قنات را می‌توان شاهکار به‌جامانده از اجدادمان و یکی از پیچیده‌ترین فناوری‌های سنتی برای مدیریت آب دانست که به شناخت عمیق طبیعت از دانش آب‌های زیرزمینی گرفته تا مدیریت نیاز دارد.
به گزارش به نقل از خبرگزاری مهر قنات که در گویش‌های مختلف به‌عنوان کاریز یا کهریز نیز نامیده می‌شود در واقع کانالی است که در زیر زمین حفر می‌شود تا آب در آن برای رسیدن به سطح زمین جریان یابد.
این کانال در عمق زمین برای ارتباط دادن رشته چاه‌هایی است که از مادر چاه سرچشمه می‌گیرد. در قنات تخلیه آبخوان با تکیه‌بر نیروی گرانش صورت می‌گیرد ازاین‌رو تخلیه آب همیشه با شارژ از آبخوان در تعادل باقی می‌ماند.
این سیستم آبیاری سنتی سبب ارتقای سطح بالایی از سازگاری انسان با تغییرات زیست‌محیطی شده، به‌طوری‌که بقا در شرایط سخت کویر ایران را امکان‌پذیر کرده است. قنات که توسط مقنیان ایرانی اختراع‌شده، هزاران سال قدمت دارد به‌گونه‌ای که قدمت بسیاری از قنات‌های ایران، از پنج یا شش هزار سال متجاوز است و عمری برابر با تاریخ کهن ایران دارد.
قنات تنها راه سازگاری با کویر
مردم کویر خراسان جنوبی نیز که همواره با شرایط کم‌آبی روبه‌رو بوده‌اند از قنات به‌عنوان تنها راه سازگاری با کویر خشک و بی‌آب استفاده می‌کرده‌اند به‌گونه‌ای که در حال حاضر این استان باوجود بیش از شش هزار رشته قنات در رتبه نخست کشور قرار داشته و قنات‌های بجا مانده از تاریخ صدر اسلام قدمت بالای این فناوری سنتی را در استان نشان می‌دهد.
فناوری سازگار قنات امروز شهرت جهانی یافته و شگفتی‌های اعجاز آور آن سبب ثبت قنات بلده فردوس در فهرست آثار جهانی شده است.
مدیر پایگاه شهر تون و قنات بلده فردوس در گفت‌وگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: قنات‌ها در طول حیات چند هزارساله خود همواره نقشی تعیین‌کننده در ایجاد و توسعه کشاورزی و آبیاری فلات ایران و دیگر مناطق خشک، نیمه‌خشک و کم باران جهان به‌عنوان یک سیستم آبیاری خاص بازی کرده است.
اقدس کرم پور با بیان اینکه قنات‌ها در بسیاری از مناطق نیمه‌خشک و کم باران موجبات پویایی جمعیت و رونق کسب‌وکار را فراهم آورده است، بیان کرد: تا جایی که شکوفایی قنات منجر به شکوفایی زندگی شده و مرگ قنات منجر به مرگ جوامعی شده که در پیرامون آن شکل‌گرفته است.
وی ادامه داد: دانش و روش پایدار و هوشمند احداث قنات ایرانی و مدیریت سنتی آن‌که در طول تاریخ از پختگی، هوشمندی، تعامل و مشارکت اجتماعی بالایی برخوردار بوده، تا به امروز پایه و اساس خود را حفظ کرده و از نسلی به نسل دیگر به‌عنوان یک سنت فرهنگی و میراث ملموس و ناملموس انتقال و تکامل‌یافته است.
قنات‌های بجا مانده از صدر اسلام
رئیس اداره میراث فرهنگی فردوس با بیان اینکه نظام سنتی توزیع آب قنات و مدیریت جامع و همه‌جانبه این نظام خلاقانه تاریخی در فلات ایران آن‌چنان با فرهنگ و مناسبات اجتماعی جوامع درهم‌تنیده که بسیاری از باورها و اعتقادات آن‌ها را نیز در برگرفته است، عنوان کرد: این نظامات درهم‌تنیده و ساده با تمام طبیعت قنات همسو و هم‌جهت است.
کرم پور با اشاره به ثبت مجموعه قنوات بلده فردوس در فهرست آثار جهانی، گفت: این مجموعه نشان از نبوغ و خلاقیت بشری دارد و در حال حاضر مشتمل بر 15 رشته قنات و دو دهنه چشمه است که آب استحصال‌شده از هریک از این سازه‌های آبی به شاهجویی می‌ریزد و درنهایت حجم آبی قابل‌توجه را، برای کشاورزی در دشت فردوس(تون) مهیا می‌کند.
وی با بیان اینکه شاهجوی مذکور طول تقریبی 35 کیلومتر را در این دشت طی می‌کند تا زمین‌های تفتیده را سیراب کند، افزود: برای کم کردن میزان جذب و هدر رفت آب، در طول مسیر شاهجو آب را گِل‌آلود می‌کنند و تکنولوژی گِل‌آلود کردن آب نیز ناشی از نبوغ بشری این مردمان است.
مدیر پایگاه شهر تون و قنات بلده فردوس، قدمت قنات بلده را مربوط به صدر اسلام دانست و گفت: علاوه بر این دو محوطه تاریخی نیز با قدمت سه و هشت‌هزارساله در محدوده این قنات وجود دارد که نشان‌دهنده اجتماع انسان‌ها در این دو نقطه به دلیل وجود آب قنات بلده بوده است.
وی با بیان اینکه این پدیده، باعث خلق نوعی منظر و فرم معماری کویری شده که شامل ساختار قنات، آسیاب‌ها، آب‌انبارها، خانه‌های روستایی و شهری و باغات کویری بسیار زیبا و استثنایی است، بیان داشت: این شاهکار پس از هزاران سال هنوز در نوع خود بدیع و شگفت‌انگیز بوده و قنات میراث زنده و پنهان در دل خاک است.
عبور از بحران آب با قنات
رئیس اداره میراث فرهنگی فردوس با اشاره به اینکه کمتر نظام مدیریتی را می‌توان یافت که از ابتدای پیدایش تا چندین هزار سال بعد همچنان پایه و اساس اصلی خود را حفظ کرده باشد، بیان کرد: یکی از نظام‌های غنی و قوی در طول تاریخ نظام مدیریتی قنات بوده که مدیریت بر پایه مشارکت مردم و بهره‌برداران است.
کرم پور ادامه داد: مجموعه قنوات بلده فردوس توسط مردم ایجادشده و حفاظت و مدیریت می‌شود و با توجه به اهمیت استحصال سنتی و حفظ محیط‌زیست، می‌تواند ما را از شرایط بحران آب نجات دهد و به‌عنوان روشی همساز با طبیعت و مبتنی بر اصول پایدار و سرزمینی موردتوجه قرار گیرد.
سازگاری بالای قنوات با طبیعت سبب شده که در گذشته قنات به‌عنوان تنها سیستم آبیاری در مناطق مختلف کشور به‌خصوص در مناطق کویری باشد اما با ورود تکنولوژی‌های جدید، چاه‌های عمیق جانشین قنات شده و استفاده از موتورپمپ در تمامی مناطق ایران به‌تدریج رایج شد.
رتبه نخست خراسان جنوبی در تعداد قنوات
احداث چاه‌های عمیق بدون برنامه‌ریزی خود باعث خشک شدن 90 درصد از قنوات شده به‌گونه‌ای که احیای آن‌ها امکان‌پذیر نیست زیرا حفر چاه‌های عمیق سطح آب را به میزان زیادی پایین برده است.
مسئول پژوهشکده قنات دانشگاه بیرجند در گفت‌وگو با خبرنگار مهر با اشاره به قدمت بالای برخی از قنوات در خراسان جنوبی، اظهار داشت: خراسان جنوبی به لحاظ تعداد قنوات رتبه نخست کشور را به خود اختصاص داده است.
حسین خزیمه نژاد با بیان اینکه قنات یک سازه پایدار در زمینه برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی است، بیان کرد: قنوات بیشترین سازگاری را با محیط‌زیست داشته و خود را با طبیعت تطبیق می‌دهند.
وی با تأکید بر اینکه با کاهش بارندگی و وقوع خشک‌سالی‌ها دبی قنوات کاهش و با افزایش آن دبی قنوات افزایش می‌یابد، عنوان کرد: به‌این‌ترتیب قنات هیچ‌گاه بیشتر از حق خود برداشت نمی‌کرده اما سال‌هاست که دبی قنوات متأثر از استحصال آب از چاه‌های عمیق و نیمه عمیق شده به‌ویژه چاه‌هایی که نظارتی بر برداشت از آن‌ها نیست.
مرگ سفره‌های زیرزمینی با حفر چاه‌ها
مسئول پژوهشکده قنات دانشگاه بیرجند با بیان اینکه در حال حاضر بیشترین برداشت‌ها از سفره‌های آب زیرزمینی نیز توسط چاه‌ها صورت می‌گیرد، اضافه کرد: این اضافه برداشت‌ها بیشترین لطمه را به منابع آب زیرزمینی زده‌اند به‌گونه‌ای که شاهد فرونشست و شکاف‌های چند کیلومتری در بسیاری از نقاط استان هستیم.
خزیمه نژاد با بیان اینکه این آبخوان‌هایی که آسیب‌دیده‌اند قابل بازیابی نیستند، بیان کرد: علاوه بر این قنوات نیز بیشترین لطمه را از برداشت‌های بی‌رویه توسط چاه‌ها دیده‌اند و بسیاری از آن‌ها تبدیل به قنوات بایر شده‌اند.
وی همچنین به دلایل خشک شدن قنوات طی سال‌های گذشته اشاره کرد و گفت: البته خشک‌سالی‌های متمادی و چندین ساله نیز یکی از این عوامل بوده‌اند و نمی‌توان تأثیر آن را در خشک شدن قنوات نادیده گرفت.
دانشیار گروه علوم و مهندسی آب دانشگاه بیرجند ادامه داد: در سال زراعی جاری میزان بارندگی‌ها در استان تقریباً صفر و یا بسیار اندک بوده و این امر سبب می‌شود که سفره‌های آب زیرزمینی و درنتیجه قنوات هیچ تغذیه‌ای نداشته باشند و خشک و یا دچار کاهش آبدهی شوند.
خزیمه نژاد اضافه کرد: در کنار این عامل برداشت‌های بی‌رویه چاه‌ها و نبود نظارت در این زمینه تأثیر زیادی در خشک شدن بسیاری از قنوات استان داشته است.
وی با بیان اینکه شرکت آب منطقه‌ای و سازمان جهاد کشاورزی در حوزه حفاظت و احیا قنوات متولی هستند، بیان کرد: در وهله نخست شرکت آب منطقه‌ای می‌بایست نظارت کافی بر برداشت‌های غیرمجاز داشته باشد و تحت تأثیر عوامل غیرفنی قرار نگیرد.
تدوین الگوی مدیریتی اولویت‌بندی بازسازی قنوات
وی اضافه کرد: البته از حق نباید گذشت که مدتی است که آب منطقه‌ای با اجرای طرح‌هایی ازجمله طرح تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی تا حدودی در این زمینه‌ها ورود پیداکرده است.
مسئول پژوهشکده قنات دانشگاه بیرجند ادامه داد: همچنین جهاد کشاورزی که متولی امور اجرایی و هزینه کرد اعتبارات این حوزه است باید در این خصوص اولویت‌ها را در نظر بگیرد.
خزیمه نژاد با اشاره به اینکه در گذشته راهکار و تصمیم‌گیری بر مبنای علمی در این زمینه وجود نداشته است، عنوان کرد: در همین راستا پژوهشکده قنات دانشگاه بیرجند طرح ملی الگوی مدیریتی مبتنی بر روش‌های تصمیم‌گیری نوین در خصوص اولویت‌بندی بازسازی قنوات خراسان جنوبی را با حمایت مالی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تدوین و به سرانجام رسانده که این طرح، برنامه بازسازی قنوات مدنظر را بر اساس معیارهای فنی و مدیریتی فراهم می‌سازد.
وی ادامه داد: در این طرح از میان 10 قنات کوهستانی و 10 قنات دشتی استان برای بازسازی و هزینه کرد اعتبارات، اولویت‌بندی لازم ارائه شد که این امر قابل‌تعمیم به تمام قنوات استان و کشور است و آماده‌ایم آن را به دستگاه‌های متولی ارائه دهیم تا در هزینه کرد اعتبارات اولویت‌بندی را بر اساس رویکرد علمی مدنظر قرار دهند.
کاهش 40 درصد آبدهی قنوات استان
رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی نیز در گفت‌وگو با خبرنگار مهر از وجود شش هزار و 252 رشته قنات در استان خبر داد و گفت: خشک‌سالی‌های متمادی و چندین ساله حدود 30 تا 40 درصد قنوات استان را تحت تأثیر قرار داده است.
هاشم ولی پور مطلق با بیان اینکه در مجموع آبدهی قنوات استان طی این سال‌ها حدود 40 درصد کاهش‌یافته است، بیان کرد: برخی از این قنات‌ها که شامل چندین قنات بزرگ و قدیمی نیز می‌شود به‌طور کامل از رده خارج‌شده‌اند و قابل احیا و مرمت نیستند.
به گفته وی میزان استحصال آب از قنوات استان سالانه بالغ‌بر 194.4 میلیون مترمکعب برآورد شده است.
تخصیص 45 درصدی اعتبارات قنوات
رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی با بیان اینکه در سال جاری بالغ‌بر شش میلیارد و 159 میلیون تومان از محل اعتبارات استانی به‌منظور احیا و مرمت قنوات استان تخصیص‌یافته است، عنوان کرد: تاکنون حدود 45 درصد این اعتبارات تخصیص‌یافته است.
ولی پور مطلق همچنین از تصویب هفت میلیارد تومان اعتبار ملی در این حوزه خبر داد و گفت: این اعتبار قرار است به‌صورت اسناد خزانه و اوراق مشارکتی پرداخت شود که تاکنون حدود 95 درصد آن محقق شده است.
وی ادامه داد: از محل این اعتبارات، احیا و مرمت 317 قنات در دست اقدام است.
آن‌طور که کارشناسان می‌گویند چاه‌های غیرمجاز طی سنوات گذشته شیره جان زمین را کشیده‌اند این در حالی است که قنات می‌توانست با ایجاد تعادل در میزان ورودی و برداشت آب سفره‌های زیرزمینی را زنده نگه دارد.
در شرایطی که خشکسالی بر حیات کویر خشک و بی‌آب استان چنبره انداخته و برداشت‌های بی‌رویه چاه‌های کشاورزی و نبود نظارت بر این حوزه طی سنوات گذشته مرگ سفره‌های زیرزمینی را رقم‌زده است به نظر می‌رسد احیا و مرمت قنوات می‌تواند راه عبور از این سال‌های خشک و بی‌آب باشد.
