چکیده:
ازبرجسته ترین خصلتهای نیکمردان و آزادگان، سخاوت است و همین کرم داشتن و خوی بذل و بخشش است که دیگران را اسیر محبت می کند.مهمان داری و مهمان نوازی از نشانه های این روحیه است معاشرتها، دید و بازدیدها، گاهی به صورت «مهمانی» است از این رو آشنایی با آداب ضیافت و رسوم دینی مهمانی در محدوده معاشرت می گنجد که این موضوع مورد تأکید و تأیید اندیشه اسلامی در تبیین پیامبر (ص) و ائمه علیهم السلام است که در این مقاله مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته شده است.
کلید واژه ها: معاشرت، مهمان داری، مهمان نوازی، آداب، ثمرات.
مقدمه:
اصولاً هر آنچه در جامعه بشری از ارزش و اهمیت والایی برخوردار باشد، اندیشه ای است که ریشه در اعتقادات و سنت ها و باورهای مردم دارد و در بین سایر جوامع زبانزد عام و خاص است آنچه موضوع بحث و مشترک بین تمامی جوامع است، مهمان داری ،از زمانهای بسیار دور میان ملل و اقوام مختلف وجود داشته است.این خصلت با ظهور اسلام در بین جوامع برای همیشه ثبت شد و آنرا تأیید و برآن تأکید کرد. آری گرمای دلها در سایه همین مهمان نوازی ها و دیدارهای صمیمانه و معاشرتهای آمیخته به صداقت و مودّت است. روحیه شاداب داشتن و زندگی را با صفا ساختن مهمان داری است که همراهش بهره های دیدار و ملاقات است یعنی در این مهمان داری تشریک مساعی در حل معضلات و رسیدگی به نیازمندان نیز وجود دارد نه اینکه مهمانی به تنهایی باشد.
معیار زندگی ( معاشرت همگانی)
یکی از معیارهای پسندیده در اسلام، معاشرتهای اجتماعی افراد است. وقتی معاشرتها در راه مستقیم خودش قرار گرفت، ظاهری آراسته خواهد داشت.معاشرت نیکو نشان از یک اجتماع نیکو واسلامی دارد. و در این جایگاه است که اسلام، فراوان توصیه به پیوستگی اجتماعی افراد با همدیگر، همراه با معاشرتهای صحیح نموده است. در این زمینه امام صادق (ع) در روایتی می فرمایند: « خالطوا الناس و آتوهم و اعینوهم و لا تجانبوهم و قولوا لهم کما قال الله تعالی» «قولوا لناس حسنا »؛ با مردم بیامیزید، در اجتماعشان شرکت کنید و آنان را در کارها یاری نمائید، منزوی نشوید و از جامعه کناره نگیرید وهمواره در معاشرتهای اجتماعی دستور خداوند را بکار بندید که فرموده است: با مردم به خوبی سخن بگوئید و حسن برخورد داشته باشید(1) پس معاشرت با مردم باید به گونه ای باشد که مثل ممزوج بودن آب با اشیاء باشد که ادا می کند حق هر چیزی را واز معنای خود تغییر نمی کند و بطور خالص و صحیح صورت می پذیرد. یعنی در همه شئونات زندگانی از قبیل معاملات و امانات و مصاحبتها و مجالستها که بین آنها هست صحت معاشرت را بکار می گیرد و از آن تخطی نمی نماید تا موجب آزار و اذیت و سلامت جامعه گردد که دیگران چه از نزدیکان خود و چه کسانی که با او خویشاوندی ندارند در امان نخواهند بود. بنابراین جا دارد که انسان مسلمان بر پایه اخلاص درمعاشرت، زندگی و جامعه خود را به متابعت از توصیه های اسلام آباد گرداند.
انواع معاشرتها
1. معاشرت با والدین
در سلوک معاشرت با پدر و مادر به آیات و روایات فراوانی تصریح شده است که ما از باب نمونه یک مورد را بیان می کنیم، قرآن کریم می فرماید: « وقضی ربک ألا تعبدوا إلا ایّاهُ و بالوالدین احسانا إما یبلغنّ عندک الکبر أحَدَهُما أو کلاهُما فلا تَقُل لهما افٍ و لا تَنهَرهُما و قُل لَهُما قَولاً کریما»(2)؛ حکم پروردگار این است که مردم جز خدای یگانه هیچ کس و هیچ چیز را نپرستند، و نسبت به والدین خود نیکوکار و محسن باشند، و اگر هر دو یا یکی از آنها پیر و سالخورده شدند از زحمت نگاهداری و حمایتشان شانه خالی نکنند، و کلمه «اف» که کوچکترین کلمه تلخ و ملال آور است به آنان نگویند و آزارشان ننمایند و مراقب باشند که همواره با آنان مؤدب سخن بگویند و گفتارشان آمیخته به تکریم و احترام باشد.حضرت رضا (علیه السلام) از پدرش از جدش امام صادق (علیه السلام) حدیث کرده که فرموده است: اگر خداوند برای جلوگیری از رنجش و آزار پدر و مادر کلمه ای را کوتاه تر از «اف» می دانست آن را در قرآن شریف می آورد.(3) حضرت رضا (علیه السلام) فرمود: از پدرت اطاعت کن و نسبت به او مراتب نیکی و تواضع و خضوع و بزرگداشت و تکریم را معمول دار. حضرت به سخنان خود ادامه داد تا آجا که فرمود: خداوند در قرآن حق پدر و مادر را کنار حق خود قرار داد و فرموده است: شکر گزار من و شکر گزار پدر و مادرت باش که برگشت همه بسوی من است.(4) بنابراین از معاشرتهای اجتماعی در یک جامعه نوع برخورد با پدر و مادرا ست که باید به گونه ای ترسیم شود که خشنودی خداوند را در پی داشته باشد. حتی در روایتی از امام باقر (علیه السلام) وارد شده است که فرمود: از رسول اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) سؤال شد چه کسی بزرگترین حق را به آدمی دارد؟ فرمود: پدر و مادر. پس بیشترین سعی و دقت هر انسانی باید مصروف در محبت به والدین و ادب درمقابل آنان گردد.
2. معاشرت باخویشاوندان
همان طور که می دانید درو اقع اصلی ترین پیکره خانواده بعد از والدین را خویشان نزدیک انسان ایجاد می کنند و نوع معاشرت ها با ایشان در تحرک های گرم و سرد زندگی مؤثر واقع می افتد و آن آسایش و خوشی که در دنیا مؤمن به دنبال آن می گردد. بدون دغدغه با یاری کردن خویشان، بسیاری از آنها محقق می شود ،بیشترین و طولانی ترین مسیرها با همیاری و همدردی خویشان به کوتاه ترین راه ها تبدیل می گرددو افراد می توانند، بر آن مبنای نشاط و شادابی زندگانی را به همراه آورند.علی (علیه السلام) می فرمایند: « اکرم ذوی رحمک و یسرلمعسرهم فإنهم لک نعم العدة فی الرخاء و الشدة»(5)در حق خویشاوندان خود احسان کن و تنگدستان ایشان را یاری ده، زیرا آنان در رنج و راحتی بهترین پشتیبان تواند. و یکی از خویشانی که زندگی را بر انسان هموار می نماید همسر انسان است رسول اکرم (صلی الله علیه وآله ) فرمودند: « من سعادة المرء الزوجة الصالحه» (6) از خوشبختی و سعادت مرد این است که همسر شایسته وخوب داشته باشد.و نیز در روایت دیگری فرمودند:« برای یک مرد پس از قبول اسلام هیچ سودی بهتر و برتر از همسری با یک زن مسلمان درستکار نیست»(7)و در روایت هست که رسول خدا (صلی الله علیه وآله ) فرمود: « تقوای الهی را درمورد دو طایفه ضعیف مراعات کنید. زنان و یتیم»(8) پس طبق سفارشات اسلام معاشرت و برخورد ما با ایشان باید به گونه ای باشد که چشمه های مودّت و الفت به سوی آنها سرازیر شود و ریشه ی بسیاری از کدورت ها و کینه ها و خود خواهی ها برطرف گردد.
معاشرت با مردم
زندگی با برخوردها و زیستن با مردم و مجالست با آنان و اهتمام داشتن همراه با تدبیر در امور معاشرتی با آنها می تواند انسان ساز باشد. انسان ها گر چه واحدهای جدا از هم اند، اما مقدماتی آنها را به یک مجموعه مرتبط می نمایند. مثلاً دیدار، مصافحه، هم نشینی،مکاتبه، احوال پرسی، جواب سلام و درود. جابربن عبدالله انصاری از پیامبر (صلی الله علیه وآله ) نقل کرده است: « از جمله خوی و خصلت پیامبران و صدیقان است که هرگاه یک دیگر را می بینند گشاده رو باشند، و هرگاه با هم روبرو شدند مصافحه کنند و کسی که به خاطر خدا به دیدن دیگری می رود بر عهده ی دیدار شونده است که او را گرامی دارد.» (9)معاشرت مردم طبق فرمایشات رسول خدا (صلی الله علیه وآله) باید براساس خوش اخلاقی باشد. همانطور که در روایت است که پیامبر (صلی الله علیه وآله ) فرمودند: همانا بالاترین فرد مؤمن آن کسی است که از همه ی مؤمنان خوش اخلاق تر باشد».(10)بسیاری از صمیمیتهای عاطفی در اجتماع از همین برخورد خوب با دیگران ناشی می شود اما از طرفی برخوردهای رمانتیکی و دور از اخلاق با مردم امکان دارد ادامه زندگی را برای همدیگر مشکل نماید. از این رو نمی توان سهم افراط در معاشرتها را نادیده گرفت و باید بدان دقت نمود تا وسیله آزار فراهم نگردد.
معاشرت با امام معصوم (علیه السلام)
در خصال ،احمد بن نوح از مردی نقل کرد که حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمود: حارث اعور به حضرت امیر المؤمنین (علیه السلام) عرض کرد یا امیرالمؤمنین به خدا قسم تو را دوست می دارم، به او فرمود: حارث، حالا که مرا دوست داری مبادا با من دشمنی کنی و به بازی بپردازی و نه از روی شک و تردید به آزمایش من اشتغال ورزی و با من به شوخی مشغول شوی مبادا مقام مرا پست شماری و یا مرا بالاتر از مقامی که دارم بدانی» (11)ایوب بن نوح گفت: روزی امام (علیه السلام) عطسه زد من خدمت ایشان بودم گفتم فدایت شوم وقتی امام عطسه بزند چه باید گفت: فرمود: بگوئید:« صلی الله علیک» در این قسمت مهمترین معاشرت ها در مقابل امام معصوم (علیه السلام) قرار داردکه افراد در رابطه با آنان با احترام عمل نماید از این جهت روایت در حالات امام رضا (علیه السلام) است که هرگاه نام مقدس امام عصر (علیه السلام)را می شنید سرتاپا می ایستاد دست بر سر می گذاشت و احترام می نمود.و از دیگر آداب در مقابل امام عصر (عیه السلام) آن است که آنچه را که موجب آزار و اذیت ایشان می شود را ترک نمائیم. و بدان چه دستور فرموده اند عمل کنیم تا بهترین خشنودی خدا و رسول (صلی الله علیه وآله) را برخود فراهم کنیم.(12)
دو بعد معاشرت
معاشرت، همنشینی، دوستی و رفاقت از نظر اسلام یا به تمام معنا زمینه ساز خیر برای انسان و یا به تمام معنا زمینه ساز شر برای آدمی است. گاهی نیک بختی و سعادت محصول معاشرت صحیح و زمانی، بدبختی و شقاوت ثمره معاشرت نادرست و ناسالم است.معاشرت و همنشینی با دیگران و دوستی و رفاقت با مردم از اموری است که اگر مثبت باشد و موردش درست و صحیح انتخاب گردد خیرش نسبت به دنیا و آخرت انسان فراگیر است و اگر باطل و منفی باشد و موردش بجا و درست انتخاب نشود، اثرش دامنگیر حیات دنیا و آخرت انسان است. گاهی انسان از نظرزیبایی باطن و رفتارهای پسندیده و کردارهای الهی تا بهشتی شدن و تأمین سلامت دنیا و آخرت پیش می رود ولی به خاطر دوستی خوش ظاهر و بد باطن و بی دین، تغییر مسیر داده با اثر گرفتن از آن منبع سر در راه دوزخ و طریق باطل قدم می گذارد. این دو معنا در طول تاریخ بسیار اتفاق افتاده تا جایی که قرآن مجید به هر دو مورد در آیات فرواانی اشاره دارد و هر دو جهت را مایه عبرت می داند. همچون فرزند نوح که با بدان نشست و خاندان نبوتش گم شد.آری، یکی از ضرورتهای معاشرت آن است که با مردم باشیم و در خدمت دیگران، شریک راحتی و غم آنان و همراه و همدرد با دیگران و این رمز و راز حیات اجتماعی یک مسلمان است اما آنچه بطور اختصار اینجا بدان می پردازیم،« میهمانی» است که به عنوان خدمتگزاری به مردم، در رابطه مؤمن با مؤمن و برخوردشان با همدیگر نقش مهمی را ایفا می کند و در محدوده معاشرت می گنجد.
مهمانداری در جوامع مختلف
مهمانداری و مهمان نوازی یکی از صفات برجسته هر خانواده، شهر و یا کشور است، وقتی کسی می خواهد از خوبی های شخص یاد کند، می گوید: آدم مهمان نوازی است و یا می گوید: مردم فلان شهر، آدم های مهمان دوستی هستند و ازمهمان، خوب پذیرایی می کنند. مهمان نوازی از سجایای برجسته اخلاقی است و ملت هایی که بهره بیشتری از این سجیه اخلاقی دارند، به آن مباهات و افتخار می کنند یکی از صفات برجسته بت پرستان زمان جاهلیت که اسلام نیز آن را تأیید کرده و زبانزد خاص و عام بوده و هست، مهمان دوستی و مهمان نوازی آنها بوده است، حتی بعضی از طوایف عرب شب ها آتش در صحرا روشن می کردند تا اگر غریبه ای وارد منطقه شان شد، آتش را ببیند و به مهمانی آنها برود. اعراب به افرادی که زیاد برای آنها مهمان می آمد صفاتی را نسبت می دادند، مثلاً می گفتند: « فلانی کثیر الرماد است» یعنی خاکستر خانه اش زیاد است؛ کنایه از این که چون مهمانش زیاد است، پخت و پز بسیار دارد و در نتیجه خاکستر خانه اش زیاد است.یا می گفتند: فلانی حیاط خانه اش در ندارد، کنایه از این که چون مهمان زیاد به خانه اش رفت و آمد می کند، گویا برای رفاه حال مهمانان برای خانه اش در نگذاشته است این قبیل اوصاف هنوز در بین آنها مرسوم است.(13)مهمانداری، عمل کردن به وصیت پیامبر (صلی الله علیه وآله)یکی از وصیت های پیامبر (صلی الله علیه وآله) به حضرت علی (علیه السلام) این بود که : « تو را وصیت می کنم به خوب همسایه داری و اکرام کردن مهمان و پذیرایی از آنها» (14)وصیت های پیامبر (صلی الله علیه واله) بر دو گونه است. یکی از سفارش های خصوصی است که شامل حال دیگران نمی شود و فقط منحصر به موضوع معینی است و دیگر وصیت هایی که جنبه عمومی دارد که شامل حال تمامی، مومنان است و همه باید به آن وصایا عمل کنند تا در دنیا وآخرت سعادتمند گردند. یکی از مواردی که پیامبر (صلی الله علیه واله ) وصیت کرده و جنبه عمومیت دارد، مهمانداری است که بارها حضرت علی و فاطمه (علیهم السلام ) را در جاهای مختلف به آن سفارش کرده است.
مذمت خانه ای که مهمان در آن وارد نشود
اسلام خانه ای را که مهمان داخل آن نمی شود و همچنین کسی را که مهمانداری نمی کند و از مهمان ،فراری است، مذمت کرده است. یکی از فرق های اساسی انسان با موجودات دیگر این است که او ،همنوعان خویش را در غذا، مسکن و اموال خود شریک می کند ولی موجودات دیگر مثل حیوانات، همنوعان خود را فراری می دهند.رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله ) می فرماید: « هر خانه ای که مهمان در آن وارد نمی شود ملائکه نیز داخل نمی شوند» (15)ملائکه مایه رحمت الهی هستند و با ورود آنها نعمت نیز وارد می شود پس هر خانه ای که ملائکه در آن نمی آیند، نعمت و برکت نیز از آن خانه برداشته می شود گویند: روزی حضرت امیر المومنین علی (علیه السلام) ناراحت و غمگین بود از او علت ناراحتی را سؤال کردند. حضرت فرمود: « هفت روز است که همان وارد خانه من نشده است»(16)حضرت رسول (صلی الله علیه وآله) می فرماید: « بدترین غذاها غذایی است که افراد سیر به آن دعوت شوند و افراد گرسنه از آن منع گردند» (17)
ثمرات مهمانداری
درخشش صورت
حضرت علی (علیه السلام) می فرماید: « هیچ مؤمنی نیست که مهمان را دوست داشته باشد، مگر این که در روز قیامت وقتی از قبر بیرون آید صورتش مانند ماه شب چهارده بدرخشد. کسانی که او را می بینند می گویند: آیا پیغمبر مرسلی است که این قدر نورانی است اما در جواب آنها گفته می شود او پیغمبر و نبی نیست، بلکه مؤمنی است که مهمان را دوست می داشته و او را اکرام کرده است و راهی برای او نیست جز این که داخل بهشت شود»(18)
مهمان، هدیه خداوند متعال
پیغمبر اکرم (صلی الله علیه وآله ) فرمودند: وقتی خداوند عزوجل خیر و بنده ای را بخواهد، هدیه ای برای او می فرستد بعضی از اصحاب پرسیدند: آن هدیه چیست؟ فرمود: مهمان است که روزی خود را می آورد و گناهان اهل آن خانه را با خود می برد.(19)
مهمان نواز در امنیت است
دین مقدس اسلام برای افراد مهمان نواز، هر عقیده و مسلکی که داشته باشند اهمیت زیادی قائل است و به آنها احترام ویژه ای می گذارد، هر چند که اهمیت و احترام گذاردن برای منحرفان و کفار، فقط در دنیا است و در آخرت هیچ بهره ای ندارند و تنها ثمرات دنیوی مهمانداری شامل حال آنها می شود، امام همین مقدار که امتیازات زیادی شامل حال آنها می شودو نسبت به دیگران برتری دارند. اهمیت مهمان نوازی را می فهماند. امام جعفر صادق (علیه السلام) می فرماید:« روزی عده ای از اسیران را خدمت رسول اکرم (صلی الله علیه وآله ) آوردند تا آنها را به خاطر جنایات و خیانتهایی که کرده بودند، به قتل برسانند. مردی از آنها را پیش آوردند تا حکم اعدامشان را اجرا کنند. در این هنگام جبرئیل از طرف خداوند بر پیامبر (صلی الله علیه وآله) وی را برگرداند و پس از اجرای حکم اعدام درباره سایر رفقایش وی را طلبید و با او صحبت کرد. در این هنگام باز جبرائیل (علیه السلام) نازل شد و عرض کرد: خداوند می فرماید: این مرد دیگران را طعام می کرد و مهمان نواز بود و در ناملایمات صبر می کرد. وی را عفو نما. پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) او را به برکت این فضیلت بزرگ و ارزشمند آزاد فرمود. آن مرد وقتی علت آزادی خود را فهمید، تعجب کرد و اسلام آورد و پس گفت: قسم به پروردگاری که تو را به نبوت برگزیده است، هیچ گاه کسی را از مال خویش محروم نگردانم» (20)
دشمنی ها را تبدیل به دوستی می کند
اگر کسی از برادر دینی اش کینه ای در دل داشته باشد و یا با او دشمنی ورزد، یکی از راه های بسیار خوب و مؤثر برای برقراری آشتی، این است که او را به مهمانی در منزل دعوت کند، هر چند ازا ین کار کراهت داشته باشد. به محض دعوت کردن دشمنی و کینه ها تبدیل به دوستی و صداقت می شود و از طرفی رضایت خداوند جلب می شود، چون رضای خدا در این است که بین مؤمنان دشمنی نباشد و همه با هم برادر و یکدل و یکرنگ باشند.
یکی از نشانه های ایمان است
امام جعفر صادق (علیه السلام) می فرماید: « یکی از نشانه های ایمان، خوش خلقی و مهمانی دادن است» (21)یکی از دلایلی که بعضی از مهمان خوششان نمی آید و مهمان نواز نیستند ضعف ایمان آنها است. اگر ایمان انسان قوی باشد و یقین پیدا کند فردای قیامت برای مهمانداری چه پاداشی در نظر گرفته شده است تمام سعی و تلاش او در دنیا این می شود که مهمانداری کند.
مهمان نوازی در بهشت
امام جعفر صادق (علیه السلام) می فرماید: « هر کس گرسنه ای را سیر گرداند، خداوند برای وی خانه ی دربهشت ترتیب می دهد که همه خلایق- جن و انس- از سر آن سفره سیر برخیزند.(22)سیر کردن یک مؤمن بهتر از سیر کردن ده مسکین است
امام صادق (علیه السلام) می فرماید: « اگر یک برادر مؤمن را که برای خدا با او برادری می کنم،سیر کنم، بهتر است نزد من از آن که ده مسکین را سیر کنم»(23)
برکت در خانه می آید
امام صادق (علیه السلام) می فرماید: « همانا خداوند عزیز غذا دادن در راه خودش را دوست دارد و کسی را که در راه او به مردم غذا می خوراند را نیز، دوست دارد و برکت در خانه او سرعت می گیرد، سریع تر ز پرنده ای که به لانه می رود»(24)
برابر با نجات دادن چهار تن از اولاد اسماعیل
امام باقر (علیه السلام) فرمودند: « هرکس چهار تن از مسلمانان را اطعام کند، مانند آن است که چهار تن از اولاد اسماعیل ذبیح الله را از اسارت نجات داده است»(25)
جهنم بر او حرام می گردد
روزی شخصی بر پیامبر (صلی الله علیه وآله) وارد شد و عرض کرد: یا رسول الله من مردی هستم که خوب وضو می گیرم، نمازم را مرتب می خوانم، زکات مالم را به موقع می پردازم و با رضایت خاطر، مهمان دعوت می کنم حال من فردای قیامت چگونه است؟حضرت فرمود: جهنم هیچ راهی بر تو ندارد اگر واقعاً این طور باشی خداوند تو را از سختی ها نجات می دهد(26)
وظایف میزبان
به کار نگرفتن مهمان
در مهمانی و مهمانداری، مهمان و میزبان وظایفی نسبت به یکدیگر دارند که باید آنها مورد توجه قرار گیرد و ما می توانیم با عمل کردن به این وظایف به سعادتهای دنیایی و آخرتی دست یابیم. یکی از وظایف میزبان به کار نگرفتن مهمان است همانطور که امام جعفر صادق (علیه السلام) می فرماید: « یکی از وظایف میزبان این است که مهمان را به کار نگیرد. به کار گرفتن مهمان جفا و ظلم در حق اوست.»(27)
خدمت کردن به مهمان
یکی دیگر از وظایف میزبان این است که کمر به خدمت مهمان بندد و کارهای او را انجام دهد، مثلاً قبل از غذا برای او آب آماده کند، لباس های او را آماده کند و کفش های او را جفت کرده و جلو او بگذارد.
آماده کردن غذای مورد علاقه مهمان
یکی از اخلاق نیکوی میزبان این است که از مهمان بپرسد غذای مورد علاقه اش چیست. اگر توانست، برایش تهیه نماید و در غیر این صورت از او عذر خواهی کند.پرسش از مهمان این حسن را دارد که اگر غذایی برای او ضرر دارد و یا دکتر او را از خوردن آن منع کرده است، تهیه نگردد و در عوض غذایی که باب میل مهمان است یا برای او ضرر ندارد، آماده شود. پیامبر (صلی الله علیه وآله) می فرماید:« کسی که غذای مورد علاقه برادر دینی اش را فراهم کند، مورد آمرزش خدا است و خدا او را مسرور می نماید»(28)
یاری کردن مهمان به هنگام آمدن
استقبال از مهمان و به پیشواز او رفتن و گرفتن اسباب شخصی او و رو به رو شدن با خوشرویی نوعی امر به معروف است که مهمان نیز تشویق شود با دیگران همین رفتار را داشته باشد و دیگران را به مهمانی دعوت کند.امام جعفر صادق (علیه السلام) می فرماید: وقتی برای شما مهمانی رسید، در هنگام ورود او را در پیاده کردن زاد و توشه اش کمک کنید و وقتی خواست برگردد، به او کمک نکنید چون این کار از پستی انسان است و زاد و توشه اش را آماده کنید که نوعی سخاوت است.(29)
بدرقه کردن مهمان تا درمنزل
خوب است میزبان مهمان را تا در منزل بدرقه کند تا صمیمیت آنها زیادتر گردد رسول خدا (صلی الله علیه وآله) می فرماید:« یکی از حقوق مهمان بر میزبان این است که همراه او برود، تا از منزل خارج گردد» (30)
ریخت و پاش بیش از توان ممنوع
بعضی انسان از مهمان پذیرایی می کنند، و در این زمینه ریخت و پاش های زیادی را انجام می دهند تا شاید رفتار کریمانه ای را داشته باشند و از او انسانی کریم و سخی یاد شود. اما در عین حال بیش از حد توان خود برای مهمان خرج می نمایند و نه تنها خود را بلکه خانواده ی خود را نیز به زحمت و سختی می اندازند. پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) فرمودند: « لا تکفلن احدٌ بضیفه مالا یقدر» (31) هیچ کس نباید بیش از توانش خود را برای مهمان به زحمت اندازد. و مسلماً روش این افرد ضررهای را به دنبال خواهد داشت از قبیل اینکه وقتی شخص پا را فراتر می گذارد و بیش از حد توان مالی اش خرج می نماید صدمه ای اقتصادی و مالی به خود و خانواده وارد می نماید و ثانیاً مجبور می شود برای جبران این صدمه مالی، به خانواده خود سختی دهد تا جبران آن ضرر صورت گیرد و ثالثاً در این بین وقتی افکار وجودی فرد مشمول حیران ضرر مالی شد آن عاطفه و صمیمیتی را که در خانه باید با اعضاء داشته باشد، نخواهد داشت لذا ارمغانی بالاتر از بداخلاقی و تندی در خانه نمی آورد از این رو توصیه اسلام این است که برای متحمل نشدن این ضربه ها در حد توان مهمان را پذیرا نمائید.
طعنه نزدن به مهمان
اگر مهمان، اخلاق به خصوصی دارد و یا در او عیبی هست که اگر کسی آن عیب را به رخش بکشد، ناراحت می شود میزبان نباید کوچک ترین اشاره ای به آن بکند، حتی اگر مهمان مؤمن نباشد، نباید از ایمان او ایراد گرفت و او را ناراحت کرد، چون مهمانی دادن به خاطر دینداری افراد نیست، هر چند اولویت در مهمانی با کسانی است که متقی و مؤمن باشند، نگاه کردن به دهان مهمان در حین غذا خوردن اشاره کردن به چگونه غذا خوردن و زدن حرفهای زشت از جمله اخلاق زشتی است که بعضی از میزبان ها دارند و مهمان خود را به این وسیله ناراحت می کنند.
هرجا صاحب خانه گفت بنشیند
حضرت امام محمد باقر (علیه السلام) می فرماید: هنگامی که یکی از شما وارد منزل برادر دینی خود شد، باید هر کجا که صاحب منزل اشاره می کند بنشیند زیرا صاحب خانه به وضع منزل خود و آن قسمت هایی که نباید آشکار گردد آشنا تر است.(32)
آداب مهمانی
بدون اطلاع قبلی به مهمانی نرود
خداوند متعال می فرماید: « یا ایها الذین امنوا لا تدخلوا بیوتاً غیر بیوتکم حتی تستأنسوا و تسلموا علی أهلها»(33) ای کسانی که ایمان آورده اید در خانه هایی غیر از خانه خود وارد نشوید تا این که اجازه بگیرید و بر اهل آ خانه سلام کنید. میزبان باید از قبل آمادگی پذیرایی از مهمان را داشته باشد و اگر کسی سرزده وارد خانه برادر دینی اش شود، امکان دارد چیزی در خانه برای خوردن نداشته باشد و غذای خانواده خود را برای او بیاورد و حق آنها را ضایع نماید و یا این که از این جهت که نتوانسته از مهمان پذیرایی کند خجالت بکشد و خدای نخواسته برای تأمین معاش مهمان،دست به کار خلاف شرع بزند.
فرزند خود را همراه نبرد
امام جعفر صادق (علیه السلام) می فرماید: « وقتی برای خوردن غذا دعوت شدید فرزند خود را همراه نبرید زیرا این کار معصیت بوده و غذا خوردن کودک حرام است»(34) آری، اگر کسی برای مهمانی دعوت شد، در صورتی که بداند میزبان فقط شخص او را دعوت کرده حق ندارد کس دیگری را همراه ببرد حتی فرزند خود را، ولی اگر بداند میزبان راضی است که کسی دیگر را همراه خود ببرد در این صورت همراه بردن فرزند اشکالی ندارد معمولاً دعوتهایی که از طرف براردان دینی می شود، این نکات نیز مراعات می شود.
در مهمانی بدون اجازه غذا نخورد
خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: «... أنفسکم ان تأکلوا من بیوتکم أو بیوت آبائکم أو بیوت امهاتکم أو بیوت اخوانکم أو بیوت اخواتکم أعمامکم أو بیوت عماتکم أو بیوت اخوانکم أو بیوت خالاتکم أو ما ملکتم مفاتحه أو صدیقکم لیس علیکم جناح ان تأکلوا جمیعاً أو اشتاتاً» (35)و باکی بر شما نیست که از خانه های خود و پدران خود و مادرانتان و برادران و خواهران و عمو و عمه و دایی و خاله خویش غذا تناول کنید یا آن که از هر جا که کلید آن در دست شما است یا خانه رفیق خود باکی نیست که از مجموع یا هر یک از این خانه ها طعام خورید» محمد حلبی می گوید: از امام صادق (علیه السلام) درمورد این آیه فرمودند: خدا می فرماید: « لیس علیکم جناح أن تأکلوا من بیوتکم» پرسیدم: معنی قول خداوند که فرمود: « اوصدیقکم» چیست؟حضرت فرمود: به خدا قسم! این مربوط به وقتی است که انسان به خانه برادر دینی اش می رود و بدون اجازه از غذاهای خانه او می خورد و استفاده می کند.(36)فضل بن یونس می گوید: بدون دلیل دعوت برادرش را رد نکند رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله) می فرماید: عاجر ترین مردم کسی است که برادر دینی اش او را دعوت به مهمانی کند و او بدون دلیل و از روی هوای نفس دعوت او را قبول نکند.
فرقی بین مهمانی رفتن به خانه فقرا و اغنیاء نگذارد
مهمانی رفتن ثواب دارد، اما برتری بین فقرا و اغنیاء نیست، یعنی این طور نیست که مهمانی در خانه اغنیاء ثوابش بیشتر و درخانه فقرا کمتر باشد و یا بالعکس. روزی امام حسن مجتبی (علیه السلام) به عده ای از فقرا برخورد کرد، در حالی که پاره نانی در پیش داشتند و می خوردند وقتی چشمشان به امام حسن (علیه السلام) افتاد، گفتند: یابن رسول الله بفرما با ما غذا میل کن. حضرت از اسب فرود آمد و در خوردن با آنها همراهی کرد و فرمود: خدای متعال متکبران را دوست ندارد.و بعد از غذا فرمود: فرداشما نیز دعوت مرا اجابت کنید و به مهمانی من بیایید. روز بعد حضرت برای آنها غذایی نیکو آماده کرد و همراه آنها در منزل خود غذا میل فرمود.(37)
نتیجه: :
یکی از معیارهای زندگی بشر، معاشرت و دید و بازدیدهای صمیمانه و بدور از تکلف است. از این رو متابعت از توصیه های اسلام درمورد مهمان داری و مهمان نوازی دلها را به هم مهربان تر و صفا و با صمیمیت می کند و اقوام و دوستان یکدیگر را می بینند و آشناتر می شوند، روحها شاداب و زندگیها با نشاط می گردند. بنابراین یکی از ضرورتهای اخلاقی هر مسلمانی معاشرت داشتن با یکدیگر در پرتو مهمان داری است.وپایداری واستحکام معاشرتها و رابطه های مردمی در سایه رعایت این نکات بر گرفته از حقوق متقابل است،بگونه ای که یک مسلمان بتواند در چارچوب اصول وفرهنگ دینی خودش با شهامت امضای دین را پای رفتارش بگذارد .
پی‌نوشت‌ها:
1.مستدرک الوسائل، ج2، ص 61،(بقره آیه 83)
2.اسراء آیه 23
3.مجمع البیان، ح6، ص409
4.همان ص 411
5. گنج حکمت، باقری بیدهدی، ص145- نشرروح
6. کافی، ج5، ص 327.
7. مکارم الاخلاق، ص 101
8. آئین بندگی و نیایش، ص152
9. مجموعه ورام، ص72
10. مجموعه ورام، ص 75
11.ج 5، ص208
12. بحار، ج5، ص209
13.مهمان در اسلام، نور مراد- محمدی
14. بحارالانوار، ج 74، ص411 ح 22.
15.جامع الاخبار، ص 378 ح1058
16.بحار الانوار، ج41، ص 28 ح1
17.کنز العمال، ح 25881
18. مستدرک الوسائل، ج16 ب 33، ص 257
19. همان، ح4
20.فروع کافی، ج1 ص 176
21.بحارالانوار، ج71، ص 392 ح56
22. ثواب الاعمال، ص 206
23 حلیة المتقین، ص60
24.بحار الانوار، ج74، ص368 ح55
25. ثواب الاعمال، ص 206 ح3
26. مهمان در اسلام، ص26
27.وسائل الشیعه؛ ج 16 ص 457 ح 2
28. مهمان در اسلام، ص 51
29. وسائل الشیعه، ج 24 ص 316
30. وسائل الشیعه، ج16، ص433، ح4
31.کنز العمال، ج9،ص 248 ح25876
32.بحار الانوار، ج15، ص240
33. سوره نور آیه 27
34.وسایل الشیعه، ج19، ص11 ح1
35. سوره نور، آیه 61
36. وسایل الشیعه، ج16، ص 434، ح1
37.کیمیای سعادت، ص 237، با کمی تصرف
منابع و مأخذ:
1. قرآن کریم
2. أمالی، شیخ صدوق، محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی، نشر مکتبة الاسلامیة.1362
3. بحار الانوار- مجلسی، محمد باقر، نشر موسسه الوفاء- بیروت،1403
4. ثواب الاعمال، شیخ صدوق، نشر رضی.1364ش
5. کافی، ابو جعفر، محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی، دارالکتب الاسلامیه- تهران ،،چاپ سوم 1388ه
6. من لا یحضر الفقیه، شیخ صدوق- نشر جامعه مدرسین ،قم،چاپ دوم ،1404ه
7. مستدرک الوسائل، طبرسی، حسین نوری، نشر موسسه آل البیت ،قم،1407
8. وسائل الشیعة، حرعاملی، محمد بن حسن، موسسه آل البیت، قم
9. چهل حدیث قدسی، کتابچی، سید احمد، چاپ تهران، بی تا
10. حلیة المتقین،مجلسی، محمد باقر، نشر باقر العلوم- چاپ سوم.
11.اخلاق معاشرت، محدثی، جواد، بوستان کتاب، چاپ دوازدهم
12. مهمان در اسلام، محمدی، نور مراد، چاپ 78.
13. معاشرت، انصاریان، حسین، مرکزتحقیقاتی دارالعرفان.
14. آداب معاشرت، مقدس نیا محمد، محمدی، محمدمهدی، بی تا
15 نرم افزار، جامع الروایات، مرکز تحقیقات علوم اسلامی- قم.
16. نرم افزار کتابخانه دیجیتالی عروج.
17.جامع الأخبار،محمدبن محمد السبزواری ،موسسه آل البیت ،قم 