چکیده
اهم مواردی که در این مقاله به آن اشارت رفته است مربوط میشود به موقوفات روستای سنج الیگودرز و موارد مرتبط با مسجد و حسینیه دوراه خوانسار و نحوه حضور واقف و اقامت وی در این روستا و برکاتی که این شخص عالم و دوراندیش برای محل و مناطق الیگودرز و خوانسار داشته است و نهایتاً اشارهای شده به نحوه ادامه تولیت موقوفه بعد از واقف و مشکلاتی که در صده اخیر برای این موقوفه بوجود آمده است.
کلیدواژه: وقف ـ موقوفه ـ روستای سنج ـ الیگودرز ـ خوانسار ـ آیة الله سید حسین موسوی خوانساری و اولاد و نوادگان ـ حسینیه و مسجد دوراه
مقدمه
شهرستان الیگودرز(2) در جنوب غربی شهرستان خوانسار واقع شده است. روابط گسترده فرهنگی میان مردمان این دو منطقه به طوری برقرار بوده که جمع زیادی از مردم خوانسار به الیگودرز مراجعه و در آنجا ساکن میشدند(3) که در میان آنها از عالمان حوزوی(4) و از سایر اصناف وجود دارد. از قدیمی ترین آنها حضرت آیت الله العظمی سید ابوالقاسم میر کبیر خوانساری است که مدتهای مدیدی در روستای گَندُمینِه و قشلاق بربرود سکونت داشته و به درخواست اهالی بربرود مجالس وعظ و تدریس برقرار مینموده. کتاب بسیار ارزشمند «مناهج المعارف» را برای مردم گندمینه بربرود در تاریخ 1141هـ . ق تألیف و کتاب «منتخب مصباح الهدایه فی انوار الولایه» را در قشلاق بربرود در 1142هـ . ق تألیف نموده است.(5) از سوی دیگر برخی از جوانان الیگودرز(جاپلق و بربرود) نیز برای کسب علوم حوزوی به شهرستان خوانسار مهاجرت میکردند که مهمترین آنها علامه حضرت آیت الله العظمی میرزا ابوالقاسم جاپلقی معروف به میرزای قمی، مرجع بزرگ تشیع در عصر فتحعلی شاه قاجار میباشد. ایشان در خوانسار از محضر آقا حسین خوانساری کسب فیض نمود و به درجه اجتهاد رسید و با خواهر استاد نیز ازدواج نمود.(6) کم و کیف روابط فرهنگی و مردمشناسی این دو شهرستان جای تحقیق مفصلی دارد و متأسفانه تاکنون بدان پرداخته نشده است.
یکی از حلقههای ارتباطی این دو منطقه، موقوفه روستای سنج شهرستان الیگودرز و مسجد و حسینیه محله دوراه خوانسار است که هر دو توسط مرحوم حاج سید حسین خوانساری ایجاد و وقف شده است.
موقعیت روستای سنج
روستای سنج در 5 کیلومتری شهرستان الیگودرز استان لرستان از بخش مرکزی و منطقه بربرود با موقعیت طلج 38 طول جغرافیایی، 49َعج 23عرض جغرافیایی و با ارتفاع 1958 متر بالاتر از سطح دریا در منطقه پای کوهی معتدل خشک در جنوب باختر الیگودرز قرار دارد.(7) مرقد دو امامزاده جلیل القدر سید احمد و سید محمد در این روستا میباشد(8)
سادات موسوی از بیش از دویست سال قبل توسط حاج سید حسین موسوی خوانساری به روستای سنج وارد شده و اکثریت مردم این روستا را تشکیل می‌‌دهند. نیم دانگ از شش دانگ روستای سنج با سه مزرعه «قلعه قاضی»، «باد خِیر» و «نَفَس آباد» به علاوه دو دکان در خوانسار توسط ایشان وقف مسجد و حسینیه دوراه میگردد.(9)
آشنایی با واقف و خاندان او
مرحوم حاج سید میر حسین موسوی فرزند سلالۀ الاطیاب و رضوان التراب آقامیر باقر از مؤمنین با فضیلت و سادات جلیل القدر موسوی خوانسار بود. سید حسین از اعقاب امامزاده جلیل القدر سید صالح قصیر مدفون در خوانسار میباشد.
او در محله تاریخی «دو راه» خوانسار، به دنیا آمد. از برای ایشان دو برادر بنام سید محمد و سید هاشم ذکر شده است. جناب سید میر محمد موسوی جدّ سادات غضنفری و پدر آیتالله سید هاشم موسوی است.
بنا به نقل اهالی روستا، حاج سید حسین در اواسط قرن سیزدهم هـ . ق مدیرکاروان حج بوده و مردم را از منطقه خوانسار و بروجرد به حج می‌بردند به همین خاطر با مردم شهرهای اطراف نیز ارتباط پیدا مینموده و بنا به نقل اهالی در مناطق اطراف می‌‌رفتند و بوجاری(خرمن کوبی) نیز می‌کردهاند. تا اینکه در یک سال به الیگودرز سفر میکند و در آنجا با خوانین سرلک مستقر در روستای سنج آشنا میشود. سنج از املاک گروهی از خوانین سرلک بود. میان خوانین روستای سنج و روستای«ده نَصیر» اختلاف بزرگی بوده است که به قتل و نزاع رسیده بود و هر ساله گروهی بدستور خوانین «ده نصیر» می‌آمده و محصولات کشاورزی سنج را به آتش می‌کشیدند. در سالی که جناب سید حسین موسوی به سنج آمده بود، به پیشنهاد مردم روستا یا خود ایشان مقداری از زمین‌های روستا را خریداری میکنند پس از مدتی در موقع جمع آوری محصول، سواران خان از روستای «ده نصیر» برای آتش زدن به محصولات ایشان به سنج می‌آیند، در شب حمله، وقتی که اهالی محصولات را جمع آوری کرده بودند با شخصی رشید، نورانی و سبز پوش مواجه می‌شوند که آنها را از این عمل باز می‌‌دارد، و می‌گوید: این ملک متعلق به فرزند من است، شما نمی‌توانید به آنها آسیب برسانید. آنها شگفت زده شده و از شدّت ترس و با کمال شرمندگی صحنه را ترک میکنند. بعد از بازگشت، جریان را برای خان تعریف میکنند. پس از تحقیق متوجّه می‌شوند که یکی از سادات (سید حسین موسوی) مقداری از زمین‌ها را خریده است. از آن به بعد این درگیری خونین به احترام سید خاتمه مییابد.(10)
سید حسین با بانوی محترمی از سادات منطقه به نام شهربانو ازدواج میکند که ثمره این ازدواج هفت فرزند پسر و چهار دختر میباشد و اینان پایه گذار سادات موسوی روستای سنج هستند.
سرانجام حاج سید حسین موسوی پس از یک عمر خدمت به مردم و عبادت و تلاش و بر جای گذاشتن نسل صالح و باقیات و صالحات، قبل ازسال1292 هـ. ق(11) در شهر خوانسار وفات و به خاک سپرده شد.
بر طبق وقف نامه، فرزندان ذکور ایشان عبارتند از: سید جعفر(متوفی1292هـ . ق)، حاج سید محمد باقر(متوفی 1329 هـ. ق)، حاج سید میرزا بابا(متوفی 1329 هـ. ق) حاج سید علی( متوفی1326هـ. ق)، سید زین العابدین، سید محمود و سید محمد صادق.
فرزندان اناث ایشان نیز عبارتند از: سیده زهرا(که به همسری پسر عموی خویش، حضرت آیتالله سید هاشم غضنفری، از علمای خوانسار درآمده و ثمره این ازدواج، آیتالله میرزا سید محمدتقی غضنفری خوانساری میباشد.)، سیده زینب، سیده کلثوم و سیده فاطمه.
مرحوم آیت الله حاج سید محمد موسوی سنجی(متوفی 1350 هـ . ق) فرزند حاج سید محمد باقر، عالم و فرزند بزرگوار مرحوم حاج سید حسین خوانساری میباشد که به همراه آیت الله حاج سید هاشم موسوی غضنفری در حوزه علمیه بروجرد و اصفهان تحصیل نموده است(12).
مسجد و حسینیه محله دوراه
محله «دو راه» یکی از محله های قدیمی شهرستان خوانسار است که دارای مسجد، حسینه، مدرسه علمیه باقرالعلومعلیهالسّلام (میرباقری)(13) ، سقا خانه و حمام است.
دکتر محمد حسین تسبیحی می نویسد:
«مسجد دوراه؛ این مسجد از مساجد مهم و بزرگ و وسیع خوانسار است و در محله دم دوراه و در انتها پایین بازار خوانسار قرار دارد. اخیرا متوجه شدم که مشغول تعمیر این مسجد بودند و به آن توجه ویژه مبذول داشتند. در کنار این مسجد سقاخانه ای با کاشیها و نقاشیهای زیبا و با شکوه با تمثالهای گوناگون و دعاهای باشکوه ساختهاند. همواره مردم بازار و محله دم دوراه از آن آب بر میدارند. این مسجد نیز دارای حجره و شبستان وسیع است و در و پنجره و سقف آن محکم و بادوام است.»(14) و چندین نفر از بزرگان خوانسار همچون مرحوم علامه آخوند ملا مبین(عبدالمبین) و مرحوم آخوند ملا عبدالکریم در اطراف آن مدفون هستند.(15)
از زمان احداث بنای اولیه مسجد و حسینیه محله دوراه اطلاعی در دست نیست اما در وقف نامه مدرسه میرباقری (همان محله) که در سال 1232 قمری نگاشته شده هیچ اشارهای به حسینیه و مسجد دوراه نشده است و فقط در تکمله آن که در 1300 قمری نگارش یافته است از «دکان مسجد دو راه واقعه در محله دوراه» ذکری آمده است(16). سند موقوفه سنج اولین جایی است که از مسجد و حسینیه دوراه نام میبرد، مرحوم حاج حسین نوشته است: «... مسجد جدیدالبناء که معظم له بانی بود‌ه‌ام واقعه در محله دوراه، و صرف حسینیه جدید البناء محله مذبور...» که نشان دهنده این نکته میباشد که بانی مسجد خود ایشان بوده است. بنابراین مسجد دوراه خوانسار توسط مرحوم حاج سید میر حسین موسوی خوانساری پیش از سال 1282 هـ . ق گردیده و پس از ایشان چندین بار تعمیر شده است.
آقای ساعی خوانساری بیش از چهل سال پیش می نویسد:
«مسجد دو راه را 120سال پیش توسط مرحوم حاج میر حسین (عموی پدر مرحوم غضنفری و جدّ آقا زادگان مرحوم غضنفری و اب الزوجه پدر مرحوم غضنفری است[بنا کرده است].»(17)
وقف نامه نیمدانگ روستای سنج و دو باب دکان در خوانسار با شرح چگونگی دخل و خرج و نحوه تولیت آن توسط واقف نگاشته و چندین رونوشت از آن موجود است. مهمترین و قدیمیترین رونوشت متعلق به26 ذیالحجه 1337 قمری میباشد که توسط اداره اوقاف آن زمان تایید شده است(18)
متن سند وقف نامه روستای سنج چنین است:
«امّا بعد الحمد الله والصلوة غرض اصلی و علت غایی از تسطیر و ترقیم این کلمات سعادت فرجام شرعیة الدلالات واضحة البیان آنستکه حاضر شرع مطاع واجب الاتباع گردید در حالیکه جمیع عقائد شرعیه و اعترافات عرفیه از ایشان بالطوع و الاختیار و هو عالی جناب سلالة السادات الاطیاب اشرف الحاج و المعتمرین حاجی سید حسین خوانساری ابن مرحمت مآب رضوان تراب آمیر باقر.
وقف موبد و حبس مخلد نمود نیم دانگ از تمام شش دانگ آب و ملک قریه سنج من محال بربرود بختیاری بانضام مزارعات آن، قلعه قاضی و باد خیر و نفس آباد با کافه ملحقات و منضمات که در حیطه تصرف میباشد، اولا‌‌‌ً منافع نیم دانگ سود از عوارضات وارده صرف تعمیر مسجد جدیدالبناء که معظم له بانی بود‌ه‌ام واقعه در محله دوراه(19) ، و صرف حسینیه جدید البناء محله مذبور باین طور [که](20) ده یوم از اول محرم تا آخر [یوم] عاشورا را روضه خوانی و عزاداری از طرف بانی و ذاکرین موافق مرسوم بعمل آید.
بعلاوه دو باب دکان وقف نمود‌ه‌ام که یکی از دکانها جنب دکان خیاطی که نزدیک مدرسه دوراه میباشد و دیگری دکان قصابی تخته الحدسون(21) واقعان در بازارچه دوراه عیناً عن الحدود و تعمیر منافع دو باب دکانین مذکور را بمصرف و مخارج مسجد سابق الذکر در هر شب چهارشنبه و جمعه مصائب و روضه خوانی و روغن چراغ و حصیر و سایر لوازمات لازمه جهت مسجد فراهم شود از منافع موقوفات مذکوره و هر منبری ده شاهی نیم روپیه سیزده نخود وزن ناصرالدین شاهی تسلیم جناب آخوند ملا عبدالکریم بنمایند. و از منافع موقوفه دکانهای مزبور حقوق یک نفر خادم که متحمل آب و جاروب و چراغ روشن نمودن و برف بام کردند مسجد مذکور معین نماید. و بعد از رعایت تمام مسطورات که ذکر شده مازاد آن را متولی که بعد از خودم متصدی امر است بردارد و نیم دانگ ملک سابق الذکر را از ید خود خارج و به تصرف وقف واگذار نموده و صیغه وقف علی نهج المرقوم جاری شد.
توضیح آنکه متولی بعد از خودم می تواند اگر خدای نخواسته اولادی از پسر یا دختر از این خانواده بیچاره شد رعایتی در حق او بنماید. و نهایت سعی را در تعمیر مسجد مذکور باید متولّی بنمایند علی سطر و تولیت موقوفات مذکور مادام الحیوة با خود واقف و بعد از حیات با ورع و اوثَق اولاد حقیر است نسلاً بعد از نسل و طبقاً بعد طبق. بعد از انقراض تولیت با مجتهد اعلم قصبه خوانسار بعهده باشد.(22) و بقیه املاک مذکوره در تلف را حسب الوصیه که معین نمود‌ه‌ام ما بین وُراث خود به اسامی مذکوره سید جعفر و آقا سیدمحمد باقر و میرزا سید بابا و آسید علی و آقا سید محمود و میرزا سید زین العابدین و میر محمد صادق و مسماه شهربانو زوجه خود تقسیم نموده و هر یک سهم خود را بدون مزاحمت به هم دیگر ببرند.
وکان ذلک بتاریخ پانزدهم شهر رمضان المبارک سنه 1282[هـ. ق ]الواقف حسین الموسوی.
[درحواشی این سند تاریخی و ازشمند بقلم جمعی از علما و بزرگان خوانسار چنین آمده است:]
قد اعترف جناب الواقف بتمام ما سطر فی المتن ما هامش لدی الاحقر الجانی[محل مهر] المحتاج الغنی عبدالکریم [در رو نویس آمده: آخوند عبد الکریم مجتهد بزرگ خوانسار و امام جماعت مسجد دوراه]؛
لقد اعترف بتمام ما رقم لدی الاحقر [محل مهر] عبده محمد حسین؛
بسم الله الرحمن الرحیم، قد وقع جناب الواقف بجمیع ما سطر بتمام المتن و الهامش لدی الاحقر [محل مهر] محمود ابن جمالالدین الموسوی [در رونویس قدیمی آمده است مرحوم آسید محمود مجتهد خوانسار بوده است]؛
لقد وقع جمیع ما رقم فیه لدی حرره20 شهر رمضان1282[محل مهر] سید مهدی الموسوی.
سواد منطبق اصل است 26 ذی الحجه 1337 احمد زارع [... محل مهر] اداراه اوقاف.
سواد مطابق با اصل[...] 23 شوال محمد تقی[...].»
این مسجد پس از تجدید بنا توسط حاج سید حسین و وقف دو دکان و نیمدانگ از ملک روستای سنج برای آن، از معروفترین و مهمترین مساجد شهر خوانسار گشت. مرحوم آخوند ملا عبدالمبین(23) و پس از ایشان مجتهد خوانسار آخوند ملا عبد الکریم که از علماء برجسته خوانسار و از تحصیل کردگان حوزه اصفهان بود تا پایان عمر در آن مسجد اقامه نماز و کرسی وعظ داشتند.(24) بعد از وفات آخوند ملا عبد الکریم مردم از داماد حاج سید حسین، آیتالله حاج سید هاشم غضنفری(متوفی 1349ق) جهت اقامه نماز جماعت در خواست میکنند که پس از اصرار مردم، ایشان می‌پذیرند تا پایان عمر در آن مسجد امامت جماعت را بر عهده داشتند.(25)
پس از وفات حاج سید هاشم، آیتالله حاج سید میرزا محمد تقی غضنفری روحانی و عالم برجسته خوانسار و نوه دختری سید حسین در آن مسجد اقامه نماز جماعت و اداره امور شهر را در آن مسجد برعهده میگرفته و نماز جمعه شهر خوانسار را در این مسجد اقامه میکردند. حاج سید محمد تقی نماز عید فطر را بر بام مسجد و دکانهای موقوفه سید بر پا می‌کرد و جمعیت با شکوهی در آن شرکت میکردند. پس از وفات آیتالله سید محمد تقی غضنفری به درخواست مردم فرزند ارشد ایشان آیتالله حاج سید مهدی غضنفری در آن مسجد اقامه نماز می‌فرمودند.
مسجد و حسینیه محله دو راه پس از سالها تأسیس به همت آیتالله حاج سید محمد تقی غضنفری از درآمد موقوفات حاج سید حسین، در روستای سنج شهرستان الیگودرز و موقوفات خوانسار تعمیر و توسعه می یابد.
براساس دو نامه موجود از اهالی خوانسار به ادراه اوقاف بروجرد و الیگودرز، به طور جداگانه، از وضعیت مسجد اظهار نگرانی میکند و اعلام میدارند: از نرسیدن پنج ساله موقوفات روستای سنج به خوانسار مسجد رو به خرابی نهاده است. متن یکی از این نامه ها عبارت است از:
«مقام محترم اداره اوقاف الیگودرز
محترماً بعرض میرسانیم این جانبان اهالی و ساکنان شهر خوانسار بطوریکه مشاهده میشود مسجد دم دوراه خوانسار که در شهر خوانسار واقع است دارای سه باب دکان معین(26) و نیمدانگ از جمله ششدانگ از قریه و مزرعه سنج که توابع الیگودرز میباشد که مدرک موقوفه آن در شهرستان بروجرد تنظیم میباشد و مدت پنج سال است که عواید این موقوفهها به مسجد عاید نشده است و متصدیان موقوفه چیزی نپرداختهاند و یک نفر مجتهد بنام آقای حاجی میرزا محمد تقی غضنفری در آن نماز میخواند و او را قبلا تعمیر و مرمت مینمود ولی فعلا ایشان هم در آن مسجد نماز نمیخواند و بدون تولیت مانده و بعلاوه قرین بخرابی و معدوم است و سزاوار نیست که مسجدی که دارای این موقوفه که پلاک صحیح است خراب شود و عواید و موقوفهاش هم حیف و میل اشخاص گردد متمنی است هر چه زودتر بمتصدیان موقوفه ملک سنج اخطار فرموده که عوایدی که در [...] در پنج سال ماضی مصرف آن را صورت دهند و امضاء و رسید متولی را خواستار شوید و نتیجه را بخوانسار بفرستید زیاده عرض نداریم. از طرف عموم اهالی خوانسار راپورتاً عرض شد.»
متن سند دوم نیز که به اوقاف بروجرد نوشته شده با کمی تغییرات شبیه همین متن میباشد. این اسناد براساس نامه اداره فرهنگ و اوقاف به آقای سید براتعلی متصدی موقوفه سنج متعلق به پیش از 1321 شمسی است.
در نامهای از اداره فرهنگ بروجرد و خرم آباد متعلق به تاریخ 29/9/1321 آمده است:
«آقای سید براتعلی متصدی نیم دانگ موقوفه سنج
با این نامه رونوشت نامه شماره 3744 – 19/9/21 فرهنگ شهرستان گلپایگان برای شما فرستاده شد لازم است بودجه 321 موقوفه نامبرده را در فرهنگ الیگودرز تنظیم و هزینه تعمیرات مسجد خوانسار را با نظارت کامل اداره فرهنگ و اوقاف شهرستان گلپایگان انجام و در تعمیرات لازمه فورا اقدام نمائید که خرابی متوجه مسجد نامبرده نشده و موجب مسئولیت شما فراهم نگردد ضمنا نتیجه را باین اداره اعلام دارید. – ریس فرهنگ. فخیم»
وضعیت تولیت
ظاهرا از سال 1282هـ . ق که زمین سنج توسط سید حسین وقف عزاداری سیدالشهدا علیهالسّلام و تأمین مخارج و تعمیرات مسجد و حسینیه دو راه خوانسار گردید، هر ساله با جمع آوری اموال موقوفه، گروهی از سادات سنج به خوانسار می‌‌رفتند و مراسم را به نیابت از پدر بجای می‌آوردند، امّا پس ازگذشت سالیانی، رفته رفته ارتباط کمتر شد به نحوی که حداقل در صد سال اخیر فرزندان و نوادگان واقف، که قریب به هزار نفر میباشند، دخالتی در امور مسجد و حسینیه و موقوفات آنها نداشته و حتی حضور فیزیکی آنان با خوانسار نیز به طور کامل قطع شده است به نحوی که نوادگان واقف هیچ نوع اطلاعی از وقف و چگونگی تعیین تولیت مسجد و موقوفات مذکور ندارند. در حالی که براساس وقف نامه تولیت آن بر عهده اورع و اوثق فرزندان واقف است و در صورت انقراض نسل، میبایست به عهده مجتهد اعلم خوانسار باشد. لکن اداره مسجد و حسینیه را آیتالله حاج سید محمد تقی غضنفری بعهده گرفت و چندین بار توسط آیتالله غضنفری و بعد از ایشان به در خواست اهالی خوانسار و اداره اوقاف و اداره فرهنگ قدیم خوانسار و گلپایگان بر اساس وقف نامه کار تعمیر و توسعه مسجد و حسینیه با هزینه موقوفات حاج میرحسن انجام گرفته است.
موقوفه سنج نیز زیر نظر اداره اوقاف قرار گرفت و مرحوم سید براتعلی فرزند سید علی تولیت آن را عهده دار شد و هر ساله موقوفات راجمع آوری و به خوانسار منتقل مینمود. سید براتعلی نیز تولیت بعد از خود را در تاریخ10/12/1329ش به برادرش مرحوم سیدکریم واگذار کرد و بعد از وفات سید براتعلی، سید کریم متولی موقوفه گردید. متن آن سند عبارت ست از:
« 10/12/1329
بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین
اما بعد مخفی نماند چون دنیا دار فانی است و هر نفسی از شربت ناگوار مرگ به مفاد آیه شریفه کل نفس ذائقۀ الموت بایستی به چشند و این اقل السادات هم عاقبت از این شربت سرشار خواهم چشید واگذار نمودم امر تولیت نیمدانگ موقوفه تحت تصدی خود را در حق اخوی خودم آقای سید کریم فرزند مرحوم سید علی ساکن دهکده نامبرده که در امر وقف قیام نماید و مادام الحیوۀ که خود [...] سید براتعلی هستم اخوی حق دخالت ندارد هرگاه بنده دنیا را وداع گفتم تولیت موقوفه نامبرده در تحت اختیار اخوی میباشد و هیچ گونه کسی حق دخالت در امر تولیت ندارد مگر اینکه خدای نخواسته خلاف اخوی نامبرده شرعاً و قانوناً متعین بشود و امیدوارم همچنانیکه این بنده از اخوان ورثه سادات سنج نگهداری نمودم اخوی هم از آنها کما فی السابق نگاهداری به نماید که روح مرحوم واقف هم از ایشان خوشحال بوده باشد. این چند کلمه محض یادبود قلمی گردید مورخه بالا. براتعلی موسوی.
این جانبان امضاءکنندگان متن ورقه را حضور داشتیم و گواهی مینماییم:(27)
مراتب متن را تصدق مینمایم. اسماعیل موسوی 37؛ علی اکبر موسوی 116؛ مرتضی موسوی 62؛ سید موسی موسوی 15؛ ابراهیم موسوی29؛ جواد موسوی 84؛ محل انگشت سید رضای موسوی 81؛ حسین موسوی 6267؛
اینجانب امضاء آقایان فوق را گواهی مینمایم. ولی سرلک
خط و امضای آقای ولی سرلک مورد گواهی است. رضایی
خط و امضای آقای رضایی مورد گواهی است. مدیر دفتر دادگاه بخش الیگودرز، حسامی 21/2/30.»
صورت استشهادیه اهالی روستای سنج نسبت به تولیت سید کریم:
«استشهاد و استعلام میشود از آقایان و کسانیکه اطلاع کامل دارید بر اینکه بعد از فوت مرحوم سیدعلی و سید جعفر و سید محمد باقر و سید بابا و سید محمود و زین العابدین و محمد صادق تولیت قریه سنج به اولاد ارشد سید علی سید براتعلی و پس از فوت مرحوم آسید براتعلی به این جانب سید کریم موسوی فرزند سید علی که اخوی سید براتعلی میباشم تولیت ملک نامبرده واگذار گردید شهادت خود را مرقوم فرمائید که عند الحاجه حجت است. سید کریم موسوی.
این جانب محمد فرزند جعفر شهرت جاپلقی دارای شناسنامه شماره 548 صادره قریه دهنصیر اطلاع کامل دارم که ارشد اولاد سید علی سید براتعلی بوده و پس از فوت سید براتعلی تولیت قریه سنج به اخوی سید براتعلی سید کریم موسوی طبق وصیت نامه واگذار گردید. جاپلقی
مراتب متن را تصدیق مینمایم. مرتضی موسوی 64.
مراتب فوق مورد گواهی است. ابوطالب گودرزی.
مراتب متن را تصدیق مینمایم. اسماعیل موسوی 37.
این جانب سید ابوالقاسم فرزند آقا میرمحمد باقر شهرت موسوی دارای شناسنامه 18...
موسی موسوی 15؛ علی اکبر موسوی؛ ابراهیم موسوی و ... »
از اسناد موجود روشن میشود که تولیت سید کریم بر موقوفه مذکور با مشکلاتی مواجه شده است؛ زیرا در سندی آمده است:
«وزارت فرهنگ
اداره کل اوقاف
اداره اوقاف شهرستان بروجرد
اداره کل تحقیق اوقاف شعبه 4
عطف باخطاریه شماره 1028 [مورخه] 16/7/30 متضمن چند برگ رونوشت یکی رونوشت غیر مصدق وقفنامه منتسب بمرحوم حاج سید حسین خوانساری واقف نیمدانگ از قریه سنج در بخش بربرود و دیگری رونوشت وصیت نامه عادی مرحوم سید براتعلی و یک برگ دادخواست سید کریم موسوی راجع بدعوی تولیت موقوفه مزبور مراتب زیر بعرض میرساند:
1. مرحوم سید حسین خوانساری تولیت موقوفه را بعد از خود بعهده یکی از اولادان ذکور خود که از عهده امور وقف بر آید تفویض نموده(28) و طبق آخر برگ مزبور اولادان ذکور خود را بنام سید جعفر و سید محمد باقر و سید بابا و سیدعلی و سید محمود و زین العابدین و محمد صادق معرفی کرده و بقرار معلوم سید براتعلی اولاد واقف نبوده است.
2. نحوه تولیت مرحوم سید براتعلی معلوم نیست و تا رونوشت مصدق وصیت نامه که یکی از فرزندان واقف سید براتعلی را بجانشینی خود معرفی نموده باشد ارائه نشود اظهار نظر نسبت بدعوی تولیت سید کریم نمیتوان نمود و اظهار نظر بدعوی تولیت سید کریم منوط بابراز وصیتنامه از یکی از اولادان ذکور واقف میباشد.
رئیس اداره اوقاف شهرستان بروجرد[...] 4/9/30»
براساس حکم شعبه چهارم اداره کل تحقیق اوقاف مورخه23/2/31 مشکل تولیت سید کریم پس از این تاریخ حل شده است و تولیت نامبرده را طبق مندرجات وقفنامه تأیید میکنند. سید کریم نیز به این مهم مشغول بود و با اوقاف همکاری می‌کرد. چنانچه در نامه اداره اوقاف بروجرد و الیگودرز مورخه 3/12/1349 آمده است:
«اداره اوقاف فریدن و خوانسار بازگشت بنامه شماره 4(1/ح) 614 – 31 – 21/10/49 جهت اطلاع ضمنا بطوریکه در نامه مورد بحث از طرف آن ادره تأیید شده متولی موقوفه مطابق رأی شماره 93 – 23/2/1331 بتولیت موقوفه مزبور تعیین گردیده است ولی برای این اداره روشن نیست که حاج سید محمد تقی غضنفری بچه دلیل و مدرکی دکاکین پلاکهای شماره 1272 – 1273 موقوفه را بعنوان تولیت ثبت نموده و سند مالکیت آن را صادر کرده است خواهشمند است برابر مقررات و با توجه بمفاد ماده 31 قانون ثبت نسبت به تسلیم دادخواست جهت ابطال سند و نیز اصلاح آن بنام متولی تعیین شده از طرف مراجع ذیصلاح اقدام و نتیجه را اعلام فرمایند./ف»
اداره اوقاف نیز پس از بررسی، تولیت دکانها را نیز به سید کریم واگذار نموده است اما ایشان هیچ اقدامی برای تحویل آن نمینماید. در سندی آمده است:
«اداره مستقل اوقاف بروجرد و الیگودرز
به: آقای سید کریم موسوی متولی
بطوریکه اداره اوقاف خوانسار ضمن نامه شماره 5(1/ح) 614 – 31 – 24/12/49 اعلام داشته تاکنون برای تحویل دکاکین مورد تولیت خود باداره اوقاف مزبور مراجعه ننمودهاید و بدین علت اداره اوقاف نیز راساً نسبت بانجام مصارف فصل سوم اقدام نموده است. لازم بنظر میرسد با در دست داشتن فتوکپی وقفنامه و صورت حساب مورد فصل سالهای 47 – 49 موقوفه باداره اوقاف خوانسار مراجعه نمائید تأخیر موجب اجرای بند 4 ماده 44 آئین نامه جدید اوقاف خواهد بود./ف
حسین پرتویی رئیس اداره اوقاف بروجرد و الیگودرز.»
متأسفانه پس از وفات سید کریم، امر تولیت بی سرپرست مانده و توجهی اندک به امر عظیم وقف میشود. اینک نیز با مهاجرت سادات موسوی از روستای سنج به شهرستان الیگودرز و شهرستانهای دیگر و سکونت عشایر در آن، مسئله خرید و فروش موقوفه و عمل به وقف با مشکلات عدیده ای مواجه شده است.
پی نوشت ها :
1- کارشناس ارشد فلسفه از دانشگاه اصفهان، دانش آموخته و پژوهشگر حوزه علمیه قم.
2- شهرستان الیگودرز در شرق استان لرستان بر سر راه اصفهان و خرم آباد و اهواز قرار گرفته و با قرار داشتن بین شهرهای اصفهان، دورود، خمین، خوانسار و فریدن دارای اهمیت کشاورزی و صنعتی است. این شهرستان با عرض جغرافیائی32درجه و23 دقیقه طول جغرافیایی 49 درجه و42 دقیقه واقع گشته، شرق الیگودرز را بُربُرود و منطقه غربی آن را جاپِلَق گویند و جنوب آن را قسمت بختیاری چهارلنگ ذَلَقی و زَزوماهرو تشکیل داده است.
3- سید مهدی ابن الرضا، ضیاءالابصار، ج1، ص20.
4- برای مطالعه احوال علمای خوانساری مهاجر به الیگودرز(جاپلق و بربرود) ر.ک: سید مهدی موسوی، بر آستان خوبان(شرح حال علمای الیگودرز و ازنا).
5- سید ابوالقاسم میر کبیر، مناهج المعارف، با مقدمه سید محمد علی روضاتی؛ بر آستان خوبان، ص87.
6- بر آستان خوبان، ص192 و 196.
7- فرهنگ آبادی‌های ایران، ارتش جمهوری اسلامی 1359، ج59 ص142،
8- روستای سنج در گذر تاریخ، صص69 – 92.
9- روستای سنج در گذر تاریخ، ص38.
10- این واقعه ( با کمی تفاوت در جزئیات) میان مردم روستا و حتی روستاهای همجوار مشهور و معروف است.
11- چون سند وقف نامه در 1282 در زمان حیات سید تنظیم شده است وفات ایشان پس از این سال است و بر سنگ مزار فرزند ایشان سید جعفر در تاریخ 1292 هـ. ق از ایشان با لفظ مرحوم یاد میشود.
12- بر آستان خوبان، ص305 – 308 و روستای سنج در گذر تاریخ، ص95 – 102.
13- برای آشنایی با این مدرسه، ر.ک: حمید رضا میر محمدی، مدرسه علمیه باقرالعلوم (علیهالسّلام) خوانسار و موقوفات آن، میراث جاودان، سال 17، ش65، ص50 – 57.
14- محمد حسین تسبیحی، خوانسار نامه، ص27.
15- حمید رضا میرمحمدی، جغرافیای خوانسار، ج1 و 2، ص203.
16- لازم به ذکر است که در سند سال 1348 شمسی موقوفات مدرسه علمیه باقرالعلوم (علیهالسلام) چهار بار از دکانهای وقفی مسجد و حسینیه دوراه نام برده شده است. حمید رضا میر محمدی، مدرسه علمیه باقرالعلوم (علیهالسلام) خوانسار و موقوفات آن، میراث جاودان، سال 17، ش65، ص53.
17- ساعی خوانساری، نابغه روحانیت، در خود آموز لمعه اثر آیت الله سید مهدی غضنفری.
18- به نقل برخی از کارمندان اداره اوقاف الیگودرز، اصل سند وقف نامه در اوقاف کرمانشاه بوده است، لیکن چندین رونوشت مطابق با اصل که مورد تأیید مراجع قانونی وقت با مهر تمبر حقوقی موجود می باشد.
19- در خوانسار.
20- هر آنچه در این علامهه است متعلق به این نویسنده است و در وقف نامه نیست و چنانچه نقطه چین باشد نشانگر ناخوانا بودن متن است.
21- مفهوم نیست.
22- متأسفانه در برخی از رونوشت های وقف نامه این قسمت دست کاری شده و به جای جمله «تولیت موقوفات مذکور مادام الحیوة با خود واقف و بعد از حیات با ورع و اوثَق اولاد حقیر است نسلاً بعد از نسل و طبقاً بعد طبق. بعد از انقراض تولیت با مجتهد اعلم قصبه خوانسار بعهده باشد.» که در اصل چنین است، آمده است: «بعد از واقف با اولاد ذکوریکه بتواند از عهده وقف و... ادارای آن بر آید.» واضح است که این امر توسط مرحوم سید براتعلی تولیت انجام شده است چرا که ایشان اهل علم نبوده اند لذا ممکن بود برای تصدی تولیت با مشکل مواجه شوند لذا متاسفانه قیود ورع و اوثق و تولیت مجتهد اعلم خوانسار را حذف نمودند.
23- مرحوم آخوند ملا عبدالمبین فرزند محمد اسماعیل، عالم کامل و فقیه جامع از علمای بزرگ خوانسار بودند که در سال 1260 هـ.ق وفات و در محله دوراه مدفون گشتند. ضیاءالابصار، ج2، ص274 – 275.
24- ضیاءالابصار، ج2، ص271 – 273.
25- ظاهرا مدت کوتاهی بوده است.
26- در وقف نامه از دو دکان نام برده است.
27- شماره هایی که جلوی اسامی آمده است شماره شناسنامه افراد میباشد که در متن سند قید شده است.
28- چنانچه در پاورقی 21 گذشت این مطلب که تولیت «بعهده یکی از اولادان ذکور خود که از عهده امور وقف بر آید» تحریف وقف نامه است.
منابع
1. ابن الرضا، سید مهدی، ضیاءالابصار، 4ج، قم، انصاریان، 1382.
2. اسناد تاریخی و اداری نیمدانگ موقوفه روستای سنج.
3. تسبیحی، محمد حسین، خوانسار نامه، 1354.
4. روضاتی، سید محمد علی، مقدمه کتاب مناهج المعارف، قم، حیدری، 1351.
5. ساعی خوانساری، نابغه روحانیت، در خود آموز لمعه اثر آیت الله سید مهدی غضنفری.
6. فرهنگ آبادی‌های ایران، ج59، ارتش جمهوری اسلامی، 1359.
7. موسوی، سید مهدی، بر آستان خوبان(شرح حال علمای الیگودرز و ازنا)، قم، منشور وحی، 1389.
8. موسوی، سید مهدی، روستای سنج در گذر تاریخ، قم، میراث ماندگار، 1389.
9. میر محمدی، حمید رضا، جغرافیای خوانسار، ج1 و 2، دبیرخانه کنگره آقا حسین خوانساری، 1378.
10. میر محمدی، حمید رضا، مدرسه علمیه باقرالعلوم علیهالسلام خوانسار و موقوفات آن، مجله میراث جاودان، سال 17، ش65، ص50 – 57.
11- فصلنامه وقف میراث جاویدان ش73
/ع
