ایدئولوژی تشیع، انقلاب اسلامی و بیداری اسلامی (۱)

چکیده
 

وقوع انقلاب اسلامی ایران در منطقه پیامدهایی را به دنبال داشت: از جمله اینکه عوامل موثر بر ژئوپلیتیک منطقه را متحول ساخت؛ بطوری که ایدئولوژی اسلام ناب و مفاهیم و آموزه های انقلابی آن، علاوه بر اینکه رقیبی جدی برای لیبرالیسم غرب محسوب گردید، به عنوان عاملی ژئوپلیتیک، نظر بسیاری از صاحبنظران غربی را به خود جلب نمود. لذا شاید بتوان گفت عنصر تشیع در انقلاب اسلامی ایران و سایر جنبشهای شیعی منطقه، سایر عوامل ثابت و متغیر ژئوپلیتیک منطقه را حساس تر و مهمتر کرد.
در این مقاله سعی شده است تا به اهمیت ایدئولوژی تشیع، به عنوان یک عنصر موثر بر ژئولوپلیتیک شیعه، پرداخته شود؛ امری که مبنای خودآگاهی و بیداری در انقلاب ایران و سایر جنبش های اسلامی منطقه می باشد.
واژگان کلیدی: ایدئولوژی، بیداری اسلامی، ژئوپلیتیک شیعه، انقلاب اسلامی

مقدمه
 

با نگاهی اجمالی به تئوریهای روابط بین الملل و واقعیت های موجود در آن، می توان دریافت که محور اساسی آنها بر پایه ماتریالیسم است و قدرت آنها بر اساس عناصر مادی و فیزیکی دولتها تجزیه و تحلیل شده است. اما نهضت های اسلامی جهان، عمدتا مبنای فکری و فلسفی دارند و مبتنی بر تجزیه و تحلیل های رئالیستی از قدرت نیستند؛ از اینرو، آنها دین را ضرورتی انکارناپذیر برای کل بشریت می دانند و آن را به تمام جهانیان عرضه می کنند.
جنبش های اسلامی با اتکا به دین در تمامی مراحل مبارزاتی، این نکته را اثبات کردند که دین- به عنوان یک منبع قدرت سیاسی و اجتماعی- در جهان ناشناخته مانده است. تاثیر چنین امری، فرو ریختن مبانی ماتریالیستی و تجزیه و تحلیل قدرتهای سیاسی جهان بود.
این تحول موجب شد؛ کارشناسان و سیاستمداران جهانی، علاوه بر مسائل مادی و فیزیکی به عوامل معنوی نیز در برآوردهای خود توجه کنند.(1)
از آنجا که مهمترین ویژگی انقلاب اسلامی ایران، ماهیت فکری و فرهنگی آن است واکنش خصمانه استکبار جهانی در مقابل آن نیز قابل توضیح است.
در واقع آنچه مایه هراس و نگرانی آنهاست، فکر جدید، انسان جدید و مناسبات انسانی- معنوی جدیدی است که انقلاب اسلامی، مطرح کرده است و این تفکر ارتباط مستقیمی با اسلام شیعی(عنصرمذهب)(2) دارد. اسلام شیعی با داشتن مجموعه ای از ایده ها و نگرشهای اعتقادی، ارائه دهنده یک ایدئولوژی اسلامی برای تعالی انسان و حرکت او بسوی کمال حقیقی است. این سعادت و کمال- برخلاف وعده ایدئولوژی های مادی- نمی تواند صرفا اهداف دنیوی و مادی گروه یا قشری خاص را در برگیرد، بلکه مبتنی بر اهداف دنیوی و دینی تمام جامعه بشری است.(3) از اینرو، اینگونه ایدئولوژی مسلما ایدئولوژی هیمنه طلب غرب را به چالش خواهد کشاند.
نکته دیگر آنکه، هر چند ژئوپلیتیست ها براساس نظریات کلاسیک این مکتب، تاکید بسیاری بر حساسیت صرف بر فاصله، کارکرد حایل فضا و مرزها داشتند- یعنی، ارزشهایی که در تکنولوژی نظامی آن زمان بسیار حائز اهمیت بودند – ولی در قرن حاضر، شاخص قدرت رهبری کشورها دیگر قدرت نظامی نیست؛ زیرا در حال ورود به عصری هستیم که نزاع مستقیم- که نیازمند نیروهای نظامی است- فرصت بروز پیدا نخواهد کرد. این تحولات، قطعاً باعث افزایش اهمیت مسائل انسانی خواهد شد و فاکتورهای جدید، روش ما را در ارزیابی و اندازه گیری موقعیت های ژئوپلیتیکی تعیین خواهد نمود.(4)
در حال حاضر در امر ژئوپلیتیک، توجه به عوامل فرهنگی و اعتقادی، حیطه های دیگری از همنشینی جغرافیایی را مطرح می کند تا پیش از انقلاب ایران، دین اسلام تنها یک ایدئولوژی مذهبی محسوب میشد؛ اما انقلاب ایران، جنبه های بالقوه سیاسی آن را به فعلیت درآورد و تفکر شیعی با انسجام ساختاری خود در ایران نشان داد که توانایی ایجاد یکی از انقلابهای بزرگ تاریخ را دارد. این توانایی باعث شد که بسیاری از نهضت های رهایی بخش، بویژه در آسیا وآفریقا، توجه خود را به ایران و ایدئولوژی اسلام معطوف کنند.
توجه جنبش های آزادیبخش، کشورها و شخصیت های اسلامی به نقش پرتوان اسلام در صحنه سیاسی باعث شد که ژئوپلیتیک کشورهایی که از جمعیت یا اکثریت مسلمان برخوردار بودند در نگرشی مجدد ارزیابی شود. این امر از آنجا اهمیت داشت که پیوستگی جغرافیایی و جایگاه خاص این کشورها- به لحاظ دسترسی به عظیم ترین منابع نفتی- خودنمایی میکرد و پدیده ای بنام جهان اسلام را مطرح می ساخت.(5)
به این ترتیب، طرح دیدگاههای جدید ژئوپلیتیکی و پیوند آنها با گرایش های فرهنگی، نقش جغرافیایی و ژئوپلیتیکی جهان اسلام و سرانجام قدرت انقلاب اسلامی این اندیشه را بوجود آورد که در پیدایش ویژگیهای ژئوپلیتیکی، نه تنها باید به ایدئولوژی های مذهبی و پارامترهایی مانند قومیت توجه کرد، بلکه باید به توانایی های عملیاتی آنها نیز نظر داشت. لذا قبل از ورود به بحث اصلی، لازم است واژه «ژئوپلیتیک شیعه» را تعریف کنیم:
«ژئوپلیتیک شیعه به مفهوم امتداد جغرافیای سیاسی شیعیان درکشورهای مختلف خاورمیانه بزرگ با هارتلند ایران است»(6)
مارتین کرامر، محقق عنود و اسلام ستیز آمریکایی نیز در کتاب تشیع، مقاومت و انقلاب بطور ضمنی در مورد اهمیت عنصر ژئوپلیتیک شیعه می نویسد:
در دوران معاصر، تشیع، برخی از قوی ترین مفاهیم طغیان انقلابی را پدید آورده است. جنبش هایی شیعی، امروزه استراتژی های سیاسی فوق العاده اصیلی ابداع کرده اند که غالبا موجب شگفتی و حیرت دنیای اسلام و غرب شده است. این شیوه در ایران از عظیم ترین موفقیت ها برخوردار بوده است و الهام بخش سایر شیعیان در دنیای عرب و جنوب آسیا نیز شده اند. کمربندی از تشیع حیات اقتصادی، استراتژیکی و تاریخی اسلام را دربرمی گیرد و بخش هایی از لبنان، سوریه، عراق، عربستان، کویت، بحرین، ایران، افغانستان، پاکستان و هندوستان را می پوشاند. این کمربند که درکشورهای مختلف به اکثریت و اقلیت شیعه تقسیم میشود؛ خود دنیایی است که تاثیرات گوناگون در آن به سرعت انتقال می یابد.(7)
از طرفی، موقعیت حساس ژئوپلیتیک جهان اسلام و جمعیت بیش از یک میلیارد نفری مسلمانان- که طبق پیش بینی های به عمل آمده در بیست سال آینده به حدود2میلیارد نفر خواهد رسید- صاحب نظران و سیاستمداران غرب را وادار ساخته است تا در حوزه ژئوپلیتیک به اسلام- به خصوص عنصر تشیع- بپردازند.
در این راستا فرانسوا توال در کتاب خود می نویسد:
از میان یک میلیارد معتقد به رسالت(حضرت) محمد(ص) حدود10 الی12درصد شیعه هستند یعنی جمعیت شیعی در جهان به حدود140میلیون نفر می رسد. درگیری های اخیر، همچون انقلاب اسلامی در ایران و جنگ داخلی لبنان، مسئله شیعه را به عنوان یک عامل ژئوپلیتیکی مطرح کرده است.(8)
بنظر وی، از این پس باید مطالعه مذهب شیعه برای تجزیه و تحلیل عوامل مهم ژئوپلیتیک جهان معاصر، مورد توجه قرار بگیرد.
با توجه به مطالب فوق، سعی ما بر این است تا به اهمیت ایدئولوژی تشیع- به عنوان یک عامل موثر بر ژئوپلیتیک شیعه- بپردازیم. عاملی که مبنای خودآگاهی و بیداری در انقلاب ایران و سایر جنبش های اسلامی منطقه شد.

ایدئولوژی تشیع و تاثیر آن بر رفتار کارگزاران انقلاب اسلامی
 

تحولات هر جامعه، به شدت متاثر از اندیشه و اعتقادات حاکم برآن جامعه است. از اینرو، برای بررسی تحولات اجتماعی، سیاسی و تاریخی هر جامعه و پیروان هر دین و مکتبی باید در درجه اول به ویژگی آن مکتب بپرد ازیم؛ و سپس به استنباط و طرز تلقی پیروان مکتب از آن توجه کنیم؛ زیرا آنها هستند که براساس اعتقادات و باروهایشان تاریخ و جامعه خود را می سازند.(9)
بنابراین شناخت انقلاب اسلامی ایران- که هویتی شیعی دارد- بدون شناخت دو امر میسرنیست؛ اول، ایدئولوژی تشیع، دوم نقش امام خمینی (ره) به عنوان ایدئولوگ و کارگزار اصلی انقلاب و تفسیرهای وی از آموزه های تشیع.
در این راستا، نوع نگرش شیعه نسبت به سیاست و طرز برخورد آن با قدرتهای سیاسی باید مورد توجه قرار گیرد؛ چراکه این برخورد تحت تاثیر، عقاید و سنتهای شیعه در متن تاریخ و حیات جمعی شیعیان، شکل گرفته و تعیین کننده الگوهای کنش و رفتار سیاسی آنان در پذیرش یا نفی حکومتهاست. از اینرو، برخی براین باورند که مذهب، عقاید، ارزشها، نمادهای مذهبی و فرهنگ سیاسی ناشی از آن، ممکن است مروج و الهام بخش رفتارهای سیاسی انقلابی و ستیزه جو باشد و این حرکت را تشدید و تسهیل نماید.(10)
به هر حال برای بررسی جایگاه و اهداف هر انقلاب ایدئولوژیک- چه در عرصه داخلی و چه در عرصه منطقه ای و بین المللی- اولا، باید مکتب حاکم برآن انقلاب را- با توجه به روح و عمق و کلیت آن- بازشناخت. ثانیا باید به تلقی افراد از آن مکتب توجه داشت.(11)
البته بایدگفت گرچه این تلقی به نوبه خود متاثر از ماهیت خود مکتب است، ولی باید به این نکته نیز توجه کرد که توده های انقلابی، تحت چه شرایطی می زیسته اند و این شرایط چه تاثیری در اوضاع روانی ساختار اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی آن جامعه و همچنین در خلق گسترش و تعمیق جو انقلابی آن و تلقی افراد آن از مکتب داشته است.
در ادامه، بعد از اشاره ای کوتاه به نقش و اهمیت ایدئولوژی در کنش و رفتار کارگزاران به بیان این نکته می پردازیم که آموزه های ایدئولوژی تشیع، چه تاثیری در تبیین محیط ذهنی و ادراکی انقلاب اسلامی دارد؟ آگاهی و بینش شیعیان- به ویژه کارگزاران انقلاب اسلامی- چگونه شکل می گیرد؟ و در نهایت به بیان این نکته می پردازیم که ایدئولوژی تشیع چه تاثیری در تعیین راهبردهای ایران در منطقه و از جمله صدور انقلاب دارد.

تاثیر ایدئولوژی بر کنش و رفتار کارگزاران
 

ایدئولوژی، استنتاجی از یک جهان بینی است که مستقل و قائم به ذات نیست، ایدئولوژی به معنای دستورهای کلی سیاسی است که دانسته یا ندانسته بر مبنای فلسفه معینی قرار دارد و یک سیستم فکری سیاسی را تشکیل میدهد. این سیستم، راهنمای عمل است و گروههایی از مردم در فعالیتهای سیاسی- اجتماعی خود از قواعد آن پیروی می کنند.(12)
در واقع، ایدئولوژی، استراتژی و تاکتیک های رسیدن به هدف را مشخص می کند و به عبارتی، آیین نامه اجرایی مکتب فکری انقلاب است.(13)
به این ترتیب، می توان گفت، ایدئولوژی نوعی نقشه و راهنما برای سیاستمداران و کارگزاران است و کنش و رفتار آنها را هدایت می کند. در راستای ایدئولوژی، منازعات و جدالها حل میشود، یا برعکس، شکل می گیرد و یا گسترش می یابد. همچنین به کمک آن، گذشته تفسیر، زمان حال، توضیح وآینده،پی ریزی می گردد و راهی انتخاب میشود که از نظر ایدئولوژی مطلوب تر است.(14)
از طرفی میزان مقاومت یک ایدئولوژی- خصوصا ایدئولوژی انقلابی و پیکارجو- در برابر حوادث به میزان تعهدش به اصول مفروضه، انسجام و هماهنگی درونی و توانایی اش در حل مشکلات و بن بست های جدید وابسته است؛ که ویژگی اخیر مرهون دو خصوصیت نخستین است.
بنظر می رسد با توجه به نقش و اهمیت ایدئولوژی در رفتار و کنش کارگزاران، تشیع ویژگی های ایدئولوژی انقلابی را داراست که توانست توسط ایدئولوگ انقلاب اسلامی هم نظم موجود را زیر سوال ببرد و هم نظام مطلوب جدیدی را- نه تنها برای ایران بلکه برای سایر کشورها- پی ریزی کند.(15) لذا در ادامه سعی می کنیم با ویژگی های ایدئولوژی تشیع بیشتر آشنا شویم.

پی نوشت ها :
 

1- محمدپاشاپور، نهضت های اسلامی، بازیگران جدید نظام بین الملل(تهران: مطالعات اندیشه سازان نور،1382)ص157
2- محمدرضا شفیعی فر، درآمدی برمبانی فکری انقلاب اسلامی(قم: نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها،1378)ص326
3- حمزه امرایی، انقلاب اسلامی ایران و جنبش های اسلامی معاصر(تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی،1382)
4- محمدصحفی، ژئوپلیتیک فرهنگی و مسئله امنیت ملی(تهران: شمسا،1380)ص46
5- همان،ص71و72
6- فرحناز مایل افشار،«ژئوپلیتیک شیعه» نشریه سیاست روز.84/5/3
7- تشیع، مقاومت و انقلاب، مجموعه مقالات کنفرانس بین الملل دانشگاه تل آویو(بی جا: بیتا، 1984)ص36
8- فرانسوا توال، ژئوپلیتیک شیعه، ترجمه علیرضا قاسم آقا(تهران: نشرنی1379)ص9
9- محمدمسجد جامعی، ایدئولوژی و انقلاب(بی جا: بی تا،1361)ص44
10- یدالله هنری لطیف پور، فرهنگ سیاسی شیعه و انقلاب اسلامی(تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی1379)ص51
11- مسجدجامعی،همان،ص126
12- شفیعی فر، همان، ص89
13- همان، ص90
14- عبدالرحمن عالم، بنیادهای علم سیاست(تهران: نشرنی1373)ص84 و85
15- محمدمسجدجامعی، زمینه های تفکر سیاسی در اسلام در قلمرو تشیع و تسنن(تهران: الهدی1369)ص252
 

منبع:نشریه 15 خرداد شماره 19