ادله اثبات امکان معاد از منظر قرآن (۲ )

مقدمه
 

در قسمت قبل از این مقاله در رابطه با بعضی از دلایل امکان معاد سخن گفتیم و اینک به ادامه مباحث می پردازیم .

3 . تطورات جنین (مراحل تکامل جنین در رحم مادر)
 

وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْانسَنَ مِن سُلَالَةٍ مِّن طِینٍ(12)ثمُ‏َّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فىِ قَرَارٍ مَّکِینٍ(13)ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَمًا فَکَسَوْنَا الْعِظَامَ لحَْمًا ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقًا ءَاخَرَ فَتَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الخَْالِقِینَ(14)ثمُ‏َّ إِنَّکمُ بَعْدَ ذَالِکَ لَمَیِّتُونَ(15)ثُمَّ إِنَّکمُ‏ْ یَوْمَ الْقِیَمَةِ تُبْعَثُونَ(62) ؛ و ما انسان را از عصاره‏اى از گِل آفریدیم . سپس او را نطفه‏اى در قرارگاه مطمئن (رحم‏) قرار دادیم . سپس نطفه را به صورت علقه (خون بسته‏) و علقه را به صورت مضغه (چیزى شبیه گوشت جویده شده‏) و مضغه را به صورت استخوان هایى درآوردیم و بر استخوان ها گوشت پوشاندیم . سپس آن را آفرینش تازه‏اى دادیم. پس بزرگ است خدایى که بهترین آفرینندگان است . سپس شما بعد از آن مى‏میرید . سپس در روز قیامت برانگیخته مى‏شوید .ذکر اوصاف مؤمنان راستین و همچنین پاداش بى‏نظیرى که خداوند به آن ها مى‏دهد در آیات گذشته ، این شوق را در دل ها زنده مى‏کند که باید به صفوف آن ها پیوست ، اما از چه راهى؟ و از کدام طریق ؟ آیات مورد بحث ، طرق اساسى تحصیل ایمان و معرفت را نشان مى‏دهد . نخست دست انسان را گرفته و به کاوش در اسرار درون و( سیر در عالم انفس) وا مى‏دارد ، و سپس او را به جهان برون و موجودات شگرف عالم هستى توجه مى‏دهد و به (سیر آفاقى) مى‏پردازد(63).نخست مى‏گوید : ما انسان را از چکیده و خلاصه‏اى از گل آفریدیم . ( وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِینٍ ) . این گام نخست است که انسان با آن عظمت ، با آن همه استعداد و شایستگى‏ها ، این افضل مخلوقات و برترین موجود جهان از خاکى بى ارزش است ، همان خاکى که در کم ارزش بودن ضرب المثل است . و این نهایت قدرت‏نمایى او است . که از چنین ماده ساده‏اى چنان موجود بدیعى آفرید . در آیه بعد اضافه مى‏کند : سپس او را نطفه‏اى قرار دادیم در قرارگاه امن و امانى . ( ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فِی قَرارٍ مَکِینٍ ). در حقیقت نخستین آیه به آغاز وجود همه انسان ها اعم از آدم و فرزندان او اشاره مى‏کند . که همه به خاک باز مى‏گردند و از گل برخاسته‏اند ، اما در دومین آیه به تداوم نسل آدم از طریق ترکیب نطفه نر و ماده و قرار گرفتن در قرارگاه رحم توجه مى‏دهد .در حقیقت این بحث شبیه تعبیرى است که در این آیات آمده است الَّذِى أَحْسَنَ کلُ‏َّ شىَ‏ْءٍ خَلَقَهُ وَ بَدَأَ خَلْقَ الْانسَانِ مِن طِینٍ(7)ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِن سُلَالَةٍ مِّن مَّاءٍ مَّهِینٍ(8)( 64) ؛ آغاز آفرینش انسان را از گل قرار داد و نسل او را از چکیده‏اى از آب بى ارزش .تعبیر از رحم به ( قرار مکین ) (قرارگاه امن و امان) اشاره به موقعیت خاص رحم در بدن انسان است ، در واقع در محفوظ ترین نقطه بدن که از هر طرف‏ کاملاً تحت حفاظت است قرار گرفته ، ستون فقرات و دنده‏ها از یک سو ، استخوان نیرومند لگن خاصره از سوى دیگر ، پوشش هاى متعدد شکم از سوى سوم ، حفاظتى که از ناحیه دست ها به عمل مى‏آید از سوى چهارم ، همگى شواهد این قرارگاه امن و امان است(65).بعد به مراحل شگفت‏آور و بهت‏آور سیر نطفه در رحم مادر و چهره‏هاى گوناگون خلقت که یکى بعد از دیگرى در آن قرارگاه امن و دور از دست بشر ظاهر مى‏شود اشاره کرده ، مى‏فرماید : سپس ما نطفه را به صورت خون بسته‏اى درآوردیم و بعد این خون بسته را به ( مضغه ) که شبیه گوشت جویده است تبدیل کردیم و بعداً آن را به صورت استخوان در آوردیم و از آن پس بر استخوان ها گوشت پوشاندیم . ( ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ) .این چهار مرحله متفاوت که به اضافه مرحله نطفه بودن ، مراحل پنجگانه‏اى را تشکیل مى‏دهد هر کدام براى خود عالم عجیبى دارد . مملو از شگفتی ها که در علم جنین‏شناسى امروز دقیقاً مورد بررسى قرار گرفته و پیرامون آن کتاب ها نوشته‏اند ، ولى روزى که قرآن از این مراحل مختلف خلقت جنینى انسان و شگفتی هاى آن سخن مى‏گفت ، اثرى از این علم و دانش نبود و در پایان آیه به آخرین مرحله که در واقع مهم ترین مرحله آفرینش بشر است با یک تعبیر سر بسته و پر معنى اشاره کرده ، مى‏فرماید : سپس ما او را آفرینش تازه‏اى بخشیدیم . ( ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ) . بزرگ و پر برکت است خدایى که بهترین خلق کنندگان است . ( فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ) .آفرین بر این قدرت‏نمایى بى نظیر که در ظلمتکده رحم این چنین تصویر بدیعى با این همه عجائب و شگفتی ها بر قطره آبى نقش مى‏زند(66). آفرین بر آن علم و حکمتى که این همه استعداد و لیاقت و شایستگى را در چنین موجود ناچیزى ایجاد مى‏کند ، آفرین بر او و بر خلقت بى نظیرش .ضمناً باید توجه داشت که ( خالق ) از ماده خلق وخلق در اصل به معنى اندازه‏گیرى است ، هنگامى که یک قطعه چرم را براى بریدن ، اندازه‏گیرى مى‏کنند ، عرب واژه ( خلق ) در باره آن به کار مى‏برد و از آنجا که در آفرینش مسأله اندازه‏گیرى بیش از همه چیز اهمیت دارد این کلمه خلق در باره آن به کار رفته است .تعبیر به ( أَحْسَنُ الْخالِقِینَ ) (بهترین آفرینندگان) این سؤال را به وجود مى‏آورد که مگر غیر از خدا آفریدگار دیگرى وجود دارد ؟ کلمه خلق به معنى اندازه‏گیرى و صنعت درباره غیر خداوند نیز صادق است ، ولى البته خلق خدا با خلق غیر او از جهات گوناگونى متفاوت است
الف : خداوند ماده و صورت اشیاء را مى‏آفریند ، در حالى که اگر انسان بخواهد چیزى ایجاد کند ، تنها مى‏تواند با استفاده از مواد موجود این جهان صورت تازه‏اى به آن ببخشد . مثلاً از مصالح ساختمانى خانه‏اى بسازد یا از آهن و فولاد ، اتومبیل یا کارخانه‏اى اختراع کند .
ب : از سویى دیگر خلقت و آفرینش خداوند ، نامحدود است و او آفریدگار همه چیز است. قُلْ مَن رَّبُّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ قُلْ أَ فَاتخََّذْتمُ مِّن دُونِهِ أَوْلِیَاءَ لَا یَمْلِکُونَ لِأَنفُسِهِمْ نَفْعًا وَ لَا ضَرًّا قُلْ هَلْ یَسْتَوِى الْأَعْمَى‏ وَ الْبَصِیرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِى الظُّلُمَاتُ وَ النُّورُ أَمْ جَعَلُواْ لِلَّهِ شُرَکاَءَ خَلَقُواْ کَخَلْقِهِ فَتَشَابَهَ الخَْلْقُ عَلَیهِْمْ قُلِ اللَّهُ خَالِقُ کلُ‏ِّ شىَ‏ْءٍ وَ هُوَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ(67). در حالى که انسان موجودات بسیار محدودى را مى‏تواند ابداع کند ، و گاه توأم با انواع ضعف ها و نقص ها است که در جریان عمل باید آن ها را تکمیل کند ، اما خلق و ابداع پروردگار خالى از هر گونه عیب و نقص است(68).
ج : از سوى سوم در آنجا که انسان توانایى بر این امر پیدا مى‏کند ، آن نیز به اذن و فرمان خدا است . که بى اذن او در عالم حتى برگى بر درختى نمى‏جنبد . چنانکه در باره حضرت مسیح -علیه السلام- مى‏خوانیم : إِذْ قَالَ اللَّهُ یَاعِیسىَ ابْنَ مَرْیَمَ اذْکُرْ نِعْمَتىِ عَلَیْکَ وَ عَلىَ‏ وَالِدَتِکَ إِذْ أَیَّدتُّکَ بِرُوحِ الْقُدُسِ تُکلَِّمُ النَّاسَ فىِ الْمَهْدِ وَ کَهْلًا وَ إِذْ عَلَّمْتُکَ الْکِتَابَ وَ الحِْکْمَةَ وَ التَّوْرَئةَ وَ الْانجِیلَ وَ إِذْ تخَْلُقُ مِنَ الطِّینِ کَهَیَْةِ الطَّیرِْ بِإِذْنىِ فَتَنفُخُ فِیهَا فَتَکُونُ طَیرَْا بِإِذْنىِ وَ تُبرِْئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ بِإِذْنىِ وَ إِذْ تخُْرِجُ الْمَوْتىَ‏ بِإِذْنىِ وَ إِذْ کَفَفْتُ بَنىِ إِسْرَ ءِیلَ عَنکَ إِذْ جِئْتَهُم بِالْبَیِّنَاتِ فَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُواْ مِنهُْمْ إِنْ هَاذَا إِلَّا سِحْرٌ مُّبِینٌ(69)؛ در آن هنگام که تو از گل ، صورتى همچون صورت پرنده به اذن من خلق مى‏کردى . آیه بعد از مسأله توحید و شناخت مبدأ به طرز زیبا و ظریفى به مسأله ( معاد ) منتقل مى‏شود و مى‏گوید : این انسان با همه شگفتی هایش تا ابد زنده نمى‏ماند ، زمانى فرا مى‏رسد که این ساختمان عجیب از هم فرو مى‏ریزد و شما بعد از این زندگى همگى مى‏میرید . ( ثُمَّ إِنَّکُمْ بَعْدَ ذلِکَ لَمَیِّتُونَ ) .ولى براى اینکه این تصور پیش نیاید که با مردن انسان همه چیز پایان مى‏گیرد . ( پس این آفرینش با این همه شکوه و عظمت براى این چند روز زندگى امرى بیهوده بوده است ) بلا فاصله مى‏افزاید : سپس شما روز قیامت بار دیگر به زندگى باز مى‏گردید و برانگیخته مى‏شوید . ( البته در سطحى عالی تر و در جهانى وسیع تر و گسترده‏تر ) . ( ثُمَّ إِنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ تُبْعَثُونَ) .بنابراین مى‏توان عظمت خدا را از عجائب خلقت انسان در مخفیگاه رحم که هر روز شکل و نقش تازه‏اى به خود مى‏گیرد شناخت . که گویى جمعى نقاش چیره دست ، گروهى صنعتگر و ابداع‏گر ماهر در کنار این قطره آب نشسته‏اند ، و شب و روز روى آن کار مى‏کنند . و این ذره ناچیز را در زمان بسیار کوتاهى با ظرافت فوق العاده از مراحل و گذرگاههاى مختلف حیات مى‏گذرانند(70).خدای سبحان در این آیات سر گذشت شاهکار فرآیند آفرینش را در راستای مبدأ و معاد به حکیمانه ترین وجه و زیباترین شیوه بیان داشته است . اگر آدمی از پایین ترین مراتب خرد بهره داشته باشد منکر معاد نمی شود و آن را بعید نمی شمرد . حال ببینیم امام سجاد – علیه السلام – فرآیند مذکور را از کدام دریچه می نگرد . آن حضرت ، پس از نافله ی شب عرضه دارد : ( اللهم و أنت حدرتنی ماءً مهیناً من صلب متضائق العظام إلی رحم ضیقة ... ) ؛ بار خدایا! من قطره آبی بی مقدار بودم که مرا از پشت پدر ، از میان آن استخوان های در هم فشرده و راه های باریک به تنگنای رحم مادر ، در پس آن پرده ها که بر آن پوشیده ای ، فرو افکندی . مرا از حالی به حالی در آوردی ، تا آنگاه که صورت تمام یافتم و اعضاء و جوارح من قوام گرفت ، آن سان که در کتاب خود آورده ای : نطفه ای بود ، آن را خونی لخته ساختی ، سپس چیزی همانند گوشت جویده ، سپس استخوان آفریدی و آن استخوان را به گوشت پوشانیدی و مرا چنان که خود خواسته بودی ، آفرینش دیگری دادی ، تا چون نیازمند روزی تو شدم و از فریاد رسی فضل واحسان تو بی نیاز نبودم ، از زیاد آمد طعام و آبی که به کنیز خود ، همان کس که مرا در درون او در قرارگاه زهدانش نشاندی ، روزی می دادی ، قوت مرا مقرر داشتی . ای پروردگار من ! اگر مرا در این حالات به توان خود وا می گذاشتی ، یا ناچار می ساختی که از نیروی خویش مدد جویم ، نه توانم می بود و نه نیرویی . تو مرا از روی احسان به مهربانی و لطف غذا دادی و آن مهربانی و لطف تا این زمان که هستم هم چنان از من دریغ نداشته ای ...(71) ای خداوند ! پناه می برم به تو از آتشی که به لهیب آن هر که را از تو فرمان نبرد به سختی بیم داده ای و هر که را در راه خشنودی تو گام نزند به عذاب تهدید کرده ای ، از آتشی که روشنایی آن تاریکی است ، از آتشی که شعله هایش یکدیگر را می بلعد و بر یکدیگر می پیچد ، از آتشی که استخوان ها را می پوساند و ساکنانش را آب جوشان به کام می ریزد ، از آتشی که نه زاری کننده را ابقا کند و نه بر آن کس که از او ترحم جوید رحمت آورد ، و یارای آنش نیست که بر خاشعان و تسلیم شدگانش اندکی سبک تر تازد ، بلکه آنان را با سوزنده ترین و دردناک ترین شکنجه و سخت ترین کیفر بگدازد .ای خداوند ! به تو پناه می برم از کژدم های سهمناک آن ، که دهان ها گشوده اند ، و از مارهای دهشت افزای آنکه نیش ها آخته اند و از آب جوشان که احشاء و امعای دوزخیان را شرحه شرحه کند و دل هایشان را از جای برکند . ای خداوند ! از تو راهی می جویم که از آن آتشم دور گرداند و واپس دارد(72).

پیام‏ها
 

1- یاد گذشته‏ها و ضعف‏هاى انسان و توجه به قدرت و لطف خداوند ، زمینه‏اى است براى تقویت ایمان و عبادت بیشتر.
( لَقَدْ خَلَقْنَا )
2- آفرینش انسان در چند مرحله انجام گرفته است . ( طین نطفة علقة ...)
3- با این که مادر انواع حرکت‏ها را دارد ، ولى رحم او براى فرزند ، جایگاهى مطمئن است. ( قَرارٍ مَکِینٍ )
4- تمام مراحل آفرینش ، زیر نظر خداوند است . ( فَخَلَقْنَا فَکَسَوْنَا أَنْشَأْناهُ )
5 - ارزش انسان به روح او است . ( خَلْقاً آخَرَ)
6-خودشناسى ، مقدّمه‏ى خداشناسى است . ( نُطْفَةً ، عَلَقَةً ، مُضْغَةً فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ)
7 - مرگ نابود شدن نیست ، مرحله‏اى از تکامل است . ( ثُمَّ إِنَّکُمْ بَعْدَ ذلِکَ لَمَیِّتُونَ )
8- مرگ ، سرنوشت قطعى انسان است . ( ثُمَّ إِنَّکُمْ ... لَمَیِّتُونَ ) ( (ان) و حرف (لام) و جمله‏ى اسمیّه همه نشانه‏ى تأکید است )
9- آفرینش انسان ، هدفدار است . ( ثُمَّ إِنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ تُبْعَثُونَ )
10- میان مرگ و رستاخیز فاصله طولانى است . ( ( ثُمَّ ) نشان فاصله‏ى طولانى است)(73).

دلیل امکان معاد در عالم گیاهان
 

در آیات قرآن به دلایل محکم و منطقى براى اثبات معاد استدلال شده است ، یکى از این دلایل توجه به تحولات زمین به هنگام نمو گیاهان است . در حقیقت قرآن مى خواهد ، صحنه هاى معاد را که مردم در همین زندگى دنیا با آن سر و کار دارند و پیوسته با چشم خود مى بینند و از آن غافلند ، براى آن ها تشریح کند . تا بدانند زندگى بعد از مرگ نه تنها امر غیر ممکنى نیست ، بلکه دائماً صحنه هاى مشابه آن را در زندگى روزمره با چشم خود مشاهده مى کنند . خداوند به زندگى و حیات گیاهان پرداخته است ، مى گوید : در فصل زمستان به زمین نگاه مى کنى ، آن را خشک و مرده مى بینى ، اما هنگامى که قطره هاى حیات بخش باران را بر آن فرو فرستادیم و فصل بهار فرا رسید ، حرکت و جنبشى سراسر آن را فرا مى گیرد و نمو مى کند و انواع گیاهان زیبا را مى رویاند ؛ یَأَیُّهَا النَّاسُ إِن کُنتُمْ فىِ رَیْبٍ مِّنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَاکمُ مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِن مُّضْغَةٍ مخَُّلَّقَةٍ وَ غَیرِْ مخَُلَّقَةٍ لِّنُبَینِ‏َّ لَکُمْ وَ نُقِرُّ فىِ الْأَرْحَامِ مَا نَشَاءُ إِلىَ أَجَلٍ مُّسَمًّى ثمُ‏َّ نخُْرِجُکُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُواْ أَشُدَّکُمْ وَ مِنکُم مَّن یُتَوَفىَ‏ وَ مِنکُم مَّن یُرَدُّ إِلىَ أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِکَیْلَا یَعْلَمَ مِن بَعْدِ عِلْمٍ شَیًْا وَ تَرَى الْأَرْضَ هَامِدَةً فَإِذَا أَنزَلْنَا عَلَیْهَا الْمَاءَ اهْتزََّتْ وَ رَبَتْ وَ أَنبَتَتْ مِن کُلّ‏ِ زَوْجِ بَهِیجٍ(74). راغب مى گوید : وقتى گفته مى شود ( همدت النار ) معنایش این است که آتش خاموش شد . و از همین باب است ( ارض هامدة ) یعنى بدون گیاه و نیز ( نبات هامد ) یعنى گیاه خشک. در کلام خداى تعالى هم آمده که مى فرماید : ( و ترى الأرض هامدة ) و قریب به همین معنا است کلام کسى که آن را به ( ارض هالکة - زمین هلاک کننده ) معنا کرده است . راغب مى گوید : ( هز ) به معناى تحریک به حرکت شدید است . وقتى گفته مى شود : ( هززت الرمح ) معنایش این است که من نیزه را به شدت تکان دادم . و نیز( اهتز النبات ) به معناى این است که گیاه از شدت سرسبزى تکان بخورد .باز راغب در باره کلمه ی ( ربت ) گفته : ( ربا ) به معناى زیاد شد و بلند شد است ، همچنان که در قرآن فرموده : ( فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ ) ؛ یعنى وقتى آب را بر آن نازل مى کنیم ، تکان مى خورد و بلند مى شود این بود . ( وَ أَنْبَتَتْ مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهیجٍ ) ؛ یعنى زمین بعد از آنکه ما بر آن آب نازل کردیم از هر صنف از اصناف گیاهان داراى بهجت - یعنى خوش رنگ و داراى برگ و گل خندان- برویانید . ممکن هم هست منظور از( زوج ) معناى مقابل فرد باشد ، براى اینکه در جاهاى دیگر کلام خداى تعالى این معنا ثابت شده که گیاهان نیز ازدواج دارند ، هم چنانکه براى آن ها حیات و زندگى اثبات شده و علوم تجربى امروز نیز با آن موافق است . هرگونه نباتات و رستنى ها از طریق ازدواج و لقاح رو به رشد و نما می گذارند . بالاخره زمین در اثر فصل بهار و فرو باریدن باران و حرارت و نور خورشید دوره حمل و آبستنى را می گذراند . و هسته ها که در درون زمین نهفته و پنهانند ، در اثر اقتضاء ظرفیت زمین با خاک آمیخته با آب و حرارت به صورت شیره خام در آمده رو به رشد و نما گذارده و از زمین سر برون آورند. و هر یک هدف مخصوص خود را پیش می گیرند . حاصل معنا این است که : زمین در رویاندن گیاهان و رشد دادن آن ها ، اثرى دارد نظیر اثر رحم در رویاندن فرزند که آن را از خاک گرفته به صورت نطفه و سپس علقه ، آنگاه مضغه ، آنگاه انسانى زنده در مى آورد(75).

4 . زنده شدن زمین
 

وَ مِنْ ءَایَاتِهِ أَنَّکَ تَرَى الْأَرْضَ خَاشِعَةً فَإِذَا أَنزَلْنَا عَلَیهَْا الْمَاءَ اهْتزََّتْ وَ رَبَتْ إِنَّ الَّذِى أَحْیَاهَا لَمُحْىِ الْمَوْتىَ إِنَّهُ عَلىَ‏ کلُ‏ِّ شىَ‏ْءٍ قَدِیرٌ(76) ؛ و از جمله نشانه‏هاى قدرت خدا وند این است ، اى محمّد - صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم- تو زمین را فرسوده و خشک می بینی ، اما وقتى بر آن آب می فرستیم به جنبش در آمده و نمو می کند ، همان کس که آن را زنده کرد مردگان را نیز زنده می کند . همانا او بر همه چیز توانا است .براى اثبات معاد و زنده شدن مرده‏ها در روز حشر به حضرت محمد فرموده ، به مردم متذکر شود که در آیات الهی تدبر نمایند . و ببینند زمینى که در موقع زمستان خشک و مثل مرده بى‏ثمر گردیده ، چگونه در موقع بهار هنگام نزول باران از روى نشاط به جنبش در آمده و زنده و سبز و خرم می گردد . تا آنکه بدانند آن کسى که چنین قدرتى دارد که زمین مرده را به آب قدرت زنده و سبز گرداند ، قدرت دارد که جسدهاى پوسیده و مرده را نیز به آب رحمت زنده گرداند . (77)کلمه( خاشعة ) از خشوع و به معناى اظهار ذلت است . به کار بردن تعبیر( خاشعه ) در مورد زمین خشکیده در حقیقت یک نوع کنایه است . بلی زمین به هنگامی که خشکیده و فاقده آب می شود از هر گونه گل و گیاه خالی می گردد . و به صورت انسان افتاده و یا مرده بی جان در می آید ، اما نزول باران حیات جدیدی به آن می بخشد . آن را به حرکت و نمو ورشد وا می دارد .در این آیه شریفه استعاره‏اى تمثیلى به کار رفته ؛ یعنى خشکى و بى گیاهى زمین در فصل زمستان ، و سپس سرسبز شدن و بالا آمدن گیاهانش ، به کسى تشبیه شده که قبل افتاده حال و داراى لباس‏هاى پاره و کهنه بوده و خوارى و ذلت از سر و رویش مى‏باریده و سپس به مالى رسیده ، که همه نارسایی هاى زندگیش را اصلاح کرده و جامه‏هاى گرانبها بر تن نموده و داراى نشاطى شده است . که خرمى و ناز و نعمت از سر و رویش آشکاراست‏(78).این چنین قرآن به این سادگى پیچیده‏ترین معما را که بشر را به حیرت افکنده حل مى‏کند. مگر نه آنکه خردها در ساحل زندگى باز ایستاده است . و (مردم) از یکدیگر مى‏پرسند : زندگى چیست ؟ چگونه پدید آمده ؟ و وقتى مى‏رود چگونه باز مى‏گردد؟به راستى اگر تو بگذارى دیدگاههایت از مانع ظاهر بگذرد و به حقیقت سنت ها و قانون ها راه یابد ، بی گمان در معماهاى آفرینش به ژرف کاوى مى‏پردازد . ناگزیر باید نهر حقیقت را از سرچشمه آن نوشید ، امّا اگر کنار ساحل بایستى و دست هاى خود را دراز کنى که آب به دهانت برسد هرگز نخواهد رسید . در دریا غوطه‏ور شو تا به گوهر دست یابى ، پرده را از دیده‏ات برگیر تا قدرت خدا در سفره سبزى که بهاران - به اذن خدا - از میلیون ها گیاه انباشته از رازهاى زندگى بر زمین مى‏گسترد ، جلوه‏گر شود .به راستى گوناگونى گیاهان و سرعت شعله کشیدن زندگى در درون آن ها و سر ریز شدن قدرت از کناره‏هاى آن ها ، همه ما را رهنمون به این حقیقت است که زنده کردن مردگان بر خدا آسان است . و بشر به نوبه خود مانند گیاهى در میان میلیون ها گیاه است . بلکه این امر رهنمون ما است که قدرت الهى حدى ندار د ، زیرا شدت گوناگونى و انبوهى آفریدگان و عظمت تدبیر و شتاب دگرگونى ، این همه مجالى براى شک در این حقیقت باقى نمى‏گذارد . که به راستى خدا فراخ نیرو است و هرگز چیزى او را ناتوان نمى‏کند . ( إِنَّهُ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ ) ؛ به راستى ، او بر هر چیزى توانا است(79). در بسیارى از آیات زنده شدن مرده‏ها را در قیامت ، تشبیه نموده به زنده شدن زمین در فصل بهار پس از خشک شدن آن در فصل زمستان . و چون در کلام فصیح باید قدر مشترکى بین مشبّه و مشبّه به باشد و گر نه تشبیه بى محل مى‏گردد ، به این اعتبار مى‏توان از آیه چنین استنباط نمود ، که همین طورى که در فصل زمستان هویت و فعلیت زمین باقى است و معدوم نگردیده ، منتهى الامر از آثار خارجى مثل روییدن حبوبات و گیاه‏ها افتاده و مثل مرده بى‏اثر گردیده . انسان نیز همین طور به مردن هویت و شخصیت وجود او باقى است و معدوم نخواهد گردیده . و در وعاء خود باقى است . منتها آثار خارجى از او پدیدار نیست و در قیامت که بهار کمال وجود و فعلیت او است به امر قادر متعال به جنبش درآید ، و آنچه در باطن وى نهفته بود با آثار عملش بروز و ظهور خواهد نمود(80).خلاصه اینکه آیه ی شریفه مبدأ و معاد را اثبات می کند :اما مبدأ : مشاهده می شود زمین در فصل زمستان مرده و آثارى از او ظاهر نیست ، خداوند قادر به سبب نزول باران آن را زنده می کند و انواع ریاحین و گل ها و درختان سبز و خرم و میوه‏ های مختلف در کم و کیف و رنگ و بو و خاصیت ، تدبیر صانع و خالق عالم وجود را مبرهن می سازد .اما معاد : خداوند قادر که زمین را بعد از مردنش زنده می کند ، قادر است که مردگان را نیز در روز قیامت براى پاداش و مجازات اعمال از خیر و شر و ثواب و عقاب زنده کند . و بر این ملازمه برهان عقلى حاکم است(81).

5 . رستاخیز در جهان انرژی ها
 

آتش در جاى خود نعمتى مهم و اساسى است . که در بسیارى از سرچشمه هاى زندگى ما دخالت قاطع دارد ، زیرا مصدر کارمایه (انرژى) و وسیله اى براى تولید گرما و روشنى و پختن خوراک ها است . و در صنعت از عوامل عمده به شمار مى رود ، ولى قرآن در این سیاق به توجه دادن ما به این موارد از اهمیت آتش ، آن اندازه توجه ندارد که به سخن گفتن از آن به اعتبار آیتى از آیات او و نعمتى بزرگ بودن توجه دار د . که ناگزیر باید در مقابل آن سپاسگزارى شود . در آیاتی از قرآن یکی از دلایل معاد آفرینش آتش است ، آتشى که از مهم ترین ابزار زندگى بشر و مؤثرترین وسیله در تمام صنایع است ، مى فرماید : أَ فَرَءَیْتُمُ النَّارَ الَّتىِ تُورُون (82) آیا هیچ در باره آتشى که مى افروزید اندیشیده اید ؟ چنانکه ملاحظه مى شود ، خدا توجه ما را به چیزهاى خاصى (مینى یاخته و جنین و مرگ و کشاورزى و آب و آتش) جلب مى کند ، و خصوصیت و تمایز آن ها تنها به این نیست که براى انسان از مهم ترین و آشکارترین چیزها هستند یا از بزرگ ترین تجلیات خدا در آفرینش محسوب مى شوند ، بلکه از آن روى است که چندان مورد توجه و اهتمام ما قرار نمى گیرند و ما را به تذکره و پند گرفتن برنمى انگیزند ، و ما به آن ها همچون چیزهاى فراوان که به آن ها عادت کرده ایم نگاه مى کنیم ، چه از وقتى که به دنیا آمده ایم با آب و آتش و همانندهاى آن ها سر و کار داشته ایم ، ولى آیا هیچ درباره نیازمندى خودمان به آن ها اندیشیده ایم ؟ و در این که چرا خدا آن ها را فراوان در اختیار ما قرار داده است ؟ و اگر آن ها نباشند چه خواهد شد؟ اگر چنین کنیم ، نگاه ما نسبت به آن ها کاملاً عوض خواهد شد .(83) ... دیری نخواهد گذشت که این گونه چیزها از رازهاى زندگى با ما سخن گویند و به ستایش پروردگار بپردازند که آنان را فراوان به وجود آورده و همچون پلى در میان ما و معرفت آفریدگار بزرگ قرار داده است .در آیه ی بعد می افزاید : ءَ أَنتُمْ أَنشَأْتُمْ شَجَرَتهََا أَمْ نحَْنُ الْمُنشُِون ( 84)؛ آیا شما درختان را آفریده اید یا ما آفریده ایم ؟( تورون ) از ماده ( ورى ) (بر وزن نفى) به معنى مستور ساختن است . و به آتشى که در وسائل آتش افروزى نهفته است و آن را از طریق جرقه زدن بیرون مى آورند ( ورى ) و( ایراء) مى گویند . توضیح اینکه : براى افروختن آتش و ایجاد جرقه نخستین که امروز از کبریت ، فندک و مانند آن استفاده مى کنند در گذشته گاه از آهن و سنگ چخماق بهره مى گرفتند ، و آن ها را به یکدیگر مى زدند و جرقه ظاهر مى شد ، اما اعراب حجاز از دو نوع درخت مخصوص که در بیابان ها مى رویید و( مَرخ ) و( عَفار ) نامیده مى شد به عنوان دو چوب آتش زنه استفاده مى کردند ، اولى را زیر قرار مى دادند و دومى را روى آن مى زدند ، و مانند سنگ و چخماق جرقه از آن تولید مى شد . پس آیا ما خالق آن آتش بوده ایم یا خدا ؟ پس چرا به قدرت خدا ایمان نمى آوریم که آتش را در این درختان سبز ذخیره کرده است ، و به آن باور نمى کنیم که او توانایى آن را دارد که مردگان را زنده کند؟ مشکل بشر در قضیه بعث آن است که امور را بنا بر قدرت خود مورد مقایسه قرار مى دهد، و چون در نفس خود ضعف و عجز احساس مى کند ، به انکار آخرت مى پردازد ، ولى اگر به قضیه از طریق اراده خدا که در جهان متجلى است نگاه کند ، بعث را امرى آسان تصور خواهد کرد، چه بسا این اندیشه راز پرسش هاى ما را از یکدیگر (آیا شما یا ما) مکشوف سازد ، پس اگر فرضاً پاسخ آن باشد که ما (بشر) مى آفرینیم و زراعت مى کنیم و به وجود مى آوریم و نازل مى کنیم ، امکان کافر شدن بعث وجود مى داشت ، در صورتى که پاسخ شناخته در نزد هر انسان آن است که دیگرى جز ما این کار را به انجام مى رساند ، که در این صورت باید بکوشیم تا آن دیگرى را بشناسیم و به او ایمان آوریم و نام هاى او را بشناسیم و در نتیجه از واقعیت بعث و نشور آگاه شویم(85).
بازگشت آتش سرخ از درون درختان سبز$
غالب مفسران آیات فوق را به همین معنى تفسیر کرده اند . که خداوند مى خواهد از آتشى که در چوب این گونه درختان نهفته شده و از آن به عنوان آتش زنه استفاده مى شود ، استدلال بر نهایت قدرت خود کند . که در( شجر اخضر) (درخت سبز) آتش و نار آفریده است ، در حالى که جان درخت در آب است ، آب کجا و آتش کجا ؟ آن کس که چنین توانایى دارد که این آب و آتش را در کنار هم بلکه در درون هم نگهدارى کند ، چگونه نمى تواند مردگان را لباس حیات بپوشاند و در رستاخیز زنده کند؟ شبیه همین دلیل براى معاد در این آیه نیز آمده است ؛ الَّذِى جَعَلَ لَکمُ مِّنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ نَارًا فَإِذَا أَنتُم مِّنْهُ تُوقِدُونَ(86)؛ همان کسى که براى شما از درخت سبز آتش آفرید و شما به وسیله آن آتش مى افروزید . ولى این تعبیر قرآنى مى تواند اشاره به دلیل لطیف ترى که همان رستاخیز انرژی ها است بوده باشد . و به تعبیر دیگر در اینجا سخن تنها از( آتش زنه ) نیست ، بلکه سخن از خود آتش گیر ؛ یعنى چوب و هیزم که به هنگام سوختن آن همه حرارت و انرژى را آزاد مى کند ، نیز هست. توضیح اینکه : از نظر علمى ثابت شده آتشى که امروز به هنگام سوختن چوب ها مشاهده مى کنیم همان حرارتى است که درختان طى سالیان دراز از آفتاب گرفته،و درخود ذخیره کرده اند، ما فکر مى کنیم تابش پنجاه سال نور آفتاب بر بدنه درخت از میان رفته ، غافل از اینکه تمام آن حرارت در درخت ذخیره شده ، و به هنگامى که جرقه آتش به چوب هاى خشک مى رسد و شروع به سوختن مى کند آن حرارت و نور و انرژى را پس مى دهند . یعنى در اینجا رستاخیز و معادى برپا مى شود ، و انرژی های مرده از نو زنده مى شوند و جان مى گیرند و به ما مى گویند : خدایى که رستاخیز ما را فراهم ساخت قدرت دارد که رستاخیز شما انسان ها را نیز فراهم سازد !جمله ی ( تورون ) که به معنى آتش افروختن است . گرچه معمولاً در اینجا به استفاده از(آتش زنه ) تفسیر شده ، ولى هیچ مانعى ندارد که آتش گیره (هیزم) را نیز شامل مى شود ، زیرا به هر حال آتشى است پنهان که آشکار مى گردد . البته این دو معنى با هم منافات ندارد ، معنى اول را عموم مردم مى فهمند و معنى دوم که معنى دقیق ترى است با گذشت زمان و پیشرفت علم و دانش آشکار گشته(87). پروردگار ما تنها آتش را نیافرید و درخت آن را به وجود نیاورد ، بلکه براى آفریدن آن هدف هایى محدود معین کرد : مى افزاید : ما این آتشى را که از این درختان خارج مى شود وسیله یادآورى براى همگان و نیز وسیله زندگى براى مسافران قرار داده ایم . نحَْنُ جَعَلْنَاهَا تَذْکِرَةً وَ مَتَاعًا لِّلْمُقْوِینَ(88).که مردمان را به یاد پروردگارشان اندازد ، از آن روى که این نعمت الهى بزرگى است ، به همان گونه که ما را به یاد آتش جهنم مى اندازد ، پس نخستین و مهم ترین هدف آن تزکیه و پاکیزه ساختن نفس انسان است . امام صادق - علیه السلام- می فرماید : ( این آتش شما جزئى از هفتاد جز آتش جهنم است که هفتاد بار به آب خاموش شده و دوباره افروخته شده است ، و اگر جز این مى بود آدمى نمى توانست آن را خاموش کند ، و او را در قیامت خواهند آورد و چون بر آتش دوزخش نهند ، چنان فریاد مى زند که هیچ فرشته مقرب یا پیامبر مرسلى نیست که از ترس این فریاد تکیه بر سر زانوان پایش مى کند .) اما هدف دیگر آتش بهره برداری هاى مادى مختلف از آن در زندگى است ، و کشف شدن منافع آن توسط انسان در جاهاى مختلف زندگى و طریقه به کار بردن آن خواه به صورت مستقیم (زبانه ها و شعله ها) و خواه به صورت غیر مستقیم (و به شکل کارمایه) ( 89).
بازگشت روح به بدنهای بی جان
بازگشت آتش از درون درختان سبز از یک سو یادآور بازگشت روح به بدن هاى بی جان در رستاخیز است ، و از سوى دیگر این آتش تذکرى است نسبت به آتش دوزخ ، چرا که طبق حدیثى پیغمبر گرامى اسلام - صلی الله علیه و آله و سلم - فرمود : ( نارکم هذه التی توقدون جزء من سبعین جزءا من نار جهنم ) ؛ این آتشى که برمى افروزید یک جز از هفتاد جز آتش دوزخ است ! اما تعبیر به ( مَتاعاً لِلْمُقْوین ) اشاره کوتاه و پر معنى به فوائد دنیوى این آتش است ، زیرا در معنى( مقوین ) دو تفسیر آمده ، نخست اینکه : از ماده ( قواء ) (بر وزن کتاب) به معنى بیابان خشک و خالى است ، بنابراین( مُقْوین ) به کسانى مى گویند که در بیابان ها گام مى نهند ، و از آنجا که افراد بادیه نشین غالباً فقیرند گاه این تعبیر در معنى ( فقیر ) نیز به کار رفته است . تفسیر دوم اینکه : از ماده ( قوت ) و به معنى ( نیرومندان ) است ، بنابراین واژه مزبور از لغاتى است که در دو معنى متضاد به کار مى رود(90). درست است که آتش و درختان ( آتش زنه ) و( آتشگیره ) مورد استفاده همگان است ، ولى چون مسافران براى دفع سرما و طبخ غذا مخصوصاً در سفرهاى قدیم به وسیله قافله ها بیش از همه محتاج به آن بودند روى آن تکیه شده است . استفاده ( اقویاء ) از آتش نیز به خاطر گستردگى زندگى آن ها روشن است ، مخصوصاً اگر این بحث را گسترش به جهان امروز دهیم که چگونه حرارت ناشى از انواع آتش ها دنیاى صنعتى را به حرکت در مى آورد ، و چرخ هاى عظیم کارخانه ها را به گردش وامى دارد . که اگر این شعله عظیم ( که همه از درختان است ، حتى آتشى که از زغال سنگ و یا مواد نفتى گرفته مى شود ، آن هم نیز بلاواسطه یا بالواسطه به گیاهان باز مى گردد .) روزى خاموش شود نه تنها چراغ تمدن که چراغ زندگى انسان ها نیز خاموش خواهد گشت . بدون شک آتش یکى از مهم ترین اکتشافات بشر است . در حالى که تمام نقش ایجاد در آن را آفرینش بر عهده گرفته ، و نقش انسان در آن بسیار ناچیز و بى ارزش است ،و نیز بدون شک از زمانى که آتش کشف شد بشریت در مرحله تازه اى از تمدن خود گام نهاد . قرآن مجید در همین یک جمله کوتاه به تمام این حقایق به صورت سربسته اشاره کرده است . این نکته نیز قابل توجه است که در آیه ی فوق نخست فایده معنوى آتش که تذکر رستاخیز است مطرح شده ، و بعد فایده دنیوى آن ، چرا که اولى اهمیت بیشترى دارد . بلکه اصل و اساس را تشکیل مى دهد(91).

6 . نمونه های عینی و تاریخی معاد
 

- داستان گروهی از یاران حضرت موسی – علیه السلام -گروهی از قوم حضرت موسی – علیه السلام – که مردمی لجوج و بهانه گیر بودند به او گفتند : اى موسى ما هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد ، مگر اینکه خدا را آشکارا با چشم خود ببینیم . وَ إِذْ قُلْتُمْ یَامُوسىَ‏ لَن نُّؤْمِنَ لَکَ حَتىَ‏ نَرَى اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْکُمُ الصَّاعِقَةُ وَ أَنتُمْ تَنظُرُونَ (92)این درخواست ممکن است به خاطر جهل آن ها بوده ، چرا که درک افراد نادان فراتر از محسوساتشان نیست ، حتى مى‏خواهند خدا را با چشم خود ببینند . و یا به خاطر لجاجت و بهانه جویى بوده است که یکى از ویژگی هاى این قوم بوده ! به هر حال در اینجا چاره‏اى جز این نبود که یکى از مخلوقات خدا که آن ها تاب مشاهده آن را ندارند ببینند،و بدانند چشم ظاهر ناتوان تر از این است که حتى بسیارى از مخلوقات خدا را ببیند ، تا چه رسد به ذات پاک پروردگار . صاعقه‏اى فرود آمد و بر کوه خورد ، برق خیره کننده و صداى رعب انگیز و زلزله‏اى که همراه داشت آن چنان همه را در وحشت فرو برد که بى‏جان به روى زمین افتادند .چنانکه قرآن به دنبال جمله فوق مى‏گوید : سپس در همین حال صاعقه شما را گرفت در حالى که نگاه مى‏کردید . ( فَأَخَذَتْکُمُ الصَّاعِقَةُ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ ) .موسى از این ماجرا سخت ناراحت شد ، چرا که از بین رفتن هفتاد نفر از سران بنى اسرائیل در این ماجرا بهانه بسیار مهمى به دست ماجرا جویان بنى اسرائیل مى‏داد که زندگى را بر او تیره و تار کنند ، لذا از خدا تقاضاى بازگشت آن ها را به زندگى کرد و این تقاضاى او پذیرفته شد ، چنانکه قرآن مى‏گوید : سپس شما را بعد از مرگتان حیات نوین بخشیدیم شاید شکر نعمت خدا را بجا آورید .(93) ثمُ‏َّ بَعَثْنَاکُم مِّن بَعْدِ مَوْتِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُون (94).
سرگذشت عزیر
یکى از انبیاى بنى اسرائیل در سفرى عبورش به مردمى افتاد که هلاک و متلاشى شده بودند و ناگهان به ذهنش خطور کرد که چگونه این مردم ، دوباره زنده خواهند شد . خداى متعال جان او را گرفت و بعد از یک صد سال دوباره زنده‌اش ساخت و به او فرمود : چه مدت در این مکان توقّف کرده اى ؟ او که گویا از خوابى برخاسته است گفت : یک روز یا بخشى از روز . خطاب شد : بلکه تو یک صد سال در اینجا مانده اى . پس بنگر که از یک سوى ، آب و نانت سالم مانده و از سوى دیگر ، مرکب سواریت متلاشى شده است . اکنون بنگر که ما چگونه استخوان هاى این حیوان را بر روى هم سوار مى‌کنیم و دوباره گوشت بر آن ها مى‌پوشانیم و آن را زنده مى‌سازیم ، چون این کار بر او آشکار گردید ، گفت : همانا اکنون به حقیقت و یقین می دانم که خداوند بر همه چیز توانا است(95).أَوْ کاَلَّذِى مَرَّ عَلىَ‏ قَرْیَةٍ وَ هِىَ خَاوِیَةٌ عَلىَ‏ عُرُوشِهَا قَالَ أَنىَ‏ یُحْىِ هَذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِهَا فَأَمَاتَهُ اللَّهُ مِاْئَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قَالَ کَمْ لَبِثْتَ قَالَ لَبِثْتُ یَوْمًا أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ قَالَ بَل لَّبِثْتَ مِاْئَةَ عَامٍ فَانظُرْ إِلىَ‏ طَعَامِکَ وَ شَرَابِکَ لَمْ یَتَسَنَّهْ وَ انظُرْ إِلىَ‏ حِمَارِکَ وَ لِنَجْعَلَکَ ءَایَةً لِّلنَّاسِ وَ انظُرْ إِلىَ الْعِظَامِ کَیْفَ نُنشِزُهَا ثُمَّ نَکْسُوهَا لَحْمًا فَلَمَّا تَبَینَ‏َ لَهُ قَالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلىَ‏ کُلّ‏ِ شىَ‏ْءٍ قَدِیرٌ(96).در تفسیر این آیه روایات فراوانی است که از آن ها استفاده می شود نام این شخص (عزیر) یا ( إرمیا ) بوده است . بخت النصر بر مردم آن سامان که ( بیت المقدس ) نام داشته پیروز گشته و همه جا را تخریب کرد و ساکنانش را از دم تیغ گذراند . راز تسلط بخت النصر بر آنان را ترک امر به معروف و نهی از منکر نگاشته اند .( إرمیا ) چون این ویرانی و قتل عام را مشاهده کرد از شهر خارج شد و گفت : چگونه خداوند آنان را زنده خواهد ساخت : ( أَنَّى یُحْیی‏ هذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِها ) . حق تعالی او را صد سال میراند وسپس زنده کرد . برخی نوشته اند نخست چشمان او زنده شد و به اعضای خود می نگریست که چگونه استخوان ها کنار هم آمده ، به هم پیوسته و گوشت آن ها را می پوشاند .وی همچنان مشاهده می کرد چگونه رگ ها ومفصل ها به هم متصل می شود(97).امیرالمؤمنین – علیه السلام – می فرماید : هنگامی که عزیر از خانواده خود خارج شد پنجاه سال داشت و زن او باردار بود ، حق تعالی او را صد سال میراند سپس زنده کرد . وقتی به خانه خود بازگشت پسری صد ساله داشت در حالی که خود عزیر همچنان پنجاه ساله بود . پس پسر او بزرگ تر از خود او بود(98). او به غذا و نوشیدنی خود ، که انگور یا انجیر و آب و میوه بوده نگریست . دید هیچ یک فاسد نشده و پس از صد سال تر وتازه وسالم مانده است . حق تعالی به این وسیله خواست گوشه ای از قدرت نا محدود خویش را به او بنمایاند ؛ یعنی چیزی که به نظر می رسد توان ماندن را دارا است خداوند آن را متلاشی می کند و چیزی که سریع الفساد است خداوند آن را از گزند فساد نگه می دارد . این پیامبر الهی سپس با چشمان خویش کیفیت زنده شدن و مراحل اسکلت بندی مرکب خویش را می نگرد . چون این حقیقت بر او آشکار گشت و با چشمان خویش مشاهده کرد گفت : ( أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدیرٌ ) .(99)
ماجرای شگفت انگیز حضرت ابراهیم – علیه السلام –
وَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِمُ رَبّ‏ِ أَرِنىِ کَیْفَ تُحْىِ الْمَوْتىَ‏ قَالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِن قَالَ بَلىَ‏ وَ لَاکِن لِّیَطْمَئنَّ قَلْبىِ قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِّنَ الطَّیرِْ فَصُرْهُنَّ إِلَیْکَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلىَ‏ کلُ‏ِّ جَبَلٍ مِّنهُْنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ یَأْتِینَکَ سَعْیًا وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ(100) وقتى ابراهیم - علیه السلام - گفت : پروردگارا ! به من نشان ده چگونه مردگان را زنده می کنی . گفت : آیا به این امر ( معاد ) ایمان نیاورده ای .چون امر معاد بسیار مهم و عقول بشر از درک حقیقت آن و کیفیت وقوع و چگونگى آن عاجز است . حتى پیامبری مثل ابراهیم خلیل با آن عظمت شأنش و علو مقامش از خداى خود تقاضاى رؤیت می کند . که از ( علم الیقین ) به ( عین الیقین ) برسد . و به چشم سر کیفیت وقوع آن را مشاهده نماید و ایمانش به درجه اطمینان رسد . این بود که وقتى گفت : رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتى‏ و جواب شنید که آیا ایمان ندارى گوید :( قالَ بَلى‏ وَ لکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی ) ؛ ایمان دارم لکن مى‏خواهم قلبم مطمئن گردد .( قالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّیْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَیْکَ ) ؛ پس از آنکه تقاضاى ابراهیم - علیه السلام – پذیرفته شد خطاب شد چهار پرنده بگیر ، صُر در ( صُرْهُنَّ ) در لغت به معنى میل دادن است؛یعنى آن ها را با خود مأنوس و مایل به خود گردان ، لکن مشهور بین مفسرین به قرینه جمله بعد این طور می شود که چهار مرغ بگیر و قطعه قطعه گردان .( ثُمَّ اجْعَلْ عَلى‏ کُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءاً ثُمَّ ادْعُهُنَّ یَأْتِینَکَ سَعْیاً ) ؛ پس از آنکه آن ها را قطعه قطعه گردانیدى هر جزئى از آن را بر سر کوهى قرار ده و هر یک از آنان را به اسم صدا کن که صاحب آن تو را اسم اجابت می کند و به شتاب نزد تو می آید .( وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ ) ؛ تا اینکه بدانى خداوند بر همه چیز توانا و به حقایق امور عالم دانا است(101).در تفسیر قمى از امام صادق – علیه السلام - چنین روایت می کند که : ابراهیم - علیه السلام - دید مردارى در ساحل دریا افتاده ، و سباع و درندگان برى و بحرى او را می خورند تعجب نمود و گفت : ( رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتى‏ قالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّیْرِ) تا آخر آیه، این بود که ابراهیم ( طاوس ، خروس ، کبوتر و کلاغ ) این چهار مرغ را گرفت ، و پس از کشتن آن ها را در هم کوبید و اجزاء آن را با هم مخلوط گردانید و هر جزئى از آن گوشت هاى کوبیده را بر سر کوهى نهاد . و منقار یک یک آن ها را گرفت و به اسم آن پرنده را صدا زد و گفت به اذن خدا و امر او زنده شوید آن وقت اجزاء گوشت از هم پراکنده شده ، گرد هم آمد و هر یک از پرندگان به سوی ابراهیم به پرواز در آمدند آن وقت ابراهیم – علیه السلام - گفت : إعلم أَنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ.(102)
داستان شگفت انگیز اصحاب کهف
خداوند در داستان شگفت انگیز اصحاب کهف می فرماید وَ کَذَالِکَ أَعْثرَْنَا عَلَیهِْمْ لِیَعْلَمُواْ أَنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ أَنَّ السَّاعَةَ لَا رَیْبَ فِیهَا إِذْ یَتَنَزَعُونَ بَیْنهَُمْ أَمْرَهُمْ فَقَالُواْ ابْنُواْ عَلَیهِْم بُنْیَانًا رَّبُّهُمْ أَعْلَمُ بِهِمْ قَالَ الَّذِینَ غَلَبُواْ عَلىَ أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَیهِْم مَّسْجِدًا(103)؛ ما مردم را بر حال اصحاب کهف آگاه ساختیم تا خلق بدانند که وعده خداحق بوده و ساعت قیامت البته بی هیچ شک خواهد آمد و تا مسأله معاد که در بین مردم مورد نزاع بود به آسانی حل شود .ابن عباس گوید : گروهی از دانشمندان یهودی به عمر گفتند : ما از ویژگی هایی می پرسیم. اگر پاسخ درست شنیدیم به دین اسلام می گرویم وگرنه دین اسلام باطل است . عمر گفت : هر چه می خواهید بپرسید . پس از طرح پرسش ها عمر سر به زیر افکند . سپس گفت : یا ابالحسن پاسخ آنان جز نزد تو نیست . امیرالمؤمنین - علیه السلام – به پرسش های آنان جواب داد . در این هنگام دو تن از دانشمندان شهادتین گفتند ، اما یکی از آنان گفت از گروهی که 309 سال مردند خبر بده . حضرت علی - علیه السلام - به نقل از پیامبر - صلی الله علیه وآله وسلم - فرمود : در شهر روم شهری بود که آن را ( افسوس ) می خواندند . پادشاه آنان که مرد صالحی بود مرد و امورشان از هم گسیخت . در این هنگام پادشاهی به نام دقیانوس که از این امر اطلاع یافت با صد هزار نیرو شهر افسوس را گرفت و آن را پایتخت خویش قرار داد . او شش نفر از فرزندان دانشمندان را به عنوان وزیر انتخاب کرد ، سه نفر از آنان وزیران دست راست و سه نفر دیگر وزیران دست چپ را تشکیل می دادند . نام وزیران دست راست عبارت است از ( تلمیخا )، ( مکسلینا ) و ( محسمینا ) و اما سه نفر دست چپ نام هایشان ( مرطوس ) ، ( کینطوس ) و (ساربیوس ) بوده که دقیانوس با همگی مشورت داشته و در همه امور نظر آنان را جویا بوده است . وقتی دقیانوس بر شوکت ، جلال و جبروتش افزوده شد با سر کشی هر چه تمام ادعای ربوبیت کرد و سران قوم را به اطاعت خود خواند . هر کس خدایی او را پذیرا شد مال فراوان به او بخشید و هر کس از او پیروی نمی کرد می کشت . در یکی از روزهای عید که جشن بزرگی بر پا کرده و همه بزرگان کشوری و لشکری در مجلس او حاضر بودند به او گزارش رسید که لشکریان فارس برخی نواحی کشور را در اختیار گرفته اند . دقیانوس شدیداً افسرده و آثار غم در چهره اش چنان نمودار شد که تاج از ناحیه پیشانی او سقوط کرد . تلمیخا با خود گفت اگر دقیانوس پروردگار بود شادمانی وافسردگی وخواب و بیداری ومانند آن ها نداشت .یک روز که شش نفرشان برای صرف غذا دور هم جمع شده بودند . تلمیخا گفت : بسیار فکرکردم درباره آسمان و با خود گفتم چه کسی آن را بلند افراشته و بدون ستون از بالا و پایین سراپا نگه داشته است ؟ درباره زمین بسیار اندیشیدم ، گفتم چه کسی آن را بر روی آب محکم و استوار نگه داشته ؟ آیا جز این است که برای همه این ها صانع و مدبّری غیر از دقیانوس وجود دارد ؟ دقیانوس پادشاهی است همچون سایر پادشاهان ستمگر . در این هنگام دوستان جوان بر پای او افتادند و گفتند : خداوند به وسیله تو ما را هدایت کرد . هر چه اشاره کنی فرمان برداریم.تلمیخا با دوستانش برای حفظ عقیده از شهر خارج شدند . چون به مقدار سه میل از شهر فاصله گرفتند ، به چوپانی رسیدند . گفتند : ای چوپان آیا آب یا شیر با تو هست ؟ چوپان گفت: هر چه بخواهید نزد من موجود است ، ولی چهره هایتان چهره پادشاهان است و گمان می کنم از دست دقیانوس گریخته اید . گفتند : از جایی که دروغ را دوست نمی داریم قضیه چنین است . چوپان خود را بر پای آنان انداخت و گفت آنچه در دل شما گذشته است در دل من نیز واقع است. به من نیز اجازه دهید که با شما همراه شوم . چوپان با آنان همراه شد که ناگهان دید سگ گله او را همراهی می کند . چون نگاه جوانان به آن سگ افتاد گفتند : این سگ با صدای پارس خود ما را رسوا خواهد ساخت و با سنگ او را می راندند . اما سگ که با فطرت خود وحدانیت خدا را پذیرفته بود آنان را رها نکرد . از این پس مرد چوپان آنان را به جانب کوهی راهنمایی کرد و در غاری که آن را ( وصید ) می خواند جای داد . در برابر آن غار چشمه و درختان میوه وجود داشت . از میوه ها خوردند و از آب چشمه نوشیدند تا شب آنان را فرا گرفت و در غار آرمیدند . خدای سبحان به فرشته مرگ فرمان داد تا ارواح آنان را بگیرد و بر هر یک دو فرشته گماشت تا از پهلوی راست به چپ و از چپ به راستشان گرداند .دقیانوس چون از گریختن آنان اطلاع یافت با گروه زیادی در پی ایشان شتافتند تا به بالای کوه رسیدند و چون به جانب غار سرازیر شد و آنان را خفته یافت گفت : اگر می خواستم آنان را شکنجه کنم بهتر از این نمی شد که خود را در این غار زندانی کرده اند . سپس دستور داد بناها در غار را محکم بستند . سپس دقیانوس رو به یاران کرد و گفت اینان به خدایشان که در آسمان ها است بگویند ، اگر می تواند نجاتشان دهد . ایشان 309 سال در آنجا ماندند . وقتی خداوند خواست حیاتشان بخشد فرمان داد اسرافیل در آنان روح بدمد ، آنگاه از بیدار شده ، دیدند خورشید طلوع کرده است . برخی به برخی دیگر گفتند : دیشب از پرستش خدای آسمان ها بازماندیم و چون به بیرون غار نگریستند دیدند چشمه آب فرو رفته و درختان همه در یک شب خشک شده که همگی را به شگفتی واداشت .از طرف دیگر ، گرسنگی برآنان فشار آورده بود . گفتند درهمتان را با یک نفر به شهر بفرستید و به کسی که برای تهیه غذا عازم شهر بود ، سفارش کردند که طعام پاکیزه تهیه کند . همچنین به او گفتند که با لطافت و دقت با مردم برخورد کند ، به طوری که هیچ کس آنان را نشناسد . تلمیخا گفت من می روم ، ولی ای چوپان لباست را به من بده . چوپان لباسش را داد و تلمیخا به سوی شهر روان گشت . در میان راه جاهایی را دید که نمی شناخت و راه هایی بود که نمی دانست ، تا این که به دروازه شهر رسید دید پرچم سبزی آویخته و با خط زرد بر آن نوشته شده ( لا اله الا الله عیسی رسول الله و روحه ) . تلمیخا به پرچم نگاه می کرد و چشمان خود را می مالید و می گفت : گویا خواب هستم . سپس به شهر وارد شد و درون بازار گشت و از نانوا پرسید : نام شهرتان چیست ؟ نانوا گفت افسون . تلمیخا پرسید : نام سلطان این جا چیست ؟ گفت: عبدالرحمان . تلمیخا گفت : ای مرد نانوا به من حرکتی بده ببینم خوابم یا بیدار. نانوا گفت : با من سخن می گویی ، مگر می شود خواب باشی ، تلمیخا پول فلزی خود را داد و از او نان خواست . خباز از نقش پول و بزرگی آن تعجب کرد . خباز گفت : ای مرد . گنجی پیدا کرده ای ؟ تلمیخا گفت : خیر . در این هنگام نانوا به خشم آمد و گفت : چرا برخی از آن درهم ها را به من نمی دهی و جان خودت را نجات بخشی؟ تو اکنون از مرد میگساری سخن به میان می آوری که ادعای خدایی می کرد و بیش از سیصد سال پیش مرده است . تلمیخا در این جا بیچاره و درمانده شد ، تا این که او را نزد پادشاه بردند . پادشاه گفت : قضیه چیست ؟ خباز گفت : این مرد گنجی به دست آورده است . پادشاه گفت ای جوان ! هراس نداشته باش . پیامبر ما عیسی بن مریم دستور داده که از گنج ها بیش از یک پنجم را نگیریم . تو خمس آن را بده وبه سلامت بگذر .تلمیخا گفت : ای پادشاه ! من گنجی به دست نیاورده ام . من از اهل همین شهر هستم .پادشاه گفت : از اهل همین شهر هستی ؟ گفت بله . گفت : پس افرادی که می شناسی نام ببر . تلمیخا حدود هزار مرد نام برد و پادشاه هیچ کدام را نشناخت . سپس گفت : آیا در این شهر خانه ای داری ؟ تلمیخا گفت : بله . آنگاه مردم و پادشاه روان شدند او در خانه ای را نشان داد و گفت این خانه من است . سپس در را کوبید . ناگهان پیرمرد فرتوتی پشت در آمد و گفت چه کار دارید ؟ پادشاه گفت : با امر شگفت انگیزی روبرو شده ایم . این جوان می پندارد این خانه ، خانه او است . پیرمرد گفت : ای جوان تو کیستی ؟ گفت من تلمیخا فرزند سطنطنین هستم . در این وقت پیرمرد گفت : به پروردگار کعبه قسم این شخص جد من است . در این هنگام پادشاه او را شناخت و گفت اینان همان شش نفری هستند که از دست دقیانوس گریختند . آنگاه از اسب پیاده شد و او را بوسید و سراغ یاران او را گرفت .تلمیخا گفت در غار هستند . آنگاه همه به جانب غار روان شدند . چون به نزدیک غار رسیدند ، تلمیخا گفت : می ترسم یاران من چون صدای پای اسبان را بشنوند گمان کنند دقیانوس برای دستگیری آنان آمده است . پس به من اجازه دهید جلوتر رفته ، آنان را خبر کنم . آنان ایستادند و تلمیخا وارد کهف شد . دوستانش چون او را دیدند به معانقه ی او برخاسته ، گفتند : سپاس خدای را که تو را از دست دقیانوس نجات داد . تلمیخا گفت : سخنی از من ، خودتان و دقیانوس نگویید . آیا می دانید چقدر در این غار بوده اید ؟ گفتند : یک روز یا پاره ای از روز . تلمیخا گفت : بلکه 309 سال درنگ داشته اید . دقیانوس مرده و قرن ها از مرگ او سپری شده است و اکنون پادشاه شهر با مردم اینجا هستند . گفتند : ای تلمیخا ! آیا می خواهی ما را مایه امتحان جهانیان قرار دهی ؟ تلمیخا گفت پس چه می خواهید ؟ گفتند : تو و ما از خدا بخواهیم جان ما را بگیرد و زندگی ما را با خودش در بهشت قرار دهد . آنگاه دستان خویش بالا برده ، گفتند : پروردگارا ! به حق آن آیینی که به ما بخشیدی ارواح ما را بگیر . خداوند فرمان قبض روحشان را داد و در غار را از دیدگان مردم محو کرد .آنگاه دانشمند یهودی شهادتین گفت و دین اسلام برگزید(104).
مقتولی از بنی اسرائیل زنده می شود
مفسران اسلامی می نویسند : یکی از ثروتمندان بنی اسرائیل که ثروت فراوانی داشت و وارثی جز پسر عموی خویش نداشت ، عمر طولانی کرد ، پسر عموی او هرچه انتظار کشید تا پسر عموی او از دنیا برود و اموال او را از راه ارث تصاحب کند ، انتظار او مفید واقع نشد ، لذا تصمیم گرفت که او را بکشد .سرانجام به طور پنهانی او را کشت و جسد او را در میان جاده افکند ، سپس بنای ناله و فریاد گذاشت و محضر موسی شکایت برد که پسر عموی مرا کشته اند .در این موقع از طرف خداوند دستور آمد که به بنی اسرائیل فرمان دهد گاوی را سر ببرند و یکی از اعضای آن را به پیکر مقتول بزنند تا زنده گردد و با زبان خویش قاتل را معرفی کند .موسی دستور خدا را ابلاغ کرد ، بنی اسرائیل دستور موسی را شوخی و استهزاء تلقی کردند ، پس از گفتگوهای زیادی که همه ی آن ها در قرآن وارد شده است(105)، گاوی را خریدند و سر آن را بریدند و جزئی از بدن آن را بر بدن مرده زدند و او زنده شد و قاتل خود را معرفی کرد.فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا کَذَالِکَ یُحْىِ اللَّهُ الْمَوْتىَ‏ وَ یُرِیکُمْ ءَایَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ(106). هدف از احیاء مرده دو چیز بود ، یکی اینکه مقتول شناخته شود ، دوم اینکه آنان با دیدن چنین منظره ای ، ایمان بیشتری به مسأله قیامت و رستاخیز پیدا کنند و لذا در آیه یکی از نتایج آن را ، روشن ساختن مسأله معاد می داند و می گوید : ( کَذلِکَ یُحْیِ اللَّهُ الْمَوْتى ) ؛ خداوند این چنین ، مردگان را زنده می کند(107).

نتیجه گیری
 

بر اساس مطالبی که در این پژوهش مطرح شد این نتیجه به دست می آید که واژه ی معاد مشتقات فراوانی دارد که ماده ی عود در همه ی این موارد به معنای رجوع و باز گشت است . معاد در اصطلاح به معنای بازگشتن ارواح به بدن های خود است .آیات فراوانی وجود دارد که بر امکان معاد دلالت می کنند و هر انسان منکر یا مرددی را به مسیر فطرت که همان صراط حکمت است بر می گرداند . دسته ی اول آیاتی هستند که بر آفرینش نخستین بشر دلالت می کنند ، دسته ی دوم آیاتی است که بر قدرت و عظمت خداوند دلالت دارد، دسته ی سوم آیاتی است که تطورات جنین را بیان می کند ، دسته ی چهارم آیاتی که در باره زنده شدن زمین است ، دسته ی پنجم آیاتی هستند که رستاخیز انرژی ها را بیان می کنند و دسته ی ششم آیاتی که بر نمونه های عینی و تاریخی دلالت می کنند .

پی‌نوشت‌ها:
 

62- مؤمنون / 12 – 16 .
63 - ناصر ، مکارم شیرازی ، تفسیر نمونه، ج‏14، ص 207 .
64 - سجده / 7-8 .
65 - ناصر ، مکارم شیرازی ، همان ، ص 208.
66 -همان ، ص209.
67 - رعد، / 16.
68 - ناصر ، مکارم شیرازی ، همان ، ص210 .
69 - مائده، / 110.
70 - ناصر ، مکارم شیرازی ، همان ، ص 211.
71 - محمد تقی ، خلجی ، ترجمه ی صحیفه ی سجادیه ، قم ، میثم تمار ، 1382 ، نیایش 32 ، ص 196 .
72 - همان ، ص 197 .
73 - محسن ، قرائتی ، تفسیر نور، تهران ، مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن ، 1383 ، ج‏8 ، ص88 .
74 - حج /5 .
75 - محمد حسین ، طباطبایی ، ترجمه ی المیزان ، ج 14، ص 488.
76 - فصلت /39.
77 - سیده نصرت ، امین ، مخزن العرفان در تفسیر قرآن ، ج 11، ص 335 .
78 - محمد حسین ، طباطبایی ، ترجمه ی المیزان ، ج 17 ، ص 597 .
79 - مترجمان ، تفسیر هدایت ، مشهد ، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی ، 1377 ، ج 12 ، ص 234 .
80 - سیده نصرت ، امین ، مخزن العرفان در نفسیر قرآن ، ج 11، ص 335 .
81 - حسین بن احمد ، حسینی شاه عبدالعظیمی ، تفسیر اثنی عشری ، تهران ، میقات ، 1363 ،ج 11، ص 377 .
82 - واقعه /71.
83 - مترجمان ، تفسیر هدایت ، ج 14 ، ص 467 .
84 - واقعه /72 .
85 - مترجمان ، همان ، ص 468 .
86 - یس/ 80 .
87 - ناصر ، مکارم شیرازی ، تفسیر نمونه ، ج 23، ص 258 .
88 - واقعه /73 .
89 - مترجمان ، تفسیر هدایت ، همان ، ص 469 .
90 - ناصر، مکارم شیرازی ، تفسیر نمونه ، همان ، ص 259 .
91 - همان ، ص 260 .
92 -بقره /55.
- 93 احمد علی ، بابایی ، برگزیده تفسیر نمونه ، تهران ، دار الکتب الاسلامیه ، 1382 ،ج 1، ص 78 .
94- بقره /56 .
95 - محمد تقی ، مصباح یزدی ، آموزش عقاید ، امیر کبیر ، 1383 ، ص 374.
96 -بقره /259.
97 - عبدالله ، جوادی آملی ، تفسیر موضوعی قرآن ( معاد در قرآن ) ، قم ، مرکز نشر اسراء ، 1385 ، ج 4 ، ص 123.
98 - سید هاشم ، بحرانی ، تفسیر برهان ، تهران ، بنیاد بعثت ، 1416 ، ج 1، ص534 .
99 - عبدالله ، جوادی آملی ، همان ، ص 124.
100 - بقره /260 .
101 - سید ه نصرت ، امین ، مخزن العرفان در تفسیر قرآن ، ج‏2، ص 413 .
102 - علی بن ابراهیم بن هاشم قمی ، تفسیر قمی ، قم ، مؤسسه دارالکتاب ،1404 ، ج 1 ، ص 91 .
103 - کهف /21.
104 - عبدالله ، جوادی آملی ، تفسیر موضوعی قرآن (معاد در قرآن ) ، ص 126- 132 ، تلخیص .
105 - بقره ، آیات 67-73 .
106 - بقره /73 .
107 - جعفر، سبحانی ، منشور جاوید ، قم ، مؤسسه سید الشهداء ، 1369 ، ج 9 ، ص 103 .
 

فهرست منابع و مآخذ
1.قرآن کریم .
2.امین ، نصرت ، مخزن العرفان در تفسیر قرآن ، ج 11 ، 2 ، تهران ، نهضت زنان مسلمان ، 1361 .
3.امینی ، ابراهیم ، معاد در قرآن ، مؤسسه بوستان کتاب ، 1385 .
4.بابایی ، احمد علی ، برگزیده تفسر نمونه ، ج 1 ، تهران ، دارالکتب الاسلامی ، 1382 .
5.بحرانی ، هاشم ، برهان فی تفسیر القرآن ، ج 1 ، تهران ، بنیاد بعثت ، 1416 .
6.بروجردی ، محمد ابراهیم ، تفسیر جامع ، ج 5 ، تهران ، صدر ، 1366 .
7.جعفری ، یعقوب ، تفسیر کوثر ، ج 1 .
9.جمعی از نویسندگان ، اندیشه دینی .
10.جمعی از نویسندگان ، معاد از دیدگاه عقل و نقل .
11.جوادی آملی ، عبدالله ، تفسیر موضوعی قرآن کریم ( معاد در قرآن ) ، ج 4 ، قم ، اسراء، 1385 .
12. جوادی آملی ، عبدالله ، ده مقاله پیرامون مبدأ و معاد ، الزهراء ، 1372 .
13. حسینی شاه عبدالعظیمی ، حسین بن احمد ، تفسیر اثنی عشری ، ج 11 ، تهران ، میقات ، 1363 .
14. حسینی همدانی ، محمد حسین ، انوار درخشان ، ج 11 ، 12 ، 13 ، 17 ، 6 ، تهران ، 1404 .
15. خرازی ، محسن ، ترجمه بدایة المعارف الهیه فی عقاید الامامیه ، ج 2 ، مترجم ، مرتضی ، متقی نژاد ، 1380 .
16. خلجی ، محمد تقی ، ترجمه ی صحیفه ی سجادیه ، قم ، میثم تمار ، 1382 .
17. دشتی ، محمد ، نهج البلاغه ، قم ، پرهیزگار ، 1379 .
18. دهخدا ، علی اکبر ، لغت نامه دهخدا ، ج 1 .
19. ربانی گلپایگانی ، علی ، عقاید استدلالی ، ج 2 ، نصایح ، 1380 .
20. سبحانی ، جعفر ، منشور جاوید ، ج 9 ، سید الشهدا ، 1369 .
21. شیرازی ، صدر الدین محمد بن ابراهیم ، الحاشیه ی علی الالهیات ، قم ، بیدار .
22. شیرازی ، صدر الدین محمد بن ابراهیم ، ترجمه ی اسفار ، مترجم ، محمد ، خواجی ، تهران، مولی ، 1378 .
23. شیرازی ، صدر الدین محمد بن ابراهیم ، اسفار اربعه ، بیروت ، دار احیاء التراث العربی ، 1981 م .
24. طباطبایی ، محمد حسین ، ترجمه ی المیزان ،ج 16 ، 13 ، 14 ، 17 ، 7 ، 20 ، 19 ، 10،8، مترجم ، سید محمد باقر ، موسوی همدانی ، قم ، جامعه مدرسین ، 1374 .
25. فیض کاشانی ، محمد بن شاه مرتضی ، علم الیقین ، ج 2 ، تهران ، راه فردا ، 1382 .
26. قرائتی ، محسن ، تفسیر نور ، ج 8 ، تهران ، مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن ، 1383 .
27. قریشی ، علی اکبر ، احسن الحدیث ، ج 9 ، 1 ، تهران ، بنیاد بعثت ، 1377 .
28. قریشی ، علی اکبر ، قاموس قرآ ن ،ج 5 ، تهران ، دارالکتب الاسلامی ، 1371 .
29. قمی ، عباس ، کلیات مفاتیح الجنان ، مترجم ، مهدی ، الهی قمشه ای ، تهران ، محمد ، 1376 .
30. قمی ، علی بن ابراهیم بن هاشم ، تفسیر قمی ، ج 1 ، قم ، مؤسسه دارالکتاب ، 1404 .
31. مترجمان ، ترجمه ی مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، ج 4 ، تهران ، فراهانی ، 1360 .
32. مترجمان ، تفسیر هدایت ، ج 12، 14 ، 17 ، مشهد ، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی ،1377 .
33. متقی نژاد ، مرتضی ، معاد از دیدگاه علامه طباطبایی ، عصر غیبت ، 1382 .
34. مجلسی ، محمد باقر ، بحارالانوار ، ج 7 ، 74 ، مؤسسه الوفاء ، 1404 .
35. مصباح یزدی ، محمد تقی ، آموزش عقاید ، قم ، امیر کبیر ، 1383 .
36. مصطفوی ، حسن ، تفسیر روشن ، ج 2 ، تهران ، مرکز نشر کتاب ، 1380 .
37. مطهری ، مرتضی ، زندگی جاوید ، صدرا ، 1376 .
38. معتمد خراسانی ، اسماعیل ، مبدأ و معاد از دیدگاه قرآن و سنت ، 1372 .
39. معین ، محمد ، فرهنگ فارسی معین، ج 5 ، اشجع ، 1385 .
40. مکارم شیرازی ، ناصر ، پیام قرآن ، ج 5 ، قم ، باهمکاری جمعی از دانشمندان ، 1377 .
41. مکارم شیرازی ، ناصر ، تفسیر نمونه ، ج 18 ، 13 ، 12 ، 14 ، 23 ، 19 ، 25 ، 26 ، 20 ، تهران ، دارالکتب الاسلامی ، 1374 .
42. مکارم شیرازی ، ناصر ، معاد و جهان پس از مرگ ، سرور ، 1384 .
44. مهیار ، رضا ، فرهنگ ابجدی عربی – فارسی .
45.نرم افزار های علوم اسلامی ( جامع التفاسیر ، گنجینه روایات نور ، اسراء ، کتابخانه اسلامی ،و .... ).