سردر باغ ملی، نماد تاریخ کهن تهران

وب سایت کارناوال: واژه تهران بسیاری را به یاد شهر دودگرفته و شلوغ و پر همهمه می اندازد که نمی تواند جای خوبی برای گشت و گذار باشد؛ اما واقعیت چیزی متفاوت از این است. تهران با وجود خیابان های پر ترافیک و غرق شدن در روزمرگی های یک کلانشهر هنوز هم زیبایی های خاص خود را دارد.

 

در نقاط مختلف این شهر می توان به سراغ دیدنی های ناب رفت و غرق در لذت شد. فرقی نمی کند که طرفدار طبیعت باشید یا به دنبال تفریحات هیجانی و ورزش؛ حتا اگر از طرفداران پر و پا قرص بناهای تاریخی هم باشید، باز هم در تهران می توانید حسابی بگردید و ساعت های خوشی را برای خود خلق کنید. پایتخت همیشه بیدار ایران برای شما فرصت های بسیاری برای خوش گذرانی دارد؛ کافیست آنها را بشناسید و برنامه ریزی خوبی برای بازدید از آنها داشته باشید.

امروز قرار است  گشتی در تهران قدیم داشته باشیم و یکی از تماشایی ترین سازه های تاریخی آن را از نظر بگذرانیم. راه مان را به سوی خیابان های قدیمی این شهر کج می کنیم و به سراغ خیابان امام خمینی می رویم. می خواهیم در کنار هم به تماشای سردر باغ ملی بنشینیم و به جای نگاهی گذرا به آن -که شاید بسیاری از ما فرصتش را پیدا کرده ایم- کند و کاوی تاریخی داشته باشیم و سر از کار این سازه در بیاوریم. در کنار ما بمانید و آشنایی با این سازه تاریخی را از دست ندهید.

 

چرا سردر باغ ملی؟

    سردر باغ ملی یکی از بناهای مهم و تاریخی تهران است.
    پیش از احداث برج آزادی به عنوان نماد شهر شناخته می شد.
    در بافت قدیمی تهران قرار دارد و در کنار بازدید از آن می توان به سراغ جاذبه های دیگر نیز رفت.

 
 
آشنایی با سردر باغ ملی ؛ نماد کهن شهر تهران

در میان خیابان ها و کوچه پس کوچه های تهران، خیابان امام خمینی حال و هوای ویژه ای دارد. این خیابان شاید همیشه پر همهمه و ترافیک باشد؛ اما بنیادی ترین سازه ها را در خود جای داده است و به قولی می توان آن را قلب پایتخت دانست. سردر باغ ملی یکی از بناهای موجود در این خیابان است که پیش از ساخته شدن برج آزادی به عنوان نماد این کلانشهر شناخته می شد و امروزه جاذبه ای خیره کننده به شمار می رود. جالب آنکه بدانید فیلم‌هایی مانند مدار صفر درجه که داستانش در زمان رضاخان رخ می دهد، در جوار این سردر ساخته شده است.

این سردر در زمان قاجار ساخته شد و در سال های بعد تغییراتی را به خود دید. سردر باغ ملی در ابتدا دروازه ای برای ورود به میدان مشق بود که در آن زمان اهمیت بسیاری داشت. نوع معماری و اتفاق های تاریخی رخ داده در میدان مشق تهران و مجاورت بنا با ساختمان وزارت امور خارجه، اهمیت سردر باغ ملی را دو چندان می کند. قدیمی ترها میدان مشق را به خوبی می شناسند؛ اما جوان ترها سن شان به شناخت این میدان قد نمی دهد؛ برای همین در اینجا اشاره کوتاهی به آن داریم.

 

 

 

 

میدان مشق کجاست؟

میدان مشق نام مکانی در خیابان امام خمینی امروزی است که در زمان فتحعلی شاه قاجار به عنوان منطقه‌ای نظامی و برای تمرین رزمی قشون ساخته شد و سربازخانه مرکزی در میان آن قرار داشت. در واقع اصلِ نام این مکان به مارش فرانسوی باز می گشت که در زبان فارسی به مشق تبدیل شد. جهانگردان این محل را میدانی چهارگوش با اضلاع نزدیک به 400 متر توصیف و از آن به عنوان یکی از بزرگترین میدان های نظامی تهران یاد کرده اند. این میدان در دوره ناصرالدین شاه مورد مرمت قرار گرفت و توسعه یافت. در سال 1278، محمد حسین خان سپهسالار، آن را به صورت میدانی مربع شکل درآورد و دیواری با طاق‌های آجری گرداگرد آن کشید. دروازه‌ای زیبا با یک درِ دو لنگه و دو طاق نمای مجاور آن در شمال خیابان و میدان سپه (امام خمینی فعلی‌) نصب شد که گاهی ناصرالدین شاه از بالای آن مشق نظامیان را تماشا می کرد.

این میدان از جهت های مختلف به این مکان ها محدود می شد: از شمال به خیابان سوم اسفند (سرهنگ سخایی)، از شرق به خیابان علاءالدوله (فردوسی)، از غرب به خیابان قوام السلطنه (سی تیر) و از جنوب به خیابان باغشاه یا سپه (امام خمینی).

بعد از کودتای اسفندماه سال 1299 خورشیدی، قشون نظامی در خارج از تهران به تمرین و آموزش ادامه دادند و میدان مشق بدون استفاده ماند. با پیاده سازی طرح برپایی نخستین باغ همگانی (پارک) شهر تهران در زمین های میدان مشق نام این میدان به باغ ملی تغییر یافت؛ اما کم کم سر و کله ساختمان ها در آن پیدا شد و کاربری های تازه ای پیدا کرد. سازه های موجود در محدوه این میدان از دوران گذشته بر جای مانده اند و شامل این ساختمان ها هستند:

اداره پست (شامل موزه وزارت پست و تلگراف و تلفن امروزی)، شهربانی کل کشور (نیروی انتظامی امروزی) که وزارت امور خارجه در آن مستقر است، موزه ملی ایران (شامل موزه ایران باستان)، موزه و کتابخانه ملی ملک، اداره کل ثبت اسناد و املاک کشور و بنای نخستین شرکت ملی نفت (ساختمان شماره 3 کنونی وزارت امور خارجه).

 سردر باغ ملی نیز میان ساختمان پست خانه (موزه وزارت ارتباطات کنونی) و ساختمان پیشین شرکت ملی نفت (ساختمان شماره 3 وزارت امور خارجه) قرار داشت و ورود به خیابان ملل متحد از خیابان سپه (خیابان امام خمینی) از طریق آن صورت می گرفت. امروزه اداره کل میراث فرهنگی استان تهران با مشارکت شهرداری منطقه 12 در صدد آزاد سازی و مرمت دروازه‌ها و سنگ فرش این محوطه است تا آن را به شکل اولیه احیا کند.

 

 
تاریخچه سردر باغ ملی

 

 

در سال 1278، محمد حسین خان سپهسالار، در ادامه اقدامات خود برای توسعه میدان مشق دست به کاری متفاوت زد. او دروازه‌ای زیبا با یک در دو لنگه و دو طاق نمای مجاور آن در شمال خیابان و میدان سپه (امام خمینی فعلی‌) نصب کرد که گاهی ناصرالدین شاه از بالای آن مشق نظامیان را می دید. بر اساس طرح‌ها و نقشه‌های تهرانِ زمان ناصرالدین شاه‌، این سردر در شمال خیابان سپه‌ و در محدوده بانک سپه تا کوچه پست قرار داشته است. در سال‌ 1280، بنایی به شیوه معماری روسی در شمال غربی میدان مشق ساخته شد که مرکز قزاق خانه دولتی بود و جلوه ای دیگر به میدان داد. در پایان دوران قاجار این میدان از یاد رفت و دیگر رونق سابق را نداشت.

پیش از این گفتیم که بعد از کودتای 1299 خورشیدی میدان مشق کاربری خود را از دست داد. همین مساله بهانه ای شد تا رضاخان که در آن زمان هنوز بر تخت شاهی تکیه نزده بود، دستور ساخته شدن سردر باغ ملی را بدهد و محدوده میدان مشق صاحب یک سردر جدید شود. بنابراین سر در باغ ملی و سپس ساختمان‌های مجاور آن به دستور مستقیم رضاخان توسط جعفر خان کاشانی و کمک آلمانی‌ها پیش از آغاز جنگ جهانی دوم ساخته شد. این بنا را در شرق سردر قبلی و با همان ابعاد و شکل ظاهری ساختند و پس از آن نسبت به ویران کردن سردر قدیمی اقدام کردند که در محل تقاطع ضلع جنوبی و ضلع شرقی میدان قرار داشت. این فرآیند در سال‌های 1301 تا 1304 صورت گرفت و از آن با عنوان نوسازی سردر باغ ملی یاد می کنند.

در نخستین سال‌های وزارت جنگ پهلوی اول‌، قسمت غربی میدان و بناهای دیگر به باغ ملی تبدیل شد و سردر بزرگ الماسیه که ساخت قورخانه تهران (نخستین کارخانه اسلحه سازی ایران) بود را بر سردر باغ ملی نصب کردند. در همین زمان نیم تنه رضا پهلوی به دستور سردار اعتماد، رییس کل قورخانه ساخته و بر بالای سردر نصب شد. این نیم تنه تا آخر دوره پهلوی دوم در سر جای خود بود؛ اما در دوران انقلاب آن را سرنگون کردند و به احتمال زیاد در فضای باز بانک ملی مقابل سردر به دل خاک سپردند.

در بهمن‌ماه سال 1394 این سردر را مرمت و سیستم نورپردازی بر روی آن پیاده کردند تا به هنگام شب نیز جلوه ای خاص و زیبا داشته باشد. این اثر در تاریخ 12 مهر 1377 با شماره 2130 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و به عنوان میراث تاریخی ایران به شمار آمد. در سومین دوره جایزه خشت طلایی، سازمان زیباسازی و شهرداری منطقه 12 شهرداری تهران، به واسطه احیا و بازسازی سر در باغ ملی و مجموعه میدان مشق تهران به عنوان یکی از برگزیدگان اعلام شد.

 

 

 

کارشناسان از دوره قاجار به عنوان زمان آغاز تاثیر پذیری باغ سازی ایران از الگوهای غربی یاد می کنند؛ اما تا دوره پهلوی اثری از ایجاد فضای سبز عمومی یا همان پارک ها دیده نمی شود. نخستین پارک ها، باغ های ملی بودند که در برخی شهرها همچون تهران و قزوین شکل گرفتند. مسوولان بلدیه تهران در آن زمان نیاز به فضاهای سبز شهری را در پایتخت احساس کردند و به دنبال آن فضاهایی همچون باغ ملی و باغ فردوس در تهران شکل گرفتند. آنچه از سبک طراحی این باغ ها در دوره پهلوی اول برداشت می شود، تاثیر سبک های باغ سازی غربی بر آن ها است.

باغ ملی در محل میدان مشق ساخته شد چرا که این میدان دیگر کاربرد خاصی نداشت. این مکان تبدیل به زمینی خاکی شده بود که بچه ها در آن به بازی الک دولک می پرداختند و کمی بعد هم تمرین دوچرخه و موتورسیکلت سواری در آن انجام می شد. در برخی زمان ها در آن بالن هوا کرده به نمایش می گذاشتند و در زمانی نیز نخستین هواپیما در ایران از آنجا به هوا برخاست. کم کم میدان مشق به محل مسابقات اسب دوانی و دویدن تبدیل شد و دیگر کسی به کاربرد اصلی آن توجهی نداشت.

 

 

 

 

ساختن سردر جدید از نخستین کارها برای ساماندهی میدان مشق بود که در میانه ضلع جنوبی این میدان و پیش از احداث باغ ملی صورت گرفت. در اسفند ماه 1306 زمزمه هایی برای ساخت باغ ملی به عنوان نخستین پارک عمومی در تهران به گوش رسید به طوری که در روزنامه اطلاعات 19 اسفند 1306 چنین خبری به چشم می خورد:

در نتیجه تصمیمِ تبدیل میدان مشق فعلی به باغ عمومی ملی، اداره بلدیه در این چند روزه مشغول تهیه نقشه ساختمان آن است که پس از تصویب مقامات مربوطه شروع به ساختمان نمایند. نقشه مذکور اخیرا خاتمه و امروز تقدیم هیات دولت شده است. از چند روز قبل هم مامورین آن اداره مشغول خیابان بندی و هرس اشجار در اطراف آن می باشند.

در همین روزنامه در 14 فروردین 1307 در مورد آغاز احداث باغ ملی تهران چنین آمده است:

اداره بلدیه از چندی قبل مشغول احداث خیابان و غرس اشجار و تبدیل میدان مشق به باغ عمومی شده است. در این چند روزه نیز عده ای عمله و مامور برای ساختمان محل مذکور گماشته شده اند.

در مهرماه سال 1307 بود که از این پارک بهره برداری شد و روزنامه کیهان در 17 مهر 1307 مقاله ای در مورد آغاز به کار آن به عنوان نخستین پارک عمومی در تهران چاپ کرد و در قسمتی از آن چنین گفت:

(تا قبل از این) باغی که در واقع تفرجگاه عمومی باشد وجود نداشت. این باغ در قسمت غربی میدان مشق از چندی به این طرف رسما دایر شده و از عصر الی پاسی از شب گذشته، صدها مرد و زن در خیابان ها و کنار باغچه های پر از گل و ریاحین و ازهار دیده می شوند که ایابا و ذهابا قدم می زنند و گردش می کنند. باغ مذبور هنگام شب بر اثر تابش شعله های بی شمار چراغ برق، چون روز روشن و با وجودی که نوزاد و هنوز پا به مرحله رشد و کمال نگذارده است، معذلک مردم استقبال می کنند و به تفرج در آنجا اشتغال می یابند.

این مکان پس از افتتاح به محلی برای خوشگذرانی های دسته جمعی تبدیل شد و جشن های مذهبی و مراسم آتش بازی در آن صورت می گرفت. روزنامه اطلاعات 19 اسفند 1306 در مورد امکاناتی که ایجاد آنها در پارک پیش بینی شده بود، چنین نوشته است:

علاوه بر ساختمان مهمانخانه بلدی، محل نمایش و محل سینما، محل ورزش و غیره در آخر میدان هم که به خیابان سپه وصل می شود، دَکاکین و مغازه های بزرگی ساخته خواهد شد که جزو مستغلات بلدی و به اجاره داده می شود. اجاره دکاکین مذکور نیز به گل کاری و نگهداری باغ ملی (که چنانچه در نظر گرفته شده مطابق بهترین باغ های ملی و بلدی اروپا ساخته خواهد شد) اختصاص داده شده است.

باغ ملی هیچ وقت رنگ این امکانات را نیز به خود ندید به طوری که در روزنامه اطلاعات 17 مهر 1307 چنین مطلبی در مورد آن به چشم می خورد:

نمی دانم اولیای بلدیه چه نظریاتی دارند و آیا این باغ ملی را به همین حال می گذارند و یا تکمیل خواهند کرد. آن باغ ملی و این محوطه پهناور میدان مشق سابق که حال نصف آن باغ ملی و قسمت شرقی اش کما فی السابق به حال خود باقی است بیش از این ها باید محل استفاده واقع شود و حال که به چنین اقدامی مبادرت شده صالح در این است که این باغ ملی را بلدیه به یک باغ ملی مجلل و آبرومند آراسته و مهیا سازد. در همین ابتدای تاسیس باغ ملی، سیاست از هر طریقی که شده یک وجه کافی را در نظر گرفت و از اعتبار آن یک سلسله تشکیلات مفید و عام المنفعه را در باغ ملی به وجود آورد و در نتیجه هم یک رشته عوایدی را برای بلدیه از همان تشکیلاتی که داده می شود، فراهم ساخت.


گیاهان و مجسمه رضاخان در باغ ملی

باغ ملی در آن زمان گیاهان جالب توجهی را در خود داشت که فضایی دل انگیز را ایجاد کرده و مهم ترین آنها عبارت بودند از: درخت کیش (نوعی شمشاد) که از رشت خریداری شده بود و درخت بید که جلوه خاصی داشت.

در این پارک تاثیر پذیری از شیوه باغ سازی غربی کاملا دیده می شد و به عنوان یکی از نمونه های آن می توان به نصب مجسمه ای از رضا خان در آن اشاره کرد. در روزنامه اطالاعات 28 آذرماه 1307 در این باره آمده است:

جمعی از تجار مرکز به طوریکه قبلا اطلاع داده بودیم حاضر شده اند برای ساختمانِ دو عدد مجسمه از اعلیحضرت همایونی که یکی در باغ ملی و دیگری در میدان سپه نصب نمایند، وجوهی جمع و به وسیله اداره قورخانه مجسمه ها را تهیه نمایند. اینک به طوری که اطلاع یافته ایم، تجار مذکور وجوهی جمع آوری نموده و منتظر وصول جواب عرضه ای که در خصوص ساختمان مجسمه ملوکانه تقدیم نموده اند می باشند که سپس دستور ساختمان مجسمه ها به اداره گورخانه داده شود.

 
ساختار باغ ملی ؛ نگاهی تخصصی به نخستین پارک عمومی تهران

در طراحی این پارک تفاوت آشکاری با باغ سازی ایرانی دیده می شود. مهم ترین ویژگی های این باغ عبارت بودند از: استفاده از خطوط منحنی و دایره شکل، تقارن مرکزی، استفاده از یک عنصر با نام کیوسک در نقطه مرکزی باغ، عدم استفاده از عنصر آب، استفاده از مجسمه، ساخت نیمکت، عمومی بودن و غیر درون گرا بودن آن، استفاده از سردر و به کارگیری چراغ گاز برای روشنایی. در این باغ از هر یک از شیوه های باغ سازی اثری دیده می شد که در اینجا به آنها اشاره می کنیم:

باغ ایرانی: به کارگیری اشکال مربع یا مستطیل، استفاده از محوربندی خطی، هندسه راست گوشه، کوشک (نوعی ساختمان) در وسط باغ، بنای سردر به عنوان بیرونی، محصور، درون گرا، استفاده از آب و فواره و حوض در جلوی کوشک، ایجاد کوشک در محل تقاطع دو محور، قرارگیری کوشک در محلی مرتفع، خیابان بندی مستقیم الخط، الگوی دو محوری (متقاطع) یا سه محوری موازی، مسطح یا شیب دار با شیب ملایم، الگوی چهارباغ، تاکید بر محور طولی، وجود معابر باریک، استفاده از درختان مثمر و غیرمثمر، استفاده بیشتر از درختان مثمر و میوه، استفاده از گل های زینتی و دارویی، استفاده بیشتر از گل سرخ، کاشت درختان بلند در دو طرف محور اصلی، استفاده از درختان سایه دار، استفاده از یک جوی دایم اصلی، استفاده از آب شیب ها و سینه کبکی (نوعی گیاه)

باغ رنسانس: مبتنی بر هندسه، پلان مستطیل شکل، تقارن محوری مرکزی، طراحی در سراشیبی، ساختار تراس بندی شده، تسلط کامل بر چشم اندازهای اطراف، قرارگیری مجسمه، استفاده از عنصر کلاه فرنگی (اتاقکی مسقف در وسط کاخ ها و باغ ها برای استراحت)، ساخت آلاچیق، ایجاد باغ عنصری به عنوان محفوظ، استفاده از گلدان های سنگی، استفاده از گیاهان جدید، شمشاد و گل های زینتی، جنگل کاری در باغ و استفاده از درختان بلوط، سرو، کاج و شاه بلوط، طراحی پلکان های زیبا، وجود راه های مستقیم الخط، توجه به حرکت آب

باغ باروک (1): استفاده از هندسه پیچیده، تاکید بر نظم. تقارن محوری و مرکزی، ایجاد مراکز توجه در پایان راه، حرکت های خطی و مورب، ایجاد پرسپکتیو و دید افقی، باغ سازی عمدتا در حیاط، فضای باز قصرها، محصور، استفاده از راه های مستقیم الخط، استفاده از مجسمه و عناصر معماری، به کارگیری دیوار سبز، ایجاد کانال های بزرگ در باغ، ساخت باغچه های تزیینی، استفاده از گل های فصلی پاکوتاه، درختچه های پاکوتاه دایمی مانند شمشاد، استفاده از فواره و حوض، استفاده از ماسه ها با رنگ های روشن، راه شنی، سنگ های سیلیس

باغ انگلیسی: عدم وجود نظم هندسی، استفاده از نظم طبیعی، طراحی باغ شبیه به بیشه طبیعی، استفاده از راه ها و خطوط منحنی، عدم تاکید بر تقارن و محور، زیبایی رمانتیک، دارای جنبه خصوصی، استفاده از معابد و ساختمان های شبیه خرابه های آثار تاریخی در باغ، گیاهان تزیینی و غیرمثمر در کنار گیاهان مثمر، تاکید بر استفاده گل های فصلی و شمشاد، وجود مجسمه، فواره، حوض و گلخانه، کاشت درختان خشک شده، ایجاد محدوده چمن کاری وسیع، ایجاد پستی و بلندی در باغ، ایجاد نهرها و دریاچه های مصنوعی با الهام از رودها و برکه های طبیعی، کشت متعادل درختان

پارک عصر روشنگری: حضور طبیعت و فضای سبز در شهرها، متمرکز شدن بر جنبه تفریحی و گذران اوقات فراغت، تاثیرپذیری از شهرسازی مدرن، استفاده بیشتر از خطوط منحنی و حذف گوشه ها، ایجاد فضاهای گشاده، عمومی بودن، توجه به مقیاس محله ای و شهری

 
معماری سردر باغ ملی