اگر خبرهای دنیای علم را در روزهای اخیر دنبال کرده باشید، خوانده‌اید که یک مادر اصفهانی توانست جنینی که به‌مدت 14 سال در حال انجماد قرار داشته را به‌سلامتی به‌دنیا بیاورد! این نوزاد دختر توانست رکورد قبلی کشور را که 11 سال بود بشکند. البته این زمان هنوز با رکورد جهانی که 20 سال است و توسط یک مادر آمریکایی به‌دست آمده فاصله زیادی دارد.
به بهانه‌ی این رویداد، بنیتا تلاش کرده تا شما را با جنبه‌های مهم و کاربردی این فرایند علمی باروری که در دهه‌های اخیر مطرح شده است، آشنا کند. در ادامه با بنیتا همراه باشید.
انجماد سلول
منجمدکردن سلول‌ها سابقه‌ای 70 ساله دارد. از همان زمان سلول‌های پوست، کبد و سلول‌های جنسی را منجمد می‌کردند تا بعدها از آنها استفاده کنند. برای باروری هم از چندین دهه پیش از روش انجماد استفاده می‌شد.اما انجماد اسپرم، نه تخمک. چرا که اسپرم سلولی کوچک و مایع داخل سلولی‌اش کم است و انجماد و نگهداری‌اش کار سختی نیست. اولین انجماد موفق 55 سال پیش اتفاق افتاد و طولانی‌ترین زمان نگهداری اسپرم که منجر به تولد نوزاد زنده شده، 21 سال بوده است. این اسپرم متعلق به جوانی آمریکایی بود که مبتلا به بیماری هوچکین شده بود و باید شیمی‌درمانی و رادیوتراپی می‌کرد که درنتیجه قدرت باروری‌اش از دست می‌رفت. برای همین پیش از شروع درمان در حالی که هنوز ازدواج هم نکرده بود، اسپرمش را برای آینده منجمد کرد و وقتی ازدواج کرد با اسپرم خودش، بچه‌دار شد.
بارداری آزمایشگاهی
فریز کردن سلول‌های جنسی در دنیا بیش از نیم قرن سابقه دارد. در آن روزگار هنوز IVF (لقاح مصنوعی خارج رحمی و سپس قرار دادن جنین تشکیل شده در بدن مادر) وارد عرصه پزشکی زنان نشده بود، چون عمر این روش به 30 سال می رسد. درباره فریز کردن جنین، پس از اینکه روش لقاح مصنوعی خارج رحمی به عنوان متدی مناسب جای خود را باز کرد، ضرورت منجمد کردن جنین‌های تشکیل‌شده حس شد.
فریز کردن جنین به چه دردی می خورد؟
افراد زیادی اسپرم‌شان را فریز کرده‌اند و خودشان تحت درمان رادیوتراپی و شیمی‌درمانی هستند و پس از بهبود می‌توانند با اسپرم خود پدر شوند. هزینه کار هم زیاد نیست. اما فریز نسج تخمدان که اخیرا مطرح می‌شود، هنوز در مراحل اولیه است و تنها 2 بارداری در دنیا اتفاق افتاده است که یکی از آنها در بلژیک بوده که پیش از درمان هوچکین، بخشی از تخمدان خانم را برداشتند و فریز کردند. 7 سال بعد نسج فریز شده را با لاپاروسکوپ در محل تخمدان گذاشتند و بیمار باردار شده است. این عمل به وسیله پروفسور دونز صورت گرفته ولی انجماد خود تخمک بیش از پنج سال است که انجام می‌شود و نتایج خوبی هم داشته است.
چگونه یک جنین منجمد می‌شود؟
پرفسور بری بِر، متخصص زنان و زایمان و سرپرست آزمایشگاه لقاح مصنوعی در دانشگاه استنفورد می‌گوید: «فرایند منجمد کردن جنین، دهه‌هاست که ادامه دارد؛ اما مهم‌ترین دغدغه، شکل‌گیری کریستال‌های یخ درون سلول‌هاست. اگر بخواهم بهتر تشریح کنم وجود آنها مثل بودن سوزن درون یک بادکنک است! بنابراین آنها می‌توانند به راحتی به غشاء سلولی آسیب بزنند. این موضوع برای تمام سلول‌ها صدق می‌کند. چه سلول‌های میوه و سبزی باشند چه سلول‌های جنین انسانی. در حقیقت، مردم عادی هم می‌توانند با مزه کردن یک ماهی یخ‌زده در مقابل ماهی تازه این موضوع را حس کنند. ماهی یخ زده سفت‌تر است و دارای خواص ماهی تازه نیست. این فرایندی است که در علم از آن به‌عنوان مرگ سلولی نام می‌برند.»
بافت طبیعی در حین فرایند گرم کردن، آسیب می‌بیند و خواص آن تغییر می‌کند. بر اساس همین دلایل، عده‌ای در مورد فریز کردن ارگان‌های حیاتی بدن بدبین هستند.
پیچیده‌ترین جنینی که تاکنون منجمد شده است حاوی 100-120 سلول بوده که به آن بلاستوسیست می‌گویند. قطر این توده چیزی حدود 120 میکرون یا یک دهم میلی‌متر است. این اندازه برای منجمد شدن بسیار مناسب است.
فرایند منجمد کردن جنین طوری انجام می‌شود که آب از داخل سلول کشیده شود تا کریستال‌های یخ شکل نگیرد. البته باید این آب با مایع دیگری جایگزین شود وگرنه سلول مثل کشمش خشک می‌شود. معمولاً در این مرحله، از مولکو‌ل‌های بزرگ شکر استفاده می‌شود.
پرفسور بری می‌گوید: «مرحله‌ی خشک کردن بسیار حیاتی است. باید به‌خاطر داشته باشید که این فرایند، به دلیل اندازه‌ی کوچک سلول‌های جنین امکان‌پذیر است. کلیه و کبد میلیاردها سلول دارند. درست است که یک دهم میلی‌متر خیلی کوچک است، اما در دنیای میکروسکوپی، همین هم، عدد بسیار بزرگی است.»
پرفسور بری می‌افزاید: «فرایند جدیدی برای منجمد کردن وجود دارد که از آن با عنوان شیشه‌سازی یاد می‌شود و با فرایند کند منجمد کردن تفاوت دارد. روش سنتی نیازمند چندین مرتبه منجمدسازی به مدت 10-20 دقیقه است و در ادامه 2 ساعت دیگر نیز ادامه می‌یاید که در هر دقیقه به اندازه‌ی 0.3 تا 2 درجه، دما را تا 196- درجه پایین می‌آورند که این دما، دمای نیتروژن مایع است. برای اینکه در حین انجماد، کریستال‌های یخ شکل نگیرد، این فرایند به آهستگی صورت می‌گیرد.»
در مقابل، در فرایند شیشه‌سازی، میزان ضدیخی که استفاده می‌شود بسیار بیش‌تر است. فرایند منجمد کردن هم 10000 - 20000 بار سریع‌تر رخ می‌دهد؛ زیرا جنین را مستقیم درون نیتروژن قرار می‌دهند. این فرایند به 2 دلیل به سرعت صورت می‌گیرد:
- جلوی اثر سمی ضدیخ بر محیطی که قرار دارد را بگیرد.
- با بالابردن غلظت و ویسکوزیته به مرحله‌ی شیشه‌سازی برسد.
پروفسور بری می‌گوید: «فرآیند شیشه‌ای شدن جنین برای اولین بار در سال 1937 توسط Luyet مطرح شد، در این روش، تخمک یا جنین، با استفاده از غلظت بالای ضدیخ در درجه‌ی حرارت بسیار پایین (196- درجه سانتیگراد) منجمد شده و فعالیت آنها به میزان زیادی کاهش می‌یابد و به‌دنبال آن پس از یخ‌گشایی، قادر به ازسرگیری فعالیت‌های طبیعی خود هستند. در این روش، به علت پایین آمدن بسیار سریع دما، امکان تشکیل بلورهای یخ کاهش می‌یابد. البته باید اشاره کنم این روش یک سری محدودیت‌ها را نیز ایجاد می‌کند. از آنجایی که برای منجمد کردن نیاز به تماس مستقیم با نیتروژن است احتمال انتقال بیماری نیز وجود دارد. این روش، هم‌اکنون در اختیار ژاپن، آمریکا و چند کشور معدود دیگر از جمله ایران است.»
یکی از محاسن روش شیشه‌سازی هزینه‌ی پایین و نیازمند بودن آن به وسایل کمتر است.
فرایند منجمدسازی سنتی چقدر طول می‌کشد؟
فرایند استاندارد حدود 2 ساعت طول می‌کشد و در دمای 196- درجه، نزدیک به صفر مطلق صورت می‌گیرد؛ اما کاملاً صفر مطلق نیست. در این دما فعالیت زیستی صورت نخواهد گرفت.
آیا محدودیت‌هایی در مورد مدت زمان نگهداری جنین منجمد وجود دارد؟
پرفسور بری در پاسخ به این پرسش می‌گوید: «اگر از لحاظ تئوری بخواهیم بگوییم، باید بتوان جنین منجمد را 1 یا حتی 2 قرن نیز حفظ کرد! اما غیرمنطقی نیست که تصور کنیم به مرور زمان مشکلاتی نیز ممکن است رخ بدهد. این فرایند 3 دهه است که به دنیا معرفی شده و تا حالا کسی این همه مدت صبر نکرده تا بچه‌دار شود. البته از لحاظ تئوری این امکان وجود دارد که بتوان جنین منجمد فردی را برای دخترش حفظ کرد تا او بعداً بتواند بچه‌دار شود هرچند این رخداد تا حالا اتفاق نیفتاده است.»
جنین منجمد شده چگونه از حالت انجماد خارج می‌شود؟
پروفسور بری در تشریح این فرایند ادامه می‌دهد: «ابتدا جنین توسط هوا و حمام آب به آرامی گرم می‌شود. فرایند گرم کردن، زمان بیشتری را می‌برد. جنین چند مرحله را طی می‌کند تا رقیق شود. در ابتدا جنین باید به دمای اتاق و در ادامه به دمای بدن برسد. 2-4 ساعت بعد جنین آماده است که درون رحم قرار بگیرد.»
میزان موفقیت منجمدسازی جنین چقدر است؟
اولین کودکی که با این روش به‌دنیا آمده در سال 1986 میلادی بوده است. نسبت موفقیت جنین منجمد نسبت به جنین معمولی دو سوم است. احتمال حامله شدن زنان بستگی به سن آنها دارد. اگر شما 40 ساله هستید شانس شما نسبت به یک زن 30 ساله بسیار پایین‌تر است.
مسائل حقوقی و اخلاقی فریز کردن جنین
این فرایند باروری، پیچیده تا حدی گران و البته کاربردی است. اما به عنوان یک انسان باید به جنبه‌ی اخلاقی ماجرا نیز توجه کنیم.
برخلاف منجمدکردن تخمک زنان، این فرایند زمانی اتفاق می‌افتد که اسپرم و تخمک جنین را ایجاد کرده‌اند. اخیراً در آمریکا یک دعوای حقوقی بین یک زن و شوهر مطلقه برسر مالکیت جنین منجمد شده به‌وجود آمده بود.
خانواده‌ها معمولاً زمانی از این روش استفاده می‌کنند که در حال‌حاضر نمی‌خواهند یا نمی‌توانند بچه‌دار شوند و این موضوع را به زمان دیگری موکول می‌کنند. این همان رخدادی بود که برای زوج اصفهانی هم پیش آمده بود.
از طرف دیگر، اگر یک خانواده جنین منجمد شده را نخواهد تکلیف چیست؟ این‌جاست که مسائل اخلاقی خود را نشان می‌دهند. از طرف دیگر در طی فرایند منجمدسازی، ممکن است بعضی جنین‌های دیگر همچنان باقی بمانند. تکلیف آنها چیست؟ آیا خانواده‌ای که نیاز خود به کودک را برطرف کرده، همچنان باید برای نگهداری این جنین‌های منجمد شده پول هزینه کند؟
اگر می‌خواهید از این شیوه استفاده کنید باید حتماً با همسر خود به خوبی مشورت کنید و تمام جنبه‌ها را در نظر بگیرید.
منابع: scientificamerican، huffingtonpost و medicalxpress.
