فصل بهار
بیشتر پزشکان، فصل بهار را معتدل‌ترین فصل‌ها می‌دانند؛ هم از نظر سرما و گرما و هم از نظر خشکی و تری. در این فصل، آدمی از سرمای زمستان به هوای معتدل بهار منتقل می‌شود و لذا باید متوجه این تغییرات آب و هوایی باشد؛ به ویژه اینکه بعد از بهار، فصل تابستان در راه است. «هنگامی که بهار به مزاج اصلی خود باشد، برترین فصل‌ها است؛ زیرا مناسب مزاج خون و روح است. طبیعت فصل بهار معتدل است؛ اما میل به حرارت ملایم و رطوبت دارد. این فصل، به جهت آنکه خون را به اعتدال به سوی پوست جذب می‌کند. قرمز کننده رنگ رخسار است؛ اما همانند هوای تابستان تحلیل برنده نیست. بهار امراض مزمن را به هیجان وا می‌دارد. به این بیان که خلط‌های راکد را جاری می‌کند و چیزی جز همانند فصد (خون‌گیری) و دفع مواد زائد و کم کردن طعام و زیاد نوشیدن مایعات و شربت‌های خنک، موجب خلاصی از امراض این فصل نیست.
تدابیر فصل بهار
در اوایل فصل بهار به فصد (خون‌گیری) و اسهال و به ویژه قی کردن مبادرت نماید تا ماده در بدن کمتر شود. نباید از انواع گوشت و نوشیدنی‌هایی که گرمی بخش و سیار رطوبت‌زا هستند، مصرف نمود. غذا باید نرم، سبک و سریع هضم شود. هر بامداد پیش از خوردن غذا، باید کمی ورزش کرد. ورزش باید در فصل بهار بیشتر از ایام تابستان انجام شود. معده را نباید از غذا پر کرد؛ بلکه باید غذا را کم و سبک میل کرد و از دو فصل دیگر، کمتر غذا خورد. نوشیدنی‌ها (چون آب غوره و آب انار و سکنجبین) گرما، خوب و پسندیده است. باید از غذاهای گرم و تلخ و تند و شور پرهیز شود.
فصل تابستان
طبیعت این فصل، گرم و خشک است. در واقع تفکر در فصل تابستان را باید از فصل بهار شروع نمود. به خاطر طبیعتش، تحلیل برنده خلط‌ها و ضعیف کننده قوا و افعال طبیعی (به سبب افراط تحلیل) است. دم و بلغم را کاهش داده و صفرا را زیاد می‌کند و لذا باید غذای سرد استفاده نمود. فصل تابستان، موافق مزاج پیران، بلغمی مزاجان و مرطوبان است؛ زیرا هوای تابستان، رطوبت را کاهش می‌دهد و سردی را تعدیل می‌نماید. در تابستان چون حرارت میل به ظاهر دارد (به مناسبت حرارت ظاهری خورشید)، باطن سرد است و به همین دلیل هضم ضعیف می‌باشد و لذا سزاوار است که غذا در آن برعکس فصل زمستان، معتدل، نرم و سبک باشد. در فصل تابستان باید کمتر غذا خورد. فعالیت را کمتر کند. استراحت بیشتری داشته باشد. اگر کسی تهوع دارد، باید آن را انجام دهد و مسهل قوی نباید خورد. در این فصل شربت‌های خنک و غذاهای ترش بیشتر باید خورده شود.
مصرف آب‌میوه‌ها، شربت بنفشه، شربت گل و خیار چنبر باید مصرف کرد. بهتر است که در فصل تابستان خوراک و نوشیدنی‌ها کمتر خورده شود و ورزش نیز کمتر انجام شود. آرامش و استراحت لازم است.
فصل پاییز
مزاج این فصل، سرد و خشک است. مزاج فصل پائیز در سرما و گرما معتدل، ولی در تری و خشکی همانند بهار به اعتدال نیست چون آفتاب تابستان هوا را کاملا خشک نموده و اسباب تری در این فصل چندان آشکار نیست. در فصل پاییز، به ویژه در پاییزی که هوا متغیر است، باید بهداشت را بسیار رعایت نمود. نباید مواد غذایی خنک مصرف شود. آب سرد زیاد نخورد و بر سر نریزد. در این فصل نباید در جایی سرد خوابید که بدن در اثر سرما به لرزش در آید. نباید با شکم سیر خوابید. از گرمای نیمروزی و سرمای صبح باید پرهیز کرد و شب‌ها و صبح‌ها سر را از سرما پوشاند. در این فصل باید از میوه‌های موسمی تا حد امکان دوری جست و زیاد نخورد از میوه‌های مناسب این فصل می‌توان به سیب، به و گلابی اشاره کرد. باید به بیرون راندن مواد زائد از بدن پرداخت تا در زمستان گرد هم نیایند.
تدابیر مهم در فصل پاییز
خودداری از مصرف غذاهای بسیار گرم: مزاج این فصل، همانطور که ذکر شد، خشک بوده و از هر عملی که موجب افزایش خشکی بدن می‌شود، باید پرهیز نمود. از جمله این موارد می‌توان به غذاهای بسیار گرم، گوشت‌های مانده، گوشت شکار و ادویه‌جات با گرمی زیاد اشاره نمود. پرهیز از زیاده‌روی در نزدیکی: افراط در نزدیکی جنسی، هر چند که در هر زمانی برای جسم و روح مضر است، ولی در فصل پاییز ضرر بیشتری دارد، زیرا مقاربت جنسی از خشکی افزاهای بسیار قوی است.
پرهیز از نوشیدن آب سرد: آب سرد موجب ضعف حلق و تارهای صوتی شده و با توجه به شیوع زیاد بیماری‌های تنفسی فوقانی در این فصل، بهتر است از نوشیدن آن پرهیز شود.
پرهیز از قرار دادن سر در معرض مستقیم هوا: در فصل پائیز سر خود را بپوشانید زیرا سر بدون پوشش به ویژه در اوایل صبح که هوا سرد است، موجب بسته شدن منافذ پوستی می‌شود. بسته شدن این منافذ، سبب می‌شود که بخارات دفع نشود و تجمع آنها در سر باعث بروز برخی بیماری‌ها، از جمله نوعی زکام و سرفه می‌گردد.
دوری از مکان سرد: اجتناب از خوابیدن در مکان سرد و حمام با آب سرد، به دلیل بسته شدن منافذ پوستی و عوارض ناشی از آن باید از این کار پرهیز کرد. خودداری از استفراغ: در این فصل از انجام هر عملی مثل قی، که موجب تحریک خلط‌ها می‌شود، باید پرهیز نمود. قی در این فصل زمینه را برای بیماری‌های تب‌دار فراهم می‌کند.
تعادل در مصرف میوه‌ها: زیاده‌روی در مصرف میوه‌های فصل مضر بوده و باید از این کار خودداری شود. از میوه‌های مناسب این فصل می‌توان به سیب، به و گلابی اشاره کرد.
پرهیز از اعراض نفسانی: اعراض نفسانی، به ویژه غم و اندوه، در هر فصلی ضرر است، ولی در فصل پاییز به ویژه برای افرادی که زمینه بیماری‌های سوداوی دارند، ضرر بیشتری دارد و باید تا حد امکان از این موارد پرهیز نمود و به اموری مشغول شد که موجب سرور و شادی گردد.
رطوبت بدن: به دلیل خشکی فصل و تاثیر آن روی بدن، لازم است از عواملی که موجب تری بدن می‌گردد، کمک گرفت. یکی از این عوامل، حمام کردن است که برای رطوبت بخشی مناسب، بهتر است یک روز در میان، استحمام با آب نیم‌گرم انجام گیرد؛ زیرا آب بسیار گرم باعث تحلیل رطوبت و افزایش خشکی بدن می‌گردد. همچنین می‌توان برای رطوبت بیشتر از وان آب نیم‌گرم به مدت نیم ساعت استفاده نمود. چرب کردن بدن با روغن بنفشه بادام نیز از مواردی است که به افزایش رطوبت بدن و کاهش خشکی بدن کمک موثری می‌کند. استفاده از عطر: در این فصل بهتر است جهت تقویت روح از عطرها و بوهای خوش و ملایم استفاده نمود.
غذاهای مناسب فصل: در این فصل، بهتر است غذاهای با گرمی معتدل مصرف شود. گوشت‌ها، گوشت بره و مرغ چاق مفید هستند. از شیرینی‌ها نیز آنچه از شکر، مغز بادام و پسته تهیه شده باشد، مناسب است.
فصل زمستان
در این فصل آفتاب از سمت الراس به غایت دور شده و لذا هوا سرد و با بارش باران زیاد هوا مرطوب است. با توجه به اینکه فصل زمستان تقریبا عکس تابستان است، تغذیه آن‌هم عکس تغذیه در تابستان می‌باشد؛ یعنی در زمستان غذایی باید میل شود که گرمی می‌بخشد و نباید از غذاهایی مانند دانه‌ها و سبزی‌ها که به لحاظ مواد غذایی ضعیف هستند، استفاده کرد. غذای زمستانی باید دارای ارزش غذایی بیشتری باشد. به علت هوای سرد در زمستان، بدن باید فعالیت زیادی داشته باشد و غذای زیادی به آن برسد، اگر زمستان جنوبی باشد، باید ورزش زیاد انجام گیرد و غذا کمتر خورده شود. نان گندم زمستانی باید قوی‌تر و پرمغزتر از نان گندم تابستان باشد؛ همچنین گوشت‌ها و غذاهای سرخ شده و امثال آنها. سبزی‌هایی مانند خرفه و کاسنی برای زمستان نباید مصرف شود و به‌جای آن سبزی‌هایی همچون کلم و گل کلم و چغندر و کرفس جایگزین شود.
در فصل زمستان حرارت در بدن زیاد و قوی‌تر می‌باشد، لذا هضم آسان‌تر غذا است، پس مناسب است که غذا از نظر کمیت و مقدار زیادتر و غلیظ‌تر باشد. چون در فصل زمستان غلبه با برودت و رطوبت است، مناسب است که جمیع تدابیر، مایل به گرمی و خشکی باشد تا تعادل برقرار گردد.
دکتر محمود خدادوست دستیار دکترای تخصصی طب سنتی ایران
منبع:زیباشو
