی امروزه متروک است. یکی دیگر از بناهای شکوهمند مجموعه پاسارگاد کاخ اختصاصی است که در 1300 متری شمال شرق آرامگاه کوروش واقع شده است. وسعت این کاخ 3192 مترمربع است که از یک تالار مرکزی و دو ایوان شرقی و غربی تشکیل شده است.

 برج سنگی

کاخ دروازه با وسعت 726 مترمربع در شرق مجموعه پاسارگاد واقع است. این بنا دارای تالاری به وسعت 686 مترمربع است که سقف آن را هشت ستون سنگی با ارتفاع تقریبی 16 متر نگاه می داشته اند.یکی از بناهای بسیار زیبای مجموعه پاسارگاد برج سنگی است که ساخت آن مربوط به آغاز دوره هخامنشیان است. بنایی چهارگوش برج مانندی که اکنون تنها یک دیواره از آن باقی مانده است.